Umre İbadetinin Hayatın Anlamı ve Umutsuzlukla İlişkisi Üzerine Ampirik Bir Araştırma

Year 2018, Volume: 22 Issue: 1, 543 - 570, 15.06.2018

Sema Yılmaz

https://doi.org/10.18505/cuid.417623

Cited By: 5

Abstract

Din psikolojisin önemli çalışma alanlarından birisi de ibadet psikolojisi bağlamında ibadetlerin bireylerin ruhsal yaşantısındaki yansımalarını incelemektir. Bu alan araştırmasında umre ibadetini gerçekleştirmekte olan bireylerde Yaşam Anlamı ve Umutsuzluk düzeyi arasındaki ilişkiler incelenmiştir. Suudi Arabistan’da umre ziyaretinde bulunan 214 Türk katılımcı üzerinde geçekleştirilen araştırmada anket tekniği ile toplanan veriler analiz edilmiştir. Veri toplama aracı olarak “Kişisel Bilgi Formu”, “Yaşam Anlamı Ölçeği” ve “Beck Umutsuzluk Ölçeği” kullanılmıştır. Elde edilen veriler SPSS 23.0 istatistik programında analiz edilmiştir. Verilerin çözümlenmesinde çalışmanın amacına uygun bir şekilde Tek Örneklem t-Testi, Pearson Momentler Çarpımı Korelasyon Analizi, Bağımsız Örneklem t-Testi ve Tek Yönlü ANOVA ve Tukey HSD testleri kullanılmıştır. Araştırma grubunun Yaşam Anlamı düzeyinin anlamlı olarak ortalamanın üstünde; Umutsuzluk düzeyinin ortalamanın altında olduğu bulgusuna ulaşılmıştır. Yaşam Anlamı ile Umutsuzluk ve Gelecekle İlgili Duygu; Motivasyon Kaybı ve Gelecekle İlgili Beklenti arasında negatif yönde; Aranan Anlam ile Umutsuzluk ve Motivasyon Kaybı arasında pozitif yönde anlamlı bir ilişki bulunmuştur.

Özet: Birçok dinde kutsal kabul edilen yerleri ziyaret etmek ve birtakım ritüelleri yerine getirmek o dinin ibadetleri arasında yer almaktadır. İslam dininde hac ayları dışında belli bir zamana bağlı olmadan Kâbe’yi ziyaret etme, ihrama girip tavaf yapma, Safa ve Merve arasında sa’y yaptıktan sonra tıraş olup ihramdan çıkılarak yapılan ibadete umre denmektedir. Umre ibadeti, kapsamlı ve çok yönlü bir ibadettir; psikolojik ve sosyolojik, bedenî ve malî özellikleri bulunmaktadır. 

İnanç ibadet ilişkisi, dinî ayin ve törenlerin psikolojik etki ve fonksiyonları din psikolojisinin araştırma konularındandır. Bu konuda yapılan araştırmalar genellikle dini inanç ve ibadetler ile yaşam anlamı umut arasında olumlu bir ilişkinin varlığını ortaya koyar. İnançlı bireyler dua ve ibadetler yoluyla hayatta bir anlam ve amaç bulabildikleri gibi aynı zamanda yaşamın zorluklarına katlanma konusunda daha olumlu bir gelecek beklentisine sahip olurlar. Anlam ile umut iç içedir, birbirini tamamlar. Umutsuzluk, depresyon ve intihar isteğiyle yakından ilişkilidir. Hayata tutunmak, geleceğe güvenle bakmak ve zorlukları aşmak için ise yaşamda bir anlam ve amaç bulmaya ihtiyaç vardır.

İnsanın çeşitli nedenlerle anlam kaybı yaşadığı dönemlerde dine yöneldiği ve ibadete yoğunlaştığı bilinmektedir. Hemen hemen tüm ibadetleri içine alan umre ibadeti, bireyin yoğun duygular yaşamasına, yeni farkındalıklar kazanmasına, zorluklarla baş etmek için farklı davranışlar geliştirmesine katkıda bulunma potansiyeli olan özel bir ibadettir. Umre ibadeti sırasında birey varoluş nedenini, hayatının anlamını, gelecekten beklentisini gözden geçireceği birçok deneyim yaşar. Böylece içinde bulunduğu sıkıntılı durumu, yaşadığı umutsuzluğu ve anlam kaybını aşarak farklı bir bakış açısına ulaşabilir. 

Dolayısıyla bu çalışmada şu soruya cevap aranmıştır: Umre ibadeti beklendiği gibi bireyin psikolojik yaşantısına olumlu katkıda bulunmakta mıdır? Özellikle tüm psikolojik sıkıntılara eşlik eden anlam kaybı ve umutsuzluk düzeyine bir etkisi var mıdır? Demografik değişkenler umre ibadetini gerçekleştiren bireylerin yaşam anlamı ve umutsuzluk düzeylerinde farklılaşma meydana getirmekte midir? Bu sorulara cevap bulmak için araştırmada umre ibadetinin yaşamın anlamı ve umutsuzluk ile ilişkisi incelenmiştir. Bu amaçla umre ibadetini gerçekleştirmekte olan bireylerin yaşam anlamı ve umutsuzluk düzeyleri psikometrik yöntemlerle ölçülmüş ve bunlar arasındaki ilişkiler analiz edilmiştir. Ayrıca cinsiyet, medeni durum ve eğitim durumu gibi demografik değişkenlere göre yaşamın anlamı ve umutsuzluk durumlarında da farklılık olup olmadığı test edilmiştir. Araştırmaya yaşları 18-82 arasında değişen 214 kişi katılmıştır. Araştırma verileri umre ibadetini yapmak için 2015 yılı Mayıs ayında Suudi Arabistan’ın Mekke ve Medine şehirlerinde bulunan Türk katılımcılardan toplanmıştır. Veri toplama aracı olarak “Kişisel Bilgi Formu”, “Yaşam Anlamı Ölçeği” ve “Beck Umutsuzluk Ölçeği” kullanılmıştır. Veriler SPSS 23.0 istatistik programında Tek Örneklem t-Testi, Pearson Momentler Çarpımı Korelasyon Analizi, Bağımsız Örneklem t-Testi ve Tek Yönlü ANOVA ve Tukey HSD testleri ile analiz edilmiştir. 

Araştırmadan elde edilen en önemli bulgu umre ibadetini gerçekleştirmekte olan bireylerin yaşam anlamı puanlarının anlamlı olarak ortalamanın üstünde (t = 20,50; p ˂ 0,01); umutsuzluk puanlarının ortalamanın altında (t = -29,80; p ˂0,01)  olmasıdır. Yaşam anlamı alt boyutlarından mevcut anlam ile umutsuzluk arasında negatif yönde (r = -,288; p ˂ 0,01); aranan anlam ile umutsuzluk (r =,169; p ˂ 0,05)  ve motivasyon kaybı arasında (r = ,285; p ˂ 0,01) pozitif yönde anlamlı bir ilişki olduğu bulunmuştur. Bulgular umre ibadetinin yaşam anlamını pozitif; umutsuzluğu negatif yönde etkileyebileceğini göstermektedir. Diğer yandan eğitim durumu ve cinsiyet değişkenine göre yaşam anlamı puanları arasında anlamlı bir farklılık bulunmamıştır (p ˃ 0,05). Eğitim düzeyi yükseldikçe umutsuzluk puanları anlamlı olarak azalmaktadır (F = 2, 627; p ˂ 0,05). Umutsuzluk puanları cinsiyet değişkenine göre anlamlı bir farklılık göstermektedir (t = -2,708; p ˂ 0,01).  Erkeklerin umutsuzluk düzeyleri kadınlara göre anlamlı olarak daha yüksektir. Ayrıca evlilerin yaşam anlamı puanlarının bekârlardan anlamlı olarak daha yüksek olduğu sonucuna ulaşılmıştır (F = 3,859; p ˂ 0,05) ve yaş/gelişim dönemleri ilerledikçe yaşam anlamı (F = 7,274; p ˂ 0,01) ve umutsuzluk puanları (F = 8,119; p ˂ 0,01) anlamlı olarak yükselmektedir. 

Umre hem bir yolculuk olması, hem kolektif bir ibadet olması hem de ihrama girme, tavaf, s’ay gibi özel ritüeller dışında namaz, dua, tövbe, Kur’an okuma gibi ibadetleri de kapsaması nedeniyle bireyin psikolojisine ve anlam dünyasına hızlı ve yoğun etkide bulunabilir. Literatürdeki ilgili çalışmalar da bu bulguyu desteklemektedir. Çalışmadan elde edilen sonuçlar hac ibadetiyle ilgili bulgular ve yaşam anlamı ve umutsuzluğun farklı örneklemlerde incelendiği çalışma bulgularıyla tartışılmıştır. Diğer yandan araştırma verilerinin toplandığı koşullar, üzerinde araştırma yapılan çalışma grubu, kullanılan ölçme aracı ve teknikleri de araştırmanın sınırlılıklarını oluşturmaktadır. Bununla birlikte bir ibadetin geçekleştirildiği zaman dilimi ve bu ibadete has mekânlarda katılımcılara ulaşılması ve onların umre ibadetiyle ilişkili görülen yaşam anlamı ve umutsuzluk düzeylerinin ölçülmesi araştırmanın önemini ve özgünlüğünü göstermektedir. Ulaşılan sonuçlar başka araştırmalarda kullanılabilir. Umre ibadetinin farklı psikolojik etkileri üzerine çalışmalar boylamsal yöntemlerle araştırılabilir.

Keywords

Din Psikolojisi, İbadet Psikolojisi, Umre İbadeti, Yaşam Anlamı, Umutsuzluk

An Empirical Research on the Relationship Between ʿUmra Worship and Meaning in Life and Hopelessness

Abstract

One of the important areas of study of religious psychology is to examine the reflection of worship in the spiritual life of individuals in the context of worship psychology. In this field survey, the relations between the level of meaning in life and hopelessness of individuals who performed the ʿUmra worship are examined. The study is conducted with 214 Turkish participants who performed ʿumra in Saudi Arabia. The collected data is analyzed by questionnaire technique. "Personal Information Form", " Meaning in Life Questionnaire (MLQ)" and "Beck Hopelessness Scale" are used as data collection tools. The obtained data is analyzed in the SPSS 23.0 statistical program. One Sample t-Test, Pearson Moments Multiplication Correlation Analysis, Independent Sampling t-Test, One Way ANOVA and Tukey HSD tests are used to analyse the data. It is found that the research group's level of meaning in life above average; the level of hopelessness is below average significantly. There is a significant negative correlation between meaning in life and hopelessness, feelings about the future, loss of motivation, expectation about the future. There is a significant positive correlation between searched meaning and hopelessness and loss of motivation.

Summary: Many religions have some types of worship involving visiting places considered as sacred and performing some rituals there. In Islam it is called ʿUmra, which is visiting the Kaʿba without being dependent on a certain time frame except for the pilgrimage month. There are certain rites to perform ʿumra, such as entering a state of iḥrām (ritual purity in which certain actions are not permissible), completing circumambulation, and saʿy (striving to do a certain act; walking) between the hills of al-Ṣafā and al-Marwa. ʿUmra worship is a comprehensive and versatile worship, which contains psychological, sociological, physical and financial characteristics.

Studying the relationship between religious beliefs and practices, the religious rituals and their psychological effects and functions of ceremonies are the some essential research topics of Psychology of Religion. Existing research in this area usually reveals the existence of a positive relationship between the religious beliefs and practices and between meaning in life and hope. Individuals who believe in a religion can find a meaning and purpose in life through prayer and worship, and at the same time have more positive future expectation to endure the difficulties of life. Meaning and hope are intertwined, which complete each other. Hopelessness is closely related to depression and suicidal desire. There is a need to find meaning and purpose in life in order to hold on to life, and for looking to the future with confidence, and overcoming difficulties.

It is known that people tend to be more religious and concentrating worship during periods of loss of meaning for various reasons. ʿUmra, which includes almost all type of worship, is a special worship, which has the potential to contribute to the individual's intense emotional life for gaining new awareness and developing different behaviours to cope with such difficulties. It is because the individual would have many experiences to see the cause of existence, the meaning of his/her life, and his/her future expectation during the ʿumra worship. Thus, he/she can overcome his/her hopelessness and loss of meaning and look to the situation from different perspectives. 

Therefore, in this study, the following questions are explored: Does ʿumra make a positive contribution to the psychological experience of the individuals, as expected? Does ʿumra has any effect on the level of loss of meaning and hopelessness that accompanies the psychological troubles? How does the demographic variables make difference in the level of meaning in life and hopelessness of individuals who perform ʿumra? In order to find answers to these questions, the relationship between the meaning of life - the hopelessness and the ʿumra was investigated. For this purpose, the meaning and hopelessness levels of the individuals who are performing ʿumra worship were measured by psychometric methods and the relations between them were analyzed. In addition, it has been tested whether there is a difference in the meaning in life and hopelessness according to demographic variables such as gender, marital status and educational status. 214 people aged between 18-82 years participated in the research. The survey data was collected from Turkish participants who perform ʿumra in the cities of Mecca and Medina in Saudi Arabia in May 2015. "Personal Information Form", " Meaning in Life Questionnaire (MLQ)" and "Beck Hopelessness Scale" were used as data collection tools. The obtained data were analyzed in the SPSS 23.0 statistical program. One Sample t-Test, Pearson Moments Multiplication Correlation Analysis, Independent Sampling t-Test, One Way ANOVA and Tukey HSD tests were used for the purpose of analysis of the data.

The most important finding of the survey is meaning in life scores of individuals who are performing the ʿumra are above average (t = 20,50; p ˂ 0,01); and scores of hopelessness are below average significantly (t = -29,80; p ˂0,01). There is a significant negative correlation between presence of meaning subscale and hopelessness (r = -,288; p ˂ 0,01); and positive correlation between search for meaning subscale and hopelessness (r =,169; p ˂ 0,05) and loss of motivation (r = ,285; p ˂ 0,01). The findings show that ʿumra can affect the meaning in life positively and the hopelessness negatively. There was no significant difference between the meaning in life scores and education level and gender variable (p ˃ 0,05). As the level of education increases, hopelessness scores decrease significantly (F = 2, 627; p ˂ 0,05). Hopelessness scores show a significant difference according to gender (t = -2,708; p ˂ 0,01). Men's hopelessness levels are significantly higher than women’s. Moreover, the meaning in life of married individuals is significantly higher than single individuals (F = 3,859; p ˂ 0,05). As the age and developmental stages progressed, meaning in life (F = 7,274; p ˂ 0,01) and hopelessness scores (F = 8,119; p ˂ 0,01) significantly increased.

ʿUmra may have a rapid and intensive effect on the psychology of the individual and his/her sense of world. Relevant studies in the literature also imply such results. Since ʿumra is both a journey and a collective worship, it involves many types of worship, such as praying, reading scripture, repentance and so on. The findings of this study were discussed with reference to the findings about pilgrimage and the findings of study of meaning in life and hopelessness in different samples. On the other hand, the conditions in which the data collected, the study group chosen, the instruments and techniques used for this research constitute the limitations of the present study. However, the time period in which the worship was practiced and reaching the participants in these places of worship, and the measurement of the level meaning in life and hopelessness associated with their worship of ʿumra indicates the importance and originality of this research. The results can be used in other research projects. Studies on the different psychological effects of ʿumra worship can be enriched by longitudinal investigations.

Keywords

Psychology of Religion, Psychology of Worship/Religious Rituals, ʿUmra Worship, Meaning in Life, Hopelessness

References

• Abramson, Lyn Y. v.dğr.. Hopelessness Depression: A Theory-Based Subtype of Depression. Psychological Review by the American Psychological Association 2 (1989): 358-372.
• Akın, Ahmet - Taş, İbrahim. “Yaşam Anlamı Ölçeği: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması”. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 10/3 (Winter 2015): 27-36.
• Akıncı, Adem. “Hayata Anlam Vermede Dinî Değerlerin ve Din Öğretiminin Rolü”. Değerler Eğitimi Dergisi 3/9 (2005): 7-24.
• Altuntaş, Halil – Karagöz, İsmail - Keskin, Mehmet. Hac İlmihali. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2010.
• Albayrak, Ahmet. Gençlerde Dua Psikolojisi-Üniversite Gençlerinin Dua Tutum ve Davranışları. İstanbul: Düşünce Kitabevi Yayınları, 2013.
• Apaydın, Halil. Din Psikolojisi Terimler Sözlüğü. İstanbul: Bilimkent Yayınları, 2016.
• Aydın, Ali Rıza. “İnanma İhtiyacı Ve Dinî Ritüellerin Psikolojik Değeri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 9/3 (2009): 87-99.
• Aydın, Cüneyd v.dğr.,. “ Hayatın Anlam ve Amacı Ölçeği: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38 (2015): 39-55.
• Ayten, Ali. Tanrı’ya Sığınmak- Dinî Başa Çıkma Üzerine Psiko-Sosyal Bir Araştırma. İstanbul: İz Yayıncılık: 2012.
• Bahadır, Abdülkerim. İnsanın Anlam Arayışı ve Din, Logoterapik Bir Araştırma. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Bayyiğit, Mehmet. Sosyo-Kültürel Yönleriyle Türkiye'de Hac Olayı. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları: 1998.
• Beck, Aaron T. v.dğr.. “The Measurement of Pessımısm: The Hopelessness Scale”. Journal of Consulting and Clinical Psychology 42/6 (1974): 861-865.
• Beck, Aaron T. v.dğr.,“Hopelessness and Eventual Suicide: A 10-Year Prospective Study of Patients Hospitalized with Suicidal Ideation”. American Journal of Psychiatry Am J Psychiatry 142 (May 1985): 559-563.
• Blackburn, Ivy M. Depresyon ve Başaçıkma Yolları. çev. Nesrin H. Şahin, R. Neslihan Ruhancı. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2008.
• Diyanet İşleri Başkanlığı. “İstatitikler”. Erişim: 25 Mayıs 18. http://www.diyanet.gov.tr/tr-TR/Kurumsal/Detay//6/diyanet-isleri-baskanligi-istatistikleri
• Doğan, Ertuğrul Bayram. Hacı Adaylarına Verilen Eğitim Seminerlerinin Yeterliliği. Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2010.
• Durak Batıgün, Ayşegül. “İntihar Olasılığı: Yaşamı Sürdürme Nedenleri, Umutsuzluk Ve Yalnızlık Açısından Bir İnceleme”. Türk Psikiyatri Dergisi 16/1 (2005): 29-39.
• Düzgün, Uğur. Dünyayı Adil Algılama ve Geleceğe Dair Umut/Umutsuzluk: Depresyon Tanısı Alan ve Almayan Kişilerde Adil Dünya İnancı. Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi, 2007.
• Frankl, Victor E. İnsanın Anlam Arayışı. çev. Selçuk Budak. İstanbul: Öteki Psikoloji, 2007.
• Fromm, Erich. Umut Devrimi. çev. Şemsa Yeğin. İstanbul: Payel Yayınevi, 2012.
• Geçioğlu, Ahmet Rifat. “Hac İbadetine Psikolojik Bir Yaklaşım”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/1 (Ekim 2016): 219-243.
• Geçioğlu, Ahmet Rifat. “Hac İbadetinin Bireysel Yaşayıştaki Rolü”. Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, 2010.
• Göka, Erol. Hayatın Anlamı Var Mı?. İstanbul: Timaş Yayınları, 2014.
• Hökelekli, Hayati. Din Psikolojisi. Eskişehir: T.C. Anadolu Üniversitesi Yayını, 2012.
• Hökelekli, Hayati. Din Psikolojisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
• İmamoğlu, Abdulvahit - Yavuz, Adem. “Üniversite Gençliğinde Dini İnanç ve Umutsuzluk İlişkisi”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/23 (2011): 205-244.
• Karaca, Faruk. “Karaca Umrah Motıvatıons And Effetcts Scale”. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 11/7 (Spring 2016): 315-330. Karacoşkun, Mustafa Doğan. “Gelişim Kuramları ve Dönemlerine Genel Bir Bakış”. Din Psikolojisi El Kitabı. Editör Mustafa Doğan Karacoşkun. Ankara: Grafiker Yayınları, 2015.
• Kartopu, Saffet. “Dini Yaşayışta Hayatı Sorgulama Ve Anlam Arayışı”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 ( Şubat 2013): 67-90.
• Kayıklık, Hasan Din Psikolojisi Bireysel Dindarlık Üzerine. Adana: Karahan Kitabevi, 2011.
• Kımter, Nurten. “Namaz Ve Psikolojik İyi Olma Arasındaki İlişki Üzerine Bir İnceleme”. Ekev Akademi Dergisi 20/68 (Güz 2016): 299-332.
• Kımter, Nurten. “Ruh Sağlığı Bağlamında Namaz ve Benlik Saygısı İlişkisi”, Turan-Sam Uluslararası Bilimsel Hakemli Dergisi 7/27: 36-65.
• Kımter, Nurten. Dinî İnanç, İbadet ve Dua’nın Umutsuzlukla İlişkisi - Üniversiteli Gençlerde Umutsuzluk Psikolojisi ve Din Üzerine Bir Araştırma . İstanbul: Kriter Yayınevi, 2012.
• Kıraç, Ferdi. “Üniversite Öğrencilerinde Dindarlık Eğilimi ve Anlam Duygusu”. Mukaddime 7 (2013): 165-177.
• Kıraç, Ferdi. Dindarlık Eğilimi, Varoluşsal Kaygı Ve Psikolojik Sağlık. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2011.
• Kızılgeçit, Muhammed. Din Psikolojisinin 100’ü. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Kızılgeçit, Muhammed. Yalnızlık, Umutsuzluk ve Dindarlık İlişkisi. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2011.
• Kierkegaard, Soren. Ölümcül Hastalık Umutsuzluk. çev. M. Mukadder Yakupoğlu. Ankara, Doğu Batı Yayınları, 2017.
• Kiziroğlu, Merve. Sınıf Öğretmenlerinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Umutsuzluk Düzeyleri. Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2012.
• Koç, Mustafa. “Diasporada Dindarlık ve Umutsuzluk: Fransalı Müslüman-Türk Azınlık Grup Üzerine Ampirik Bir Araştırma”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (2013): 415-444.
• Koç, Mustafa. “Din Psikolojisi Açısından Ergenlik Döneminde Dua Ve İbadet Psikolojisinin Gelişimi”. EKEV Akademi Dergisi 9/25 (Güz 2005): 75.
• Koç, Mustafa. “Hac Psikolojisi I: İngiltereli Türk Diaspora Hacıları Üzerine Nitel Bir Durum Çalışması”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/27 (Ocak 2013): 49-74.
• Koenig, Harold G. - McCullough, Michael E. - Larson, David B. Religion and Health: a Century of Research Reviewed. New York: Oxford University Press,2 001.
• Merter, Mustafa. Psikolojinin Üçüncü Boyutu Nefs Psikolojisi ve Rüyaların Dili. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2014.
• Necati, Muhammed Osman. Hadis ve Psikoloji. çev. Mustafa Işık. Ankara: Fecr Yayınevi, 2000.
• Parsons, Sharon K. v. dğr., “Religious Beliefs, Practices and Treatment Adherence Among Individuals With Hıv in the Southern United States”. Aids Patıent Care And Stds. 20/2 (2006) 97-111.
• Peker, Hüseyin. Din Psikolojisi. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2003.
• Sayar, Kemal. Dinç, Mehmet. Psikolojiye Giriş. İstanbul: Dem Yayınları, 2008.
• Seber, Gülten, v.dğr., “Umutsuzluk Ölçeği: Geçerlilik ve Güvenirliği”. Kriz Dergisi 1/3 (1998): 139–142.
• Sky News Arabia. “ارتفاع-نسبة-دخول-عدد-المعمرين-باكثر-100-المئة”. Erişim: 9 Nisan 2018. https://www.skynewsarabia.com/middle-east/893321
• Steger, Michael F., v.dğr., “The Meaning in Life Quetionnaire: Assesing The Presence Of And Search For Meaning in Life”. Journal Of Counseling Psychology 53/1 (2006): 80-93.
• Şahin, Adem. “İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Umutsuzluk Düzeyleri Üzerine Bir Araştırma”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2002) 154-156.
• Şahin, Hacer. Toplumsal İlişkiler Açısından Hac İbadetinin Analizi. Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, 2006.
• Şen, Nuran. Hac İbadetinin Psiko - Sosyal Yönden Değeri. Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2003.
• Şentürk, Habil- Yakut, Selahattin. “Hayatın Anlamı ve Din”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33/2 (2014): 45-60.
• Tırabzon, Abdullah. “Hac İbadetinde Yasak Davranışlar”. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2008.
• Toksöz Karasu, Bayram. Huzurlu Yaşama Sanatı. çev. Handan Balkara. İstanbul. Boyner Yayınları, 2003.
• Tokur, Behlül. “Gaye- Anlam Bağlamında Kendini Gerçekleştirmek”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2013): 249-162.
• Uysal, Veysel - Ayten, Ali. “Ruhsallık Umutsuzluğu Azaltır mı? Ruhsallık- Umutsuzluk İlişkisi Üzerine Ampirik Bir Araştırma”. 16. Ulusal Sosyal Psikiyatri Kongresi-Kongre Kitabı. Safranbolu-Karabük: 2009.
• Yalçınkaya, Erenşah. “Hac Psikolojisi”. Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2011.
• Yalom, Irvin. Varoluşçu Psikoterapi. çev. Zeliha İyidoğan Babayiğit. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2014.
• Yapıcı, Asım. Ruh Sağlığı ve Din, Psiko-Sosyal Uyum ve Dindarlık. Adana: Karahan Kitabevi, 2013.
• Yıldız, Murat. “Tutuklu ve Hükümlülerde Umutsuzluk, Ölüme İlişkin Depresyon ve Ölüm Kaygısı İlişkisi”. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 35/1 (Haziran 2011): 1-7.
• Yılmaz, Feride Taşkın. Sabancıoğulları, Selma. Karabey, Gülseren. “The Effect of Hajj Pilgrimage on Treatment Compliance in Individuals with Chronic Diseases”. J Relig Health (March 2018): 1-13.