Tecsîm ve Teşbîh İçerdiği İddiasıyla Bişr el-Merîsî Taraftarlarının Tartışma Konusu Yaptığı Bazı Hadisler

Year 2018, Volume: 22 Issue: 1, 163 - 188, 15.06.2018

Ali Kaya

https://doi.org/10.18505/cuid.384790

Abstract

Bişr el-Merîsî taraftarları ile Osman ed-Dârimî arasında burada tartışma konusu yapılan hadisler haberî sıfatları konu alan ve müşkil nitelikte olan rivayetlerden oluşmaktadır. Bu rivayetleri genelde Bişr el-Merîsî ve taraftarlarının tecsîm ve teşbîh içerdiği iddiasıyla münker kabul ettikleri görülmektedir. Ehl-i re'y özellikleri taşımakla birlikte ilahî sıfatlar konusunda Mu‘tezilî bir an-layışa sahip olduklarından tenzih anlayışları gereği sıfatları reddetmektedirler. Yaratılmışlara ait niteliklerin yaratıcıya nisbet edilmesini tenzîh anlayışlarına aykırı gördüklerinden bu tür müşkil rivayetleri ya kendi anlayışları doğrultusunda te’vil ya da reddettikleri gözlenmektedir. Sert bir ehl-i hadîs âlimi olan Osman ed-Dârimî ise, ayet ve hadislerde bildirilen ilahî sıfatlara iman edilmesi gerektiğini kabul etmektedir. Bu anlayışı sebebiyle bu rivayetlerde bildirilen haberî sıfatlara da te’vil etmeksizin lafzî anlamıyla yaklaşmakta; kendi görüşü doğrultusunda Bişr el-Merîsî ve taraftarlarının yaptığı te’villeri reddetmekte, bu te’villerin ta‘tîle yol açacağını ileri sürmektedir. Bu rivayetlerin lafzî (literal) anlamları doğrultusunda anlaşılması gerektiğini savunmaktadır. Bu hadisler üzerinde yapılan tartışmalar, temel hadis eserlerinin yazıldığı dönemde Ehl-i re'y ve Ehl-i hadîs ekollerine mensup âlimlerin hadislere yaklaşımlarını göstermesi bakımından önem arzetmektedir. Burada vermiş olduğumuz hadisler üzerindeki tartışmalar bu iki ekolün uluhiyet anlayışını, haberî sıfatlara yaklaşımlarını ortaya koyduğu gibi bunların genel anlamda hadis perspektifi hakkında bizlere bilgi vermektedir.

Özet: Bu araştırma, temel hadis kitaplarının yazıldığı dönemde, yani III./IX asırda, haberî sıfatlar ihtiva eden bazı hadisler üzerinde yapılan tartışmaları ele almaktadır. Tartışma Osman ed-Dârimî (ö. 280/894) ile Bişr el-Merîsî'nin (ö. 218/833) taraftarları arasında geçmektedir. Hadisler üzerinde Ehl-i hadîs ile Ehl-i re'y mensubu âlimler arasında gerçekleşen bu tartışmalar bir yönüyle hadislerin anlaşılması ve yorumlanmasını ilgilendirmektedir. 

Tartışmanın, burada ele alınan hadislerin nasıl anlaşılması gerektiği; lafızların kelime anlamı mı (literal) yoksa bu lafızların ötesindeki muhtemel mecazî anlamları dikkate alınarak mı anlaşılması gerektiği noktasında odaklandığı söylenebilir. 

İnceleme konusu yapılan hadisleri tartışan tarafları kısaca tanıtmak yerinde olacaktır. Sözünü ettiğimiz rivayetlerle ilgili tartışmalar Bişr el-Merîsî taraftarları ile Osman ed-Dârimî arasında geçmektedir. Ehl-i hadîs'in önemli simalarından biri olan Osman ed-Dârimî, hadislerle ilgili bu tartışmaları içeren ayrı bir eser yazmıştır. Bu eser, Allah'ın sıfatları ve bazı hadis meseleleri konusunda Bişr el-Merîsî ve onun iki talebesinin görüşlerine reddiye olarak yazılmıştır. 

Bişr el-Merîsî, Ebû Yusuf'tan (ö. 182/798) fıkıh tahsil etmiş, önemli bir kelâmcı olarak tanınmıştır. O, kelâmla ilgili konularda aralarında İmâm Şâfiî'nin (ö. 204/820) de bulunduğu pek çok âlimle ilmî tartışmalar yapmış bir ehl-i re'y âlimdir. Halife Me’mûn'un (ö. 218/833) danışma meclisinde bulunmuş, Kur’ân'ın yaratılmışlığı (Halku'l-Kur’ân) görüşünün benimsenmesinde önemli payı olmuştur. 

Osman ed-Dârimî ise, Yahyâ b. Ma‘în (ö. 233/848), Ali b. Medînî (ö. 234/848-49), İshâk b. Râhûye (ö. 238/853) ve Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855) gibi döneminin otoritelerinden hadis öğrenmiş bir ehl-i hadîs âlimidir. Hadis tahsili için önemli bütün şehirleri dolaşarak hadis öğrenmiş ve rivayette bulunmuştur.

Haberi sıfatları ispat ve bunlarla ilgili rivayetlerin teviline karşı çıkan anlayış ile, bu rivayetlerin tenzih anlayışına uygun biçimde tevilini savunan kesimler ilk dönemden itibaren eserler telif etmişlerdir. Osman ed-Dârimî'ye göre, ehl-i hadîs'in eleştiri edebiyatının ortaya çıkmasında, Mu‘tezile'nin ilahî sıfatları reddetmesi etkili olmuş ve pek çok müellif bu yönde eserler yazmışlardır. 

Ebû Hüreyre'den nakledilen bir rivayetle ilgili olarak muârız, bu rivayetin Allah için bildiğimiz göz ve kulak organlarından oluştuğu izlenimi verildiğini söyler. Osman ed-Dârimî, bu hadisin göz ve kulak organlarını değil görme ve işitmeyi ispat ettiğini söyler. Hiçbir konuda Allah'ın benzerinin bulunmadığını belirtir. Dolayısıyla Allah'ın organlardan oluştuğu iddiasını ehl-i hadîs'e nisbet etmek iftiradır. Ebû Dâvûd, bu hadis ile Allah için görme ve işitme sıfatlarının ispat edildiğini ve Cehmiyye'nin ilahî sıfatları inkar görüşüne reddiye olduğunu belirtir. 

Ebû Hüreyre'in Hz. Peygamber'e nispet ederek naklettiği: "İman Yemenlidir, hikmet Yemenlidir! Ben Rabbi'nizin nefesini Yemen tarafından hissediyorum!" rivayetini de muârız münker kabul etmiştir. Çünkü Bişr el-Merîsî ve ashâbına göre nefes ancak karın boşluğu olanlardan çıkar, Allah ise bundan münezzehtir. Osman ed-Dârimî'ye göre, muârız yanlış anlamıştır. Burada kastedilen, Yemen tarafından esen ve insanı rahatlatan rüzgardır. Bu rivayet bağlamında bakıldığında, Bişr el-Merîsî taraftarlarının rivayeti literal değerlendirdiğini, Osman ed-Dârimî'nin ise rivayeti yorumladığını görmekteyiz. 

İbnü's-Selcî, "Siz, Allah'a ondan çıkandan (Kur’ân'dan) daha faziletli bir şeyle yaklaşamazsınız!" rivayeti hakkında, Müşebbihe'nin bunu, karın boşluğu olan, kendisinden kelâm çıkan şeklinde anladıklarını belirtir. Allah boşluğu olmayan anlamında "samed" olduğundan bu anlayış geçersizdir. Bu hadisle, Kur’ân'ın Allah'tan değil O'nun katından çıkması kastedilmiştir. Osman ed-Dârimî'ye göre, İbnü's-Selcî'nin asıl maksadı Allah'ın kelâm sıfatını inkâr etmektir. Kur’ân'ın O'ndan çıktığında bir şüphe yoktur, bunu sadece kelâm sıfatını kabul etmeyenler inkâr etmektedir. 

İbn Abbâs'a atfedilen; "Rükn (Hacerülesved) yeryüzünde Allah'ın sağ elidir, halk ile onunla musafaha eder" rivayetinde geçen "yemînullah" (Allah'ın sağ eli) sözünün anlamı, İbnü's-Selcî'ye göre bildiğimiz sağ el değil, Allah'ın nimeti ve ikrâmıdır. Hacerülesved ile elin kastedilmediğini kabul eden Osman ed-Dârimî'ye göre, İbnü's-Selcî'nin maksadı, geçersiz te’villerle Allah hakkında ayet ve hadislerde belirtilen iki eli inkar etmektir. 

İbn Abbâs'ın Hz. Peygamber'den naklettiği başka bir rivayeti İbnü's-Selcî'nin eserine alıp nakletmesini eleştiren Osman ed-Dârimî, bu tür zayıf rivayetlerin yayılmaması gerektiğini söyler. Buna ilave olarak İbnü's-Selcî'nin yaptığı yorumun da çirkin olduğunu belirtir ve eleştirir. Çünkü sözü edilen rivayette Allah, yeşil bir takım elbise giymiş kıvırcık saçlı bir genç olarak tasvir edilmektedir. Böyle bir rivayet Hz. Peygamber'den gelen sahih rivayetlerle çeliştiği için de güvenilmez bir rivayettir. Rivayetle ilgili bu değerlendirmeyi yapan Osman ed-Dârimî, rivayet hakkında muârızın yaptığı yorumları da reddeder. Muârıza göre, "Rabbimin yanına girdim" sözü, "Adn cennetinde Rabbimin huzuruna girdim" demektir. Osman ed-Dârimî'ye göre bu gibi müşkil (problemli) hadisler re’y ile tefsir edilmemeli, rivayet edilip bırakılmalıdır. 

Hz. Peygamber'e dayandırılan ve Allah'ın kendisine geldiğinden bahisle cevabını bilemediği bazı sorulan sorduğundan, sonra Rabbinin elini sırtına koymasıyla parmaklarının serinliğini hissettiğinden ve her şeyi öğrendiğinden bahseden rivayetle ilgili olarak muarız şu değerlendirmede bulunur: Allah Resûlü'ne gelen Rabbi değil güzel suretli bir melekti, o melek Allah tarafından yönledrilmekteydi ve elini koyan da o melekti. Osman ed-Dârimî, muârızın bu yorumunu reddeder. Bu yorum aynı zamanda diğer sahih hadislere de aykırıdır. Osman ed-Dârimî, sözkonusu rivayet hakkında muârızın yorumunu reddettikten sonra zikrettiği sahih rivayetlere dayanarak buna güvenilemiyeceğini ifade etmiştir. 

İlahî sıfatlar hakkında konuşmak en zor konular arasında görüldüğünden, selef âlimleri bu konuda susmayı tercih etmişlerdir. Ancak sonraki nesiller bu konuda farklı yollar tutmuşlardır. İlahi sıfatları anlama konusundaki temel yaklaşımları tefvîz, teşbîh ve te’vîl şeklinde üç ana başlıkta toplamak mümkündür. Tefvîz, selef alimlerinin benimsediği yol olup, Allah’ın zâtı ve sıfatlarının mahiyetine ilişkin bilgiyi ilâhî ilme havale etmek demektir. Teşbîh, Allah’ı yaratılmışlara veya yaratılmışları Allah’a benzetmek anlamına gelir. Te’vil, Allah’ın yaratılmışlara benzediği izlenimini veren ayet ve hadisleri dil bilimi ve aklî bilgilerle yorumlamaktır. Sıfatları inkar edenlere Muattıla denilmiş, sıfatları ispat edenler Sıfâtiyye diye anılmıştır. Ehl-i re'y'e göre Allah’a atfedilen ve sözlük anlamı bakımından teşbîh ve tecsîm izlenimi veren sıfatları uygun biçimde te’vil etmek gerekir. İlâhî sıfatlarda Mu‘tezile tenzihi öne çıkarmış, Eş‘ariyye ve Mâtürîdiyye ise tenzihe uygun te’vili benimsemiştir. Müşebbihe, Vehhâbî-Selefî anlayış da ilahî sıfatlardaki lafızları zahiri anlamlarıyla almışlardır. 

Hadis ilminde en önemli temel eserlerin telif edildiği II./VIII. ve III./IX. asırda yaşamış olan âlimler arasında cereyan eden inceleme konusu yaptığımız tartışma, ilk döneme ait olması bakımından önemlidir. Bunun yanında tartışma, âyet ve hadislerden oluşan naslara yaklaşımda, iki temel yaklaşımı göstermesi bakımından da önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Bu iki temel yaklaşımdan biri ehl-i re'y ekolünü, diğeri ise Ehl-i hadîs anlayışını temsil etmektedir. 

Osman ed-Dârimî genel olarak rivayetin lafzına bağlı kalmayı savunmakta, Bişr el-Merîsî ve ashâbı ise münker olduğu gerekçesiyle rivayeti eleştirmekte ya da te’vil etmektedir. Nadir de olsa Osman ed-Dârimî'nin rivayeti ret ya da te’vil ettiği, Bişr el-Merîsî ve ashâbının ise rivayeti savunduğu yerler de görülebilmektedir. 

Müteşâbih (problemli) rivayetler hakkında Bişr el-Merîsî'nin yaptığı te’viller sonraki âlimler üzerinde etkili olmuştur. Onun te’villeri, Cübbâî (ö. 303/916), Kādî Abdülcebbâr (ö. 415/1025), Ebü'l-Hüseyin el-Basrî (ö. 436/1044) gibi Mu‘tezilî âlimlerin yanı sıra , İbn Fûrek, Gazâlî (ö.505/1111), İbn Akîl (ö. 513/1119), Fahreddîn er-Râzî (ö. 606/1210) gibi sünnî âlimler tarafından da iktibâs edilmiştir. 

Rivayete dayalı olan hadis ilminde hakikatin ortaya konulabilmesi, "rivayet" ve "re’y" seçeneklerinden birini tercih etmekle değil; bunların her ikisini de yerinde ve dengeli olarak kullanılmasına bağlı olduğunu hatırda tutmak gerekir. Hakikatin ortaya çıkarılmasında rivayet re’ye, re’y de rivayete muhtaçtır. Rivayet ve re’y birbirinin rakibi değil tamamlayıcı unsurları olarak görmek gerekir.

Keywords

Hadis, Osman ed-Dârimî, Bişr el-Merîsî, Haberî sıfatlar, Teşbîh, Tecsîm, Te’vîl

Some Hadiths Subjected to Discussion by Supporters of Bishr al-Marīsī Due to Having an Anthropormorphist and Corporealist Content

Abstract

Hadiths that have been discussed in this paper consist of narrations regarding divine attributes and having some problematic meanings between supporters of Bişr al-Marīsī and ʿUthmān al-Dārimī. These narrations were mostly accepted denounced (munkar) by Bişr al-Marīsī and his sopporters due to having an anthropormophist and corporealist content about God. They rejected divine attributes according to their understanding of God based on incomparability (tanzīh) which provided by Mutazilite approach towards divine attributes even though they conveyed some features of Ahl al-Ra’y. They found contradicted of attributing human features to God based on their tanzīh understanding, therefore, they interpreted such this kind of narra-tions in terms of their approach or rejected at all. At the other hand, a hard Hadith scholar Uth-man al-Darimi believed that one should accept divine attributes as they are in the Qur’an and Sunna. According to his belief, he considered the explicit meanings of the narrations without interpretation of divine attributes, and based on his perpective he denied Bişr al-Marīsī and his supporters’ interpretations claiming they would cause divesting God of all attributes (ta‘tīl). He argues that these narrations should be taken into considerations based on their explicit mea-nings. The discussions on these hadiths are important due to showing different approaches of scholars from the schools of Ahl al-Ra’y and the ones from Ahl al-Hadith towards the hadith du-ring the period when the main Hadith works were collected. Discussions on the narrations stu-died in this paper reveal two schools’ understandings of divine issues, their approaches to divi-ne attributes, as well inform us their perspectives of hadith in general.

Summary: The present paper examines the debates between ʿUthmān al-Dārimī (d. 280/894) and the supporters of Bishr al-Marīsī (d. 218/833) on the divine attributes mentioned in some hadiths in the period when the main hadith books were composed (i.e., III/IXth century). These debates that took place between the scholars of Ahl al-Hadith and Ahl al-Ra’y concern the un-derstanding and interpretation of the hadiths in a certain way.

It could be stated that the debates focus on how the hadiths should be understood, or whether it is the explicit meaning of the words or the possible methaphorical meanings beyond them that should be considered.

It is worth briefly introducing the parties who discussed the hadiths studied here. The aforementioned discussions about some hadith narrations are between the supporters of Bishr al-Marīsī and ʿUthmān al-Dārimī, one of the important figures of the Ahl al-Hadith who wrote a separate work on these hadiths. This work was written as a rejection of the views of Bishr al-Marīsī and his two students on the attributes of God and some issues regarding hadith.

Bishr al-Marīsī was regarded as an important scholar of Kalam who received fiqh education from Abū Yūsuf (d. 182/798). He is a scholar of Ahl al-Ra’y who made scientific dis-cussions with many scholars including Imam al-Shafiʿī (d. 204/820). He was on the council of the Caliph Al-Mamūn (d. 218/833) and had a significant role in the adoption of the idea of the createdness of the Qurʾān (khalq al-Qurʾān).

Uthmān al-Dārimī,on the other hand, was a scholar of Ahl al-Hadith who learned ha-dith from the authorities of his era such as Yaḥyā b. Maʿīn (d. 233/847), ʿAlī b. al-Madīnī (d. 234/848), Isḥāq b. Rāhawayh (d. 237/851), and Aḥmad b. Ḥanbal (d. 241/855). Having visited all the important cities for the training of hadith, he learned the hadiths and conveyed them.

With the understanding of proving the divine attributes and the opposition of the misin-terpretation of the narratives related to them, the groups advocating the appropriation of these lines in accordance with the understanding of incomparability (tanzīh) have complied the works since the first period. According to ʿUthmān al-Dārimī, the rejection of the divine attributes by Mu'tazila was influential in the emergence of the criticism literature of the Ahl al-Hadith and many authors wrote works in this direction.

Regarding a narration by Abū Hurayra, an opponent reports that this narration gives the impression that God has the eyes and ears as we know. ʿUthmān al-Dārimī reports that this hadith proves sight and hearing not the eyes and ear organs. He indicates that God has no like by no means. Therefore, it is slanderous to refer the claim that Allah is made of organs to the Ahl al-Hadith. Abū Dāwūd states that with this hadith the attributes of sight and hearing for God are proved and Jahmiyya’s denial of the divine attributes are rejected.

The opponent also considered Abū Hurayra's narration referring to the Prophet: "Faith is from Yemen, wisdom is from Yemen! I feel the breath of your Lord from Yemen!" as denounced (munkar). Because, according to Bishr al-Marīsī and his companions, breath can only come from those with an abdominal cavity, and Allah is free from it. According to ʿUthmān al-Dārimī, the opponent misunderstood. What is meant here is the wind that blows from Yemen and comforts people. In the context of this narration, we see that supporters of Bishr al-Marīsī evaluate the narrative literally, while ʿUthmān al-Dārimī interpret the narrative.

Regarding the narration, "You can not approach Allah with something more virtuous than what comes out of it (the Qur'ān)" Ibn al-Saljī reports that Mushabbiha understands this as one with an abdominal cavity and from whom speech comes out. This understanding is in-valid since God is "samad" in the sense that He has no void. With this hadith, it is meant that the Qur'ān comes out of Allah’s presence rather than Allah. According to ʿUthmān al-Dārimī, the real aim of Ibn al-Saljī is to deny God's attribute of speech. There is no doubt that the Qur'ān comes from Him, and those who do not accept it merely deny His attribute of speech.

Attributed to Ibn Abbas; The meaning of "yamīn Allah" (the right hand of Allah) in narration "Black Stone (al-ḥajar al-aswad) is the right hand of Allah on earth, handshakes with the people" is not the right hand that we know according to Ibn al-Saljī, it is blessing and grace of Allah. According to ʿUthmān al-Dārimī, who acknowledges that Black Stone is not meant to be a hand, the purpose of Ibn al-Saljī is to deny the two hands mentioned in the verses and ha-diths about Allah with invalid interpretations.

ʿUthmān al-Dārimī, who criticized that Ibn al-Saljī quoted from another narration which Ibn Abbās heard from the Prophet, says that such poor narrations should not be spread. In addition, he points out that Ibn al-Saljī's interpretation is ugly and he criticizes it. Because Allah who is mentioned in the narrative is depicted as a young man with curly hair in a green suit. Such a narration is also an untrustworthy narration as it contradicts the authentic narrations of the Prophet. ʿUthmān al-Dārimī, who made this assessment of the narration, rejects the com-ments that the opponent made about the narration. According to the opponent, the phrase "I have come to Allah" means "to come into the presence of Allah in the Garden of Eden." Accor-ding to ʿUthmān al-Dārimī’s understanding, such complicated hadiths should not be only narra-ted.

About  the narration that are based on the Prophet and he does not know the answer to what he has come to know of himself, then he feels the coolness of his fingers as he puts his hand on his back and learns everything, the opponent evaluates the following: He was not Allah who came to the Prophet, but a well-behaved angel who was being directed by Allah and he was the angel who put his hand. ʿUthmān al-Dārimī rejects this interpretation of that oppo-nent. This comment is also contrary to other authentic hadiths. After he refused to the com-ment of the opponent about relevant narration, ʿUthmān al-Dārimī stated that he could not trust this comment on the basis of the authentic narrations he mentioned.

Salaf scholars have preferred to be silent in this regard, as it is seen among the most difficult subjects to talk about divine attributes. However, subsequent generations have held dif-ferent paths in this regard. The basic approaches to understanding the divine attributes can be summarized in three main titles: tafwīd, tashbīh, and ta’wīl. Tafwīd is the path adopted by the early salaf scholars and means to leaving the knowledge about Allah’s entity and attributes to His knowledge. Tashbīh means to compare Allah to the created or the created to Allah. Ta'wīl is to interpret the Qur'ānic verses and hadiths that give the impression that Allah is like the crea-tures with semantics and rational deduction. The ones who deny the adjectives are called as Muʿattila and those who prove their attributes are called as Sifatiyya. According to Ahl al-Ra’y, it is necessary to appropriately make interpretation (ta'wīl) of the attributes giving the impression of anthropomorphism in terms of the dictionary. In the divine attributes, Muʿtazila advoca-ted the incomparability (tanzīh), whereas Ashʿariyya and Māturīdiyya adopted interpretation in accordance with incomparability. Mushabbiha and the Wahhābī-Salafī understanding has also taken the expressions regarding divine attributes with their explicit meanings.

The debate between the scholars who lived in the ages II/VIII and III/IX, when the most important works are composed in the science of hadith, is important in that it is the first turn. In addition to this, the debate also contains important information on the approach to the Qur'ānic verses and hadiths, in that it shows two basic approaches, one of which represents the school of Ahl al-Ra’y, and the other represents the school of Ahl al-Hadith.

ʿUthmān al-Dārimī generally advocates adhering to the explicit meaning of the narra-tion, while Bishr al-Marīsī and his companions criticize the narration labeling it as denied (mun-kar) or making an interpretation. On rare occasions, the places where ʿUthmān al-Dārimī re-jects the narration and makes interpretation, or where Bishr al-Marīsī and his companions de-fend the narrative can be seen.

Interpretations made by Bishr al-Marīsī on the problematic narratives have influenced on the next scholars. Alongside Muʿtazilite scholars such as al-Jubbāʾī (d. 303/916), Qāḍī ʿAbd al-Jabbār (d. 415/1024) and Abū l-Ḥusayn al-Baṣrī (d. 436/1044), his interpretations have been quoted by Sunni scholars such as al-Ghazālī (d. 505/1111), Ibn ʿAqīl (d. 513/1119) and Fakhr al-Dīn al-Rāzī (d. 606/1210).

The fact that the truth can be put forward in the science of hadith, which is based on the narration, does not favor one of the "narration" and "ra’y", it should be kept in mind that both of these depend on the proper and balanced use of both. To reveal the truth, the narration is in need of the opinion and the opinion (ra’y) is in need of the narration. Narration and opinion sho-uld be seen as complementary elements, not each other's opponents.

Keywords

Hadith, ʿUthmān al-Dārimī, Bishr al-Marīsī, Divine attributes, Anthropomorphism/Tashbīh, Corporealism/Tajsīm, Interpretation/Ta'wīl

References

• Abdülkāhir el-Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî el-Bağdâdî. el-Fark beyne’l-fırak ve beyânü’l-fırkati’n-nâciye minhüm. Beyrût: Dârü'l-Âfâki'l-Cedîde, 1977.
• Abdürrezzâk es-San‘ânî, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi' es-San'ânî el-Himyerî. et-Tefsîr. Thk. Mahmud Muhammed Abduh. 3 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1419.
• Abdürrezzâk es-San‘ânî. el-Musannef fi’l-hadîs. Thk. Habîburrahmân el-A‘zamî. 11 Cilt. Beyrût: el-Mektebü'l-İslâmî, 1403.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 45 Cilt. Beyrût: Müessesetü'r-Risâle, 2001.
• Ahmed b. Hanbel. Kitâbü’z-Zühd. Thk. Muhammed Abdüsselâm Şâhîn. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1999.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn b. Alî el-Beyhakî. el-Esmâ’ ve’s-sıfât. Thk. Abdullah b. Muhammed el-Hâşidî. 2 Cilt. Cidde: Mektebetü's-Sevâdî, 1993.
• Bezzâr, Ebû Bekir Ahmed b. Amr b. Abdülhâlık b. Hallâd b. Ubeydullah el-Bezzâr. el-Müsned (el-Müsnedü’l-kebîr, el-Bahrü’z-zehhâr). Thk. Mahfuzurrahman Zeynullah v.dğr. 18 Cilt. Medine: Mektebetü'l-Ulûm ve'l-Hikem, 1988-2009.
• Budak, Ali. "Haberî Sıfatlara Dair Rivayetlerin Te’vîl Yoluyla Çözümü Bağlamında Râzî'nin Esâsu't-Takdîs Adlı Eseri". Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/19 (2011/1): 37-77.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-Buhârî. el-Câmiʿu’s-sahîh. Thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. 9 Cilt. b.y.: Dârü Tavki'n-Necât, 1422.
• Buhârî. Halku efʿâli’l-ʿibâd. Thk. Abdurrahman Umeyre. Riyad: Dârü'l-Maârif, ts.
• Cemâleddin el-Kāsımî, Muhammed Cemâlüddîn b. Muhammed Saîd b. Kāsım ed-Dımaşkî. Târîhu’l-Cehmiyye ve’l-Muʿtezile. Beyrût: Müessesetü'r-Risâle, 1979.
• Çakın, Kamil. "Teşbîh ve Tecsim Karşısında Bir Hadisçi: Celâluddin es-Suyûtî". Dinî Araştırmalar 4/10 (2001): 7-16.
• Çelebi, İlyas. "Sıfat". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39: 100-106. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Dârekutnî, Ebü'l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed ed-Dârekutnî. Rü’yetullâh. Zerkā: Mektebetü'l-Menâr, 1411.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fazl ed-Dârimî. es-Sünen. Thk. Hüseyin Selîm Esed ed-Dârânî. 4 Cilt. b.y.: Dârü'l-Mugnî, 2000.
• Dûrî, Ebû Ömer Hafs b. Ömer b. Abdilazîz el-Ezdî ed-Dûrî el-Bağdâdî. Cüz’ün fîhi kırâʾâtü’n-nebî. Thk. Hikmet Beşîr Yasin. Medine: Mektebetü'd-Dâr, 1988.
• Ebû Dâvûd, Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. Thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. 4 Cilt. Beyrût: el-Mektebetü'l-Asriyye, ts.
• Ebû Nuaym, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk el-İsfahânî. Hilyetü’l-evliyâʾ ve tabakātü’l-asfiyâʾ. 10 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1409.
• Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’, Ebû Ya‘lâ Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef el-Ferrâ’. İbtâlü’t-teʾvîlât li-ahbâri’s-sıfât. Thk. Muhammed b. Hamd en-Necdî. 2 Cilt. Küveyt: Dârü Îlâfi'd-Devle, ts.
• Ezrakî, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Abdillâh b. Ahmed b. Muhammed el-Ezrakî. Ahbâru Mekke ve mâ câʾe fîhâ mine’l-âsâr. Thk. Rüşdi Sâlih. 2 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Endelüs, ts.
• Fahreddîn er-Râzî, Ebu Abdillâh (Ebü'l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî. Esâsü't-takdîs. Thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ (Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1406/1986), 119-120.
• Fahreddîn er-Râzî. Mefâtîhu’l-gayb (et-Tefsîrü’l-kebîr). 32 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâi't-Türasi'l-Arabî, 1420.
• Gazâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazâlî et-Tûsî. İhyâʾü ʿulûmi’d-dîn. 4 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Marife, ts.
• Gazâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazâlî et-Tûsî. el-İktisâd fi’l-iʿtikād. Thk. Abdullah Muhammed el-Halîlî. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2004.
• Görmez, Mehmet. "Fıkhü'l-Hadîs". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13: 547-549. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Hâkim en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ʿale’s-Sahîhayn (el-Müstedrek ʿale’ş-Şeyhayn). Thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. 4 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1990.
• Hâkim en-Nîsâbûrî. Maʿrifetü ʿulûmi’l-(usûli’l-) hadîs. Thk. es-Seyyid Muazzam Hüseyin. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1977.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd. Thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. 24 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1417.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd (Ahmed) b. Muhammed b. İbrâhîm b. Hattâb el-Hattâbî el-Büstî. Meʿâlimü’s-Sünen. 4 Cilt. Haleb: el-Matbaatü'l-İlmiyye, 1932.
• İbn Abdürabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdirabbih b. Habîb el-Kurtubî el-Endelüsî. el-ʿİkdü’l-ferîd. 8 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1404.
• İbn Asâkir, Ebü'l-Kāsım Ali b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkî eş-Şâfiî. Târîhu Dımaşk. Thk. Amr b. Garâme el-Amravî. 80 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Fikr, 1995.
• İbn Battâl, Ebü'l-Hasen b Alî. Halef b. Abdilmelik b. Battâl el-Bekrî el-Kurtubî. Şerhu’l-Câmi‘i’s-sahîh (Şerhu İbn Battâl ‘alâ Sahîhi’l-Buhârî). Thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhim. 10 Cilt. Riyad: Mektebetü'r-Rüşd, 2003.
• İbn Ebû Âsım, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. ed-Dahhâk b. Mahled eş-Şeybânî. el-Âhâd ve’l-mesânî. Thk. Bâsim Faysal Ahmed el-Cevâbire. 6 Cilt. Riyad: Dârü'r-Râye, 1991.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. Âdâbü’ş-Şâfiʿî ve menâkıbüh. Thk. Abdülganî Abdülhâlık. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2003.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-Merâsîl. Thk. Şükrullah Nimetullah Kûcânî. Beyrût: Müessesetü'r-Risâle, 1397.
• İbn Ebû Tâhir, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ebî Tâhir Tayfûr el-Mervezî el-Horasânî. Târîhu (Kitâbü) Bağdâd. Thk. Seyyid İzzet el-Attâr el-Hüseynî. Kahire: Mektebetü'l-Hancı, 2002.
• İbn Fûrek, Ebû Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Fûrek el-İsfahânî en-Nîsâbûrî. Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh. Thk. Musa Muhammed Ali. Beyrût: Âlemü'l-Kütüb, 1985.
• İbn Hacer el-Heytemî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Muhammed el-Heytemî es-Sa‘dî. ez-Zevâcir ʿan iktirâfi’l-kebâʾir. 2 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Fikr, 1987.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. el-Müsnedü’s-sahîh ʿale’t-tekāsîm ve’l-envâʿ (Sahîhu İbn Hibbân, es-Sünen, et-Tekāsîm ve’l-envâʿ). Thk. Şuayb el-Arnaût. 18 Cilt. Beyrût: Müessesetü'r-Risâle, 1988.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed b. İshâk b. Huzeyme es-Sülemî en-Nîsâbûrî. es-Sahîh (Muhtasarü’l-muhtasar mine’l-müsned ʿani’n-nebî sallallâhu ʿaleyhi ve sellem bi-nakli’l-ʿadl ʿani’l-ʿadl mevsûlen ileyhi sallallâhu ʿaleyhi ve sellem min gayri katʿ fi’l-isnâd ve lâ cerh fî nâkıli’l-ahbâri’lletî nezküruhâ bi-meşîʾeti’llâhi Teʿâlâ’). Thk. Muhammed Mustafa el-A‘zamî. 2 Cilt. Beyrût: el-Mektebü'l-İslâmî, 2003.
• İbn Huzeyme. Kitâbü’t-Tevhîd ve isbâtü sıfâti’r-rab. Thk. Abdülaziz b. İbrahim eş-Şehvân. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü'r-Rüşd, 1994.
• İbn Kāni‘, Ebü’l-Hüseyn Abdülbâkî b. Kāni‘ b. Merzûk el-Ümevî el-Bağdâdî. Muʿcemü’s-sahâbe. Thk. Salah b. Sâlim el-Musarrâtî. 3 Cilt. Medine: Mektebetü'l-Gurebâi'l-Eseriyye, 1997.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkî eş-Şâfiî. el-Bidâye ve’n-nihâye. Thk. Ali Şîrî. 14 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâi't-Türasi'l-Arabî, 1988.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. Teʾvîlü muhtelifi’l-hadîs. Beyrût: el-Mektebü'l-İslâmî, 1999.
• İbn Kuteybe. Teʾvîlü müşkili’l-Kurʾân. Thk. İbrahim Şemseddin. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
• İbn Râhûye, Ebû Ya‘kūb İshâk b. İbrâhîm b. Mahled et-Temîmî el-Hanzalî el-Mervezî. el-Müsned. Thk. Abdülgafûr b. Abdülhak el-Belûşî. 5 Cilt. Medine: Mektebetü'l-Îmân, 1991.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddin Ebü'l-Abbâs Ahmed b. Abdülhalîm b. Abdüsselam b. Abdullah b. Ebü'l-Kāsım b. Muhammed b. Teymiyye el-Harrânî el-Hanbelî ed-Dımaşkî. Beyânü telbîsi’l-Cehmiyye fî teʾsîsi bideʿihimi’l-kelâmiyye ev nakzu teʾsîsi’l-Cehmiyye. Thk. Heyet. 10 Cilt. Medine: Mecma‘u'l-Melik Fehd, 1426.
• İbn Teymiyye. Mecmû‘u'l-fetâvâ. Thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kāsım. 35 Cilt. Medine: Mecma‘u'l-Melik Fehd, 1995.
• İbnü'l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî. Kitâbü’l-mesâlik fî şerhi Muvattaʾi Mâlik. Thk. Muhammed b. Hüseyin es-Süleymanî v.dğr. 7 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Garbi'l-İslâmî, 2007.
• İbnü'l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. Thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî. 10 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-Arabî, 1997.
• İbnü'l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs ve’l-eser. Thk. Tâhir Ahmed ez-Zâvî, Mahmud Muhammed et-Tanâhî. 5 Cilt. Beyrût: el-Mektebü'l-İlmiyye, 1979.
• İbnü'l-Harrât, Ebû Muhammed Abdülhak b. Abdirrahmân b. Abdillâh el-İşbîlî. el-Ahkâmü’l-kübrâ fi’l-hadîs. Thk. Ebû Abdullah Hüseyin b. Ukkâşe. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü'r-Rüşd, 2001.
• İbnü'l-Mübârek, Ebû Abdirrahmân Abdullah b. Mübârek b. Vâzıh el-Hanzalî el-Mervezî. Kitâbü’z-Zühd ve’r-rekāʾik. Thk. Habîburrahmân el-A‘zamî. 2 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
• İbnü'l-Useymin, Muhammed b. Sâlih b. Muhammed el-Useymin. el-Kavâʿidü’l-müslâ fî sıfâtillâh ve esmâʾihi’l-hüsnâ. Medine: el-Câmiatü'l-İslâmiyye, 2001.
• İbnü'l-Useymin. Esmâ’u'llâhi ve sıfâtuh ve mevkifu Ehli's-sünneti minhâ. b.y.: Dârü'ş-Şerîa, 2003.
• İsferâyînî, Ebü'l-Muzaffer İmâdüddîn Şehfûr Şâhfûr b. Tâhir b. Muhammed el-İsfehânî el-İsferâyînî. et-Tebsîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-fırkati’n-nâciye ʿani’l-fırakı’l-hâlikîn. Thk. Kemâl Yusuf el-Hût. Beyrût: Âlemü'l-Kütüb, 1983.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekir b. Mes‘ûd b. Ahmed el-Hanefî. Bedâʾiʿu’s-sanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. 7 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1986.
• Kılavuz, Ahmet Saim. "Bişr b. Gıyâs el-Merîsî". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6: 220-221. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Kıvâmüssünne, Ebü’l-Kāsım Kıvâmü’s-sünne İsmâîl b. Muhammed b. el-Fazl et-Teymî et-Talhî el-İsfahânî. Siyerü’s-selefi’s-sâlihîn. Thk. Kerem b. Hilmi b. Ferhat. Riyad: Dârü'r-Râye, ts.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkādir b. Muhammed b. Muhammed el-Kureşî el-Mısrî. el-Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakāti’l-Hanefiyye. 2 Cilt. Karaçi: Mîr Muhammed Kütüphane, ts.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh el-Kurtubî. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân. Thk. Ahmet Berdûnî v.dğr. 20 Cilt. Kahire: Dârü'l-Kütübi'l-Mısriyye, 1964.
• Lâlekâî, Ebü’l-Kāsım (Ebü’l-Hüseyn) Hibetullâh b. el-Hasen b. Mansûr el-Lâlekâî et-Taberî er-Râzî. Şerhu usûli iʿtikādi Ehli’s-sünne ve’l-cemâʿa. Thk. Ahmed b. Sa‘d b. Hamdân el-Gāmidî. 9 Cilt. Riyad: Dârü Taybe, 2003.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî el-Leknevî. el-Fevâʾidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Thk. Seyyid Muhammed Bedreddin Ebû Firâs en-Nu‘mânî. Kahire: Dârü'l-Kütübi'l-İslâmî, ts.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Mâverdî. Tefsîrü’l-Kurʾân (en-Nüket ve’l-ʿuyûn). Thk. Seyyid b. Abdülmaksûd b. Abdurrahîm. 6 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
• Mer‘î b. Yûsuf, Zeynüddîn Mer‘î b. Yûsuf b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Kermî. Ekāvîlü’s-sikāt fî teʾvîli’l-esmâʾ ve’s-sıfât ve’l-âyâti’l-muhkemât ve’l-müteşâbihât. Thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrût: Müessesetü'r-Risâle, 1985.
• Mervezî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Nasr b. Yahyâ el-Mervezî. Taʿzîmü kadri’s-salât. Thk. Abdurrahman b. Abdülcebbâr el-Firyuvâî. 2 Cilt. Medine: Mektebetü'd-Dâr, 1406/1986.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmi‘u's-sahîh. Thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâi't-Türasi'l-Arabî, 1955-1956.
• Osman ed-Dârimî, Ebû Saîd Osman b. Saîd b. Hâlid b. Saîd Dârimî es-Sicistânî. er-Red ale'l-Cehmiyye. Thk. Bedr b. Abdullah el-Bedr. Küveyt: Dârü İbni'l-Esîr, 1995.
• Osman ed-Dârimî. Nakzü’l-İmâm Ebî Saʿîd ʿOsmân b. Saʿîd ʿale’l-Merîsiyyi’l-Cehmiyyi’l-ʿanîd fîme’fterâ ʿalellâhi mine’t-tevhîd (en-Nakz ʿale’l-Merîsî, er-Red ʿale’l-Merîsî). Thk. Reşîd b. Hasan el-Elma‘î. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü'r-Rüşd,1998.
• Öncü, Mustafa. "Dinî Kutsal Metinlerde Allah İçin Tecsîm Ve Teşbîh İfade Eden Lafızların Arap Diline Göre Yorumlanması (Eş‘ârîlik Doktrini Bağlamında)". Uluslararası İmam Eş‘arî ve Eş‘arîlik Sempozyumu Bildirileri. Ed. Cemalletin Erdemci-Fadıl Ayğan, 2: 681-692. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
• Rûyânî, Ebû Bekr Muhammed b. Hârûn er-Rûyânî. el-Müsned. Thk. Eymen Ali Ebû Yemânî. 2 Cilt. Kahire: Müessesetü Kurtuba, 1416.
• Safedî, Ebü's-Safâ Ebû Saîd Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh es-Safedî. el-Vâfî bi'l-vefeyât. Thk. Ahmed el-Arnaût v.dğr. 29 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâi't-Türâs, 1420/2000.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr es-Sem‘ânî. el-Ensâb. Thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemenî v.dğr. Haydarabad: Meclisü Dâireti'l-Maârifi'l-Osmaniye, 1382/1962.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî es-Sübkî. Tabakātü’ş-Şâfiʿiyyeti’l-kübrâ. Thk. Mahmud Muhammed et-Tanâhî-Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. Kahire: Dârü Hicr, 1413/1992.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf eş-Şîrâzî. Tabakātü’l-fukahâʾ. Thk. İhsan Abbâs. Beyrût: Dârü'r-Râ’idi'l-Arabî, 1970. Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb et-Taberânî. el-Muʿcemü’l-evsat. Thk. Tarık b. Ivazullah b. Muhammed v.dğr. 10 Cilt. Kahire: Dârü'l-Harameyn, ts.
• Taberânî. el-Mu‘cemü'l-kebîr. Thk. Hamdî Abdülmecid es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebü İbn Teymiyye, 1994.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Kurʾân (Tefsîrü't-Taberî). Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Riyad: Dârü Hicr, 2001.
• Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd et-Tayâlisî. el-Müsned. Thk. Muhammed b. Abdülmuhsin et-Türkî. 4 Cilt. Kahire: Dârü Hicr, 1419/1999.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre b. Musa b. Dahhâk et-Tirmizî. Sünenü't-Tirmizî (el-Câmi‘u's-sahîh, el-Câmi‘u'l-kebîr). Thk. Beşşâr Avvâd Mârûf. 5 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Garbi'l-İslâmî, 1998.
• Tirmizî. el-ʿİlelü’l-kebîr. Thk. Subhi Sâmerrâî v.dğr. Beyrût: Âlemü'l-Kütüb, 1409.
• Van Ess, Josef. "Mu‘tezile: İslâm'ın Akılcı Yorumu-1". Trc. Veysel Kanar, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13, sy. 20 (2008): 291-299.
• Yâfi‘î, Ebû Muhammed Afîfüddîn Abdullâh b. Es‘ad b. Alî b. Süleymân el-Yâfiî el-Yemenî. Mirʾâtü'l-cenân ve ʿibretü’l-yakzân fî maʿrifeti havâdisi’z-zamân. Thk. Halil el-Mansur. 4 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1997.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî. Muʿcemü’l-üdebâʾ (İrşâdü’l-erîb ilâ maʿrifeti’l-edîb, İrşâdü’l-elibbâʾ ilâ maʿrifeti’l-üdebâʾ, Tabakātü’l-üdebâʾ). Thk. İhsan Abbâs. 7 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Garbi'l-İslâmî, 1993.
• Yavuz, Yusuf Şevki. "İbn Fûrek". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19: 495-489. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Yücel, Ahmet. Hadis Tarihi. 8. Baskı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2012.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. Thk. Şeyh Şu‘ayb el-Arnaût v.dğr. 25 Cilt. B.y.: Müessesetü'r-Risâle, 1405/1985.
• Zehebî. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-(tabakātü’l-)meşâhîr ve’l-aʿlâm. Thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmürî. 52 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Kâtibi'l-Arabî, 1413/1993.