Evaluation of ʻAmelī I҆lmiḥal (1328) Course Book for Children In The II. Constitutional Period in Terms of Religious Education

Year 2019, Volume: 23 Issue: 1, 311 - 330, 15.06.2019

Halise Kader Zengin

https://doi.org/10.18505/cuid.543680

Abstract

The II. constitutional period is a period of renewal in many areas.
Political, social and educational changes also had influences in the field of
religious education. One of the examples of these changes is the ʻAmelī I҆lmiḥal
textbook written by Halim Sabit (DOD. 1946) in five volumes for both teachers
and student. This study particularly aims to assess this textbook in terms of
religious education. Accordingly, the following questions are addressed: “What
are the topics covered in the ilmihal books written for students and teachers?
Is the content of the subjects taught appropriate for the religious education?
Which methods, techniques, and essential matters are discussed in the ilmihal
books for teachers? As having first grade elementary school textbooks for both
teachers and students, the research is made just based on these books.  Data were collected through the examination
of the document, and the texts in Ottoman Turkish were transcribed into Turkish.  Content analysis method was used in the
analysis of the data. By examining both books, this study shows that belief,
worship, and social issues were taught, and prayers and sūras  were addressed as need to be memorized knowledge in
the book. The books included inappropriate contents for first grade children
regarding the belief issues such as fear of Allah, hell, and the hereafter.

Summary: Education I҅lmiḥal,  occupies an important place in the history of
Islamic religious education. According
to the religion of both adults and children to learn the principles of faith
and worship, it is aimed to shape the daily life. In this context, for example,
during the Ottoman period, In the period of II. Mahmut, boys were required to
attend the primary school. Thus, it was ensured that children could learn I҅lmiḥal and Islamic sharia properly. Children are taught alif ba for Qurʾān readings in primary schools, as simple as required by religious duties,
writing skills have been acquired and the four processing rules are
memorized. 

The II. constitutional period is a period of renewal in many areas. Extreme innovative thinking is also reflected in education. Especially
after the Balkan wars, the idea that the collapsing state would be saved
through education was dominant. For the first time, a higher education
institution for girls and a kindergarten for young children were opened. By
recognizing the importance of pedagogy knowledge in teaching, the students have
switched to a system where they can search for observation and experiment.
Innovations in educational methods have started to be seen. It was seriously
opposed to memorization, and the question and answer was seen as old methods.
Instead, it was proposed to use sightseeing observation and discovery. Political, social
and educational changes are also reflected in the field of religious education.
As a reflection of the newly introduced methods,
there have been changes in the ʻAmelī I҆lmiḥal books prepared for children.  One of the examples
of this is the ʻAmelī ʻIlmiḥal textbook, which was written by Halim Sabit in
five volumes. This ʻAmelī I҆lmiḥal was prepared in 5
volumes for teachers and students.

The main purpose of this study is to evaluate ʻAmelī I҆lmiḥal textbook in
terms of religious education This study particularly aims to assess this
textbook in terms of reigious education. Accordingly, the following questions
are addressed: “What are the topics covered in the ilmihal books written for
students and teachers? Is the content of the subjects taught appropriate for
the religious education? Which methods, techniques, and essential matters are
discussed in the ilmihal books for teachers? As having first grade elementary
school textbooks for both teachers and students, the research is made just
based on these books. Data were collected through the examination of the
document, and the texts in Ottoman Turkish were transcribed into Turkish. The textbook prepared for the students of the first year consists of 21
boards/sheets. The sentences are quite self and short. The contents of the
board/sheet are well suited to be discussed and explained. There are no
headlines on the boards/sheets. The language of text is Ottoman. It is possible
to express the topics covered in the book under the following themes:

Prayer and Sūras: Basmala, Kalima Tawḥīd, Kalima Shahāda, Fātiḥa, Subḥana Rabbiyal Aʿala, Subhana
rabbiyal ʿAẓim, As-salāmu ʿalaykum va Raḥmatullah, Taḥiyyat,
Salawat Sharif, Iḥlas,
Kawthar, Subḥanaka Prayer, Qunut Prayers.

Faith Issues: Allāh, the fear of Allāh, thanks to Allāh, the Qurʾān, Prophets, Prophet Muḥammad, The Hereafter, Heaven Hell, Angels.

ʿIbādat Issues: Zakāt, Ablution, Prayer, Adhān, worship in General (Salāt, Ṣawm, Zakāt, Ḥajj)

Social Issues: Friendship, affection for minors, affection for parents, Muslims are
Brother, human love, respect for the elderly, respect for scholars.

The textbook prepared for the teachers of the first year; consists of 21
pages, 69 pages and Ottoman. As the students do not include the topics in the
textbook, it is appropriate to mention the names of the subjects in the
textbook of the teacher:

1.
Subject: Memorization of the Word of Tawḥīd and word of Shahāda; 2.
Topic: Raising ideas about the nation in children; 3. Subject: The adjectives
of Allāh Almighty; 4. Subject: Love of Allāh; 5. Subject: Angels; 6. Subject: The Divine Books; 7. Subject: Prophets
8. Subject: The Hereafter; 9. Subject: Thank Allāh; 10. Subject: Repentance; 11. Topic: Protecting the language from bad
words and threats; 12. Subject: Zakāt and charity; 13. Subject: Riya҆ and his goodness engrave; 14. Subject:
Love to the prophet Muḥammad; 15.
Subject: Parental love; 16. Subject: The brotherhood of Islam; Subject: Human
love; 18. Subject: Ablution; Subject: Prayer; 20. Subject: Respect for the
elderly; 21. Subject: Love to ʿulamāʾ; 22. Subject: Fear of Allāh.

Halim
Sabit also gave information about the methods and techniques to be used in the
course and emphasized that the teacher told his / her not by looking at the
book. He thought it would be only influence the student in this way. It is
recommended to use the appropriate language for the child, to make an
introduction in the subjects that will be learned in the new subjects and to
draw attention to the subject and to teach the subject gradually. An important
advice is the knowledge that the teacher wants him / her to do in the long-term
memory in the present sense. The teacher must repeat a subject several times
while teaching a subject, and should not immediately remind a student of
forgotten subjects, talk to a student and has finded to him. A subject should
not be passed without being thoroughly understood, and the classroom needs to
be opened by the teacher in order not to forget the learned subjects. The first
fifteen minutes of each course should be reserved for the repetition of
previously learned subjects.

Content analysis method was used in the analysis of the data. By
examining both books, this study shows that belief, worship, and social issues
were taught, and prayers and sūras were addressed as need to be memorized knowledge in the book. The books
included inappropriate contents for first grade children regarding the belief
issues such as fear of Allah, hell, and the hereafter. 

Keywords

Religious Education, Halim Sabit, ʻAmelī I҆lmiḥal, Primary School, Children

II. Meşrutiyet Döneminde Çocuklar İçin Yazılmış ʻAmelî İlmiḥal (1328) Ders Kitabının Din Eğitimi Açısından Değerlendirilmesi

Abstract

II. Meşrutiyet dönemi birçok alanda yenilenmenin yaşandığı bir zaman
dilimidir. Siyasal, sosyal ve eğitsel alanda görülen değişmeler din eğitimine
de yansımıştır. Bunun örneklerinden bir tanesi olan Ameli İlmihal ders kitabı,
Halim Sabit (Ö. 1946) tarafından kaleme alınmış 5 cilt olarak öğretmen ve
öğrencilere yönelik ayrı ayrı hazırlanmıştır. Bu çalışmanın temel amacı Amelî
İlmihal ders kitabının din eğitimi açısından değerlendirilmesidir. Bu amaçla şu
sorulara cevap aranmıştır: Öğrenci ve öğretmenlere yönelik yazılmış ilmihal
kitaplarında hangi konular işlenmiştir? Öğretilen konuların içeriği din eğitimi
açısından uygun mudur? Öğretmenlere yönelik ilmihal kitaplarında hangi yöntem
ve teknikler, dikkat edilmesi gereken hususlar önerilmektedir?” Araştırma,
öğretmen ve öğrenci ders kitaplarından her ikisine de birinci sınıf düzeyinde
ulaşılması sebebiyle sadece bu sınıfın kitaplarıyla sınırlandırılmıştır.
Doküman inceleme yoluyla veriler toplanılmış, Osmanlıca olan metinler Türkçeye
transkrip edilmiştir. Verilerin değerlendirilmesinde içerik analizi
kullanılmıştır. Araştırma konusu olan her iki kitap incelendiğinde inanç,
ibadet, toplumsal konuların işlendiği, dua ve sûrelerin ezberletildiği sonucuna
varılmıştır. İnanç konularında çocukların gelişim seviyelerine uygun olmayacak
Allah korkusu, cehennem, ahiret konularında içeriklere yer verildiği sonucuna
ulaşılmıştır.

Özet: İlmihal eğitimi, İslam din eğitimi tarihinde
önemli yer işgal etmiştir. Dinen hem yetişkinlerin hem de çocukların inanç ve
ibadet esaslarını öğrenmesi, bununla gündelik yaşamını şekillendirmesi
hedeflenmiştir. Bu bağlamda mesela Osmanlı döneminde II. Mahmut devrinde, erkek
çocukların sıbyan mektebine zorunlu olarak devamı istenmiştir. Böylece
çocukların ilmihal ve İslam şeriatını layıkıyla öğrenmesi sağlanmıştır. Sıbyan
mekteplerinde çocuklara Kur’an-ı Kerim okumaları için elifba öğretilmiş, dinî
vazifelerin gerektirdiği kadar basit bilgiler verilmiş, yazı yazma becerisi
kazandırılmış ve dört işlem kuralları ezberletilmiştir.

II. Meşrutiyet dönemi birçok alanda yenilenmenin yaşandığı bir zaman
dilimidir.  Aşırı özgürlükçü hava eğitime
de yansımıştır. Özellikle Balkan savaşlarından sonra, çökmekte olan devletin
eğitim yoluyla kurtulacağı fikri hâkim olmuştur. İlk kez bu dönemde kızlar için
yükseköğretim kurumu ve küçük çocuklar için anaokulu açılmıştır. Öğretimde
pedagoji bilgisinin önemi fark edilerek öğrencilerin gözleme ve deneye,
kendilerinin araştırıp bulacağı bir sisteme geçiş yapılmıştır. Eğitim öğretim
metotlarında yenileşmeler görülmeye başlanmıştır. Ezberciliğe ciddi anlamda
karşı çıkılmış, soru cevap ve anlatma eski yöntemler olarak görülmüştür. Bunun
yerine gezi gözlem ve keşfetmenin kullanılması önerilmiştir.  Siyasal, sosyal ve eğitsel alanda görülen
değişmeler din eğitimine de yansımıştır. Yeni getirilen yöntemlerin bir
yansıması olarak çocuklara yönelik hazırlanan ilmihal kitaplarında değişmeler görülmüştür.  Bunun örneklerinden bir tanesi olan Ameli
İlmihal ders kitabı, Halim Sabit tarafından kaleme alınmış, 5 cilt olarak
öğretmen ve öğrencilere yönelik ayrı ayrı hazırlanmıştır.

Bu çalışmanın temel amacı Amelî İlmihal ders kitabının din eğitimi açısından
değerlendirilmesidir. Bu amaçla şu sorulara cevap aranmıştır: Öğrenci ve
öğretmenlere yönelik yazılmış ilmihal kitaplarında hangi konular işlenmiştir?
Öğretilen konuların içeriği çocukların dinî gelişimlerine uygun mudur?
Öğretmenlere yönelik ilmihal kitaplarında hangi yöntem ve teknikler, dikkat
edilmesi gereken hususlar önerilmektedir?” Araştırma, öğretmen ve öğrenci ders
kitaplarından her ikisine de birinci sınıf düzeyinde ulaşılması sebebiyle
sadece bu sınıfın kitaplarıyla sınırlandırılmıştır. Doküman inceleme yoluyla
veriler toplanılmış, Osmanlıca olan metinler Türkçeye transkribe edilmiştir.

Birinci seneye ait öğrencilere yönelik hazırlanmış ders kitabı 21
levhadan oluşmaktadır. Cümleler oldukça öz ve kısadır. Levha’larda geçen
içerik, üzerinde konuşulmaya ve açıklanmaya oldukça uygun bir yapıdadır.
Levhalar üzerinde konu başlıkları yer almamıştır. Dili Osmanlı Türkçesi’dir.
Kitapta işlenen konuları şu temalar altında ifade etmek mümkündür:

Dua ve
Sûreler: Eûzu Besmele,
Kelime-i Tevhid, Kelime-i Şehadet, Fatiha Sûresi, Sûbhanerabbiyel Âla,
Sûbhanerabbiyel Azim, Esselamu Aleykum ve Rahmetullah, Tahiyyat, Salavatı
Şerife (Salli Barik), İhlas Sûresi, Kevser Sûresi, Sûbhaneke Duası, Kunut
Duaları.

İnanç
Konuları: Allah,  Allah Korkusu, Allah’a Şükür,  Kur’an-ı Kerim, Peygamberler, Hz. Muhammed,
Ahiret, Cennet Cehennem, Melekler.

İbadet
Konuları: Zekât, Abdest,
Namaz, Ezan, Genel olarak ibadetler (Beş Vakit Namaz, Oruç, Zekât, Hac)

Toplumsal
Konular: Arkadaşlık,
Yetimlere Küçüklere Şefkat Gösterme, Anne Babayı Sevme, Müslümanlar Kardeştir,
İnsan Sevgisi, Yaşlılara Saygı, Ulemaya Saygı.

Birinci seneye ait öğretmenlere yönelik hazırlanmış ders kitabı ise; 22
konudan oluşmuştur. 69 sayfa ve Osmanlı Türkçesi’dir. Öğrenci ders kitabında
konu başlıkları yer almadığından, öğretmen ders kitabında bulunan konuların
isimlerini belirtmek uygun olacaktır:

1. Konu: Kelime-i Tevhid ve Kelime-i Şehadet’in ezberlettirilmesi; 2.
Konu: Çocuklarda ulûhiyyet hakkında fikirler uyandırma; 3. Konu: Cenab-ı
Allah’ın zati sıfatları; 4. Konu: Allah sevgisi; 5. Konu: Melekler; 6. Konu:
İlahî kitaplar; 7. Konu: Peygamberler; 8. Konu: Ahiret; 9. Konu: Nimete şükür;
10. Konu: Tevbe; 11. Konu: Dili kötü sözden ve gıybetten koruma; 12. Konu:
Zekât ve sadaka; 13. Konu: Riya ve iyiliği başa kakmak; 14. Konu: Hz.
Peygamber’e sevgi; 15. Konu: Ebeveyne sevgi; 16. Konu: İslam kardeşliği;17.
Konu: İnsan sevgisi; 18. Konu: Abdest; 19. Konu: Namaz; 20. Konu: Yaşlılara
saygı; 21. Konu: Ulemaya sevgi; 22. Konu: Allah korkusu.

Derste kullanılacak yöntem ve tekniklerle ilgili de bilgi veren Sabit,
öğretmenin kitaba bakarak değil ezberden öğretmesine vurgu yapmıştır. Öğrenciye
ancak bu şekilde etki edeceğini düşünmüştür. Çocuğa göre bir dil kullanmak,
yeni öğreneceği konularda önce bir giriş yapmak ve konuya dikkatlerini çekmek,
aşama aşama konuyu öğretmek tavsiye edilmiştir. Bir diğer öneri de, bugünkü
anlamda bilginin uzun süreli hafızada yer etmesi için öğretmenden yapmasını
istediği uygulamalardır. Öğretmen, bir konuyu öğretirken birkaç defa tekrar
etmeli, öğrencilerin unuttuğu bir konuyu hemen hatırlatmamalı, bir öğrenciyle
konuşarak ona buldurmalıdır. Ayağa kaldırılıp söz verilen öğrenci dersin sonuna
kadar öyle kalmamalı, sırasıyla başka öğrencilerle de konu konuşulmalıdır. Bir
konu iyice anlaşılmadan geçilmemelidir, öğrenilmiş konuların da unutulmaması
için öğretmen tarafından sınıfta konuşmalar açılması gerekmektedir. Her dersin
ilk on beş dakikası daha önce öğrenilmiş konuların tekrarına ayrılmalıdır.

Verilerin analizi kısmında içerik analizi kullanılmıştır. Araştırma
sonucunda kitapta inanç, ibadet, toplumsal konuların işlendiği, dua ve
sûrelerin ezberletildiği sonucuna varılmıştır. İnanç konularında çocukların
gelişim seviyelerine uygun olmayacak Allah korkusu, cehennem, ahiret
konularında içeriklere yer verildiği sonucuna ulaşılmıştır.

Keywords

Çocuk, Sıbyan Mektebi, Din Eğitimi, Halim Sabit, Çocuk, ʻAmelî İlmiḥal, Çocuk

References

• Akif, Mehmet. “Yeni Bir Mektep Kitabı”. Sırâtımüstakîm 5/111 (1326): 115-116.
• Akyüz, Yahya. “İlköğretimin Yenileşmesinde Bir Adım: Nisan 1847 Tâlimatı”. Ankara Üniversi-tesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 5 (1994): 1-47.
• Akyüz, Yahya. “Osmanlı Döneminden Cumhuriyete Geçilirken Eğitim-Öğretim Alanında Yaşa-nan Dönüşümler”. Pegem Eğitim ve Öğretim Dergisi 1/2 (2011): 9-22.
• Arpaguş, Hülya. K. “Bir Telif Türü Olarak İlmihal Tarihî Geçmişi ve Fonksiyonu”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/22 (2002): 25-56.
• Ayhan, Halis. Din Eğitimi ve Öğretimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları,1997.
• Cevad, Mahmud. Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilatı ve İcraatı. İstanbul: 1338/1920.
• Creswell, John W. Nitel Araştırmacılar İçin 30 Temel Beceri, trc. Hasan Özcan. Ankara: Anı Yayıncılık, 2017.
• Çağır, Mine - Türk, İbrahim Caner. “1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ve Türk Eğitim Tarihindeki Yeri”. Avrasya Sosyal Ekonomi ve Araştırmaları Dergisi (ASEAD) 4/11 (2017): 62-75.
• Çapçıoğlu, Fatma. Osmanlı Son Dönemi Din Eğitimi Tartışmaları ve Cumhuriyete Yansımaları (Örgün ve Yaygın Eğitim Çerçevesinde). Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2018.
• Dam, Hasan. “Çocukluk Dönemi Din Eğitimi”. Gelişimsel Basamaklara Göre Din Eğitimi. Ed. Mustafa Köylü. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2010, 13-64.
• Doğan, Recai. “II. Meşrutiyet Dönemi Eğitim Hareketlerinde Din Eğitimi- Öğretimi”. A.Ü.İ.F.D. 38 (1998): 361-445.
• Edib, Eşref. “Ameli İlmihâl Mektepler İçin Kabul Olunmuştur”. Sırâtımüstakîm 5/114 (1326): 177.
• Ergin, Osman, Nuri. Türk Maarif Tarihi. 1-2., İstanbul: Eser Matbaası 1977.
• Erkek, Mehmet Salih. II. Meşrutiyet Döneminde Türk Eğitim Sistemindeki Gelişmeler ve Ethem Nejat Bey. Doktora Tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi, 2009.
• Flick, Uwe. Qualitative Sozialforschung, Hamburg: Rowohlt Taschenbuch Verlag, 2004.
• Karaca, Faruk. Dinî Gelişim Teorileri. İstanbul: Dem Yayınları, 2007.
• Koç, Bozkurt. “Göstergebilimsel Bir Çözümleme: Çocuk Resimlerinde Cennet ve Cehennem”. Dinî Araştırmalar. 11/31 (Mayıs-Ağustos 2008): 259-282.
• Koç, Bozkurt. “Çocuklarda Cennet ve Cehennem Tasavvuru (İlköğretim Öğrencileri Örnekle-mi)”. EKEV Akademi Dergisi 13/39 (2009): 155-178.
• Koçer, Hasan Ali. Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi (1773-1923). İstanbul: MEB. Yayınları, 1970.
• Köylü, Mustafa - Oruç, Cemil. Çocukluk Dönemi Din Eğitimi. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2017.
• Mehmedoğlu, Yurdagül. Tanzimat Sonrasında Okullarda Din Eğitimi (1838-1920). İstanbul: M.Ü.İ.F.V. Yayınları, 2001.
• Oruç, Cemil. Okul Öncesi Dönemde Çocuğun Din Eğitimi. İstanbul: Dem Yayınları, 2011.
• Öztürk, Mualla. “Din Eğitimi ve Çocuk Ruh Sağlığı”. Türkiye 1. Din Eğitimi Semineri 23-25 Nisan 1981. Ankara: İlahiyat Vakfı Yayınları, 206- 210.
• Sabit Halim. ʻAmelî İlmiḥal, Talebeye Mahsus Birinci Kitab. İstanbul: Sıratı Müstakim Matbaası, 1328.
• Sabit, Halim. ʻAmelî İlmiḥal, Muallimlere Mahsus Birinci Kitab. İstanbul: Sıratı Müstakim Mat-baası, 1328.
• Sabit, Halim. ʻAmelî İlmiḥal, Talebeye Mahsus İkinci Kitab. İstanbul: Şirketi Mertebe Matbaası, 1331.
• Sabit, Halim. ʻAmelî İlmiḥal, Muallimlere Mahsus Üçüncü Kitab. İstanbul: Şirketi Mertebe Mat-baası, 1332.
• Taşer, Seyit. Son Dönem Osmanlı Aydınlarının Eğitim Meseleleri Hakkında Görüşleri (1839-1923). Konya: Eğitim Akademi Yayınları, 2011.
• Unat, Faik Reşid. Türk Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış. Ankara: MEB. Yayınları, 1964.
• Yakut, Esra. “II. Meşrutiyet Dönemi’nde Mekteplerde Dinî Eğitim”. Kebikeç 37 (2014): 19-34.
• Yıldırım, Ali –Şimşek, Hasan. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayınclık, 2016.
• Yıldız, Mualla. “Çocukların Tanrı İmgesi’nin Farklı Değişkenler Açısından İncelenmesi”. Toplum Bilimleri Dergisi. 7/13 (2013): 45-63.
• Zengin, Zeki Salih. Tanzimat Dönemi Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğre-timi (1839-1876). İstanbul: MEB. Yayınları, 2004.
• Zengin, Halise Kader. “Almanya’da Yaşayan Müslüman Çocuklarda Allah Kavramının Gelişimi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51/1 (2010): 213-248.