Kur'an'daki 'İn küntüm' İfadesinin Gramatik ve Problematik Yorumları Üzerine Bir İnceleme

Year 2023, Volume: 27 Issue: 1, 46 - 60, 15.06.2023

Süleyman Narol

https://doi.org/10.18505/cuid.1239164

Abstract

Kur'an-ı Kerim indiği dönemdeki ilk muhataplarına mesajını ulaştırmayı hedeflerken öncelikle onların dilleri olan Arapça’yı en etkileyici ve anlaşılır bir biçimde kullanmıştır. Bunu yaparken de dilin anlam ve kurallar yelpazesinin izin verdiği her türlü imkânı kullanmıştır. Kur'an, muhataplarına mesajını iletirken bazen sözü uzun ifadelerle gerçekleştirmiş kimi zaman da oldukça öz bir biçimde hatta yerine göre bir kelime veya edatla bunu yapmıştır. Dilin yapısı gereği onun anlam ifade eden en küçük parçası olan kelimeler ve hatta Arapça’nın morfolojik yapısı nedeniyle ona özgü olarak edatlar ve harfler, anlamı büsbütün etkileyen unsurlardır. Bu çalışmada ele alınan “إنْ”edatı Arapça’daki diğer pek çok harf ve edat gibi anlam üzerinde hiç kuşkusuz önemli bir etkiye sahiptir. “إنْ”edatının dildeki en temel anlamı olan şart manasında kullanımı genel olarak Kur'an’daki pek çok âyette de kaşımıza çıkmaktadır. Bu anlamın yanı sıra Kur'an'ın bütünlüğü ve âyetlerin bağlamına göre nefiy, tekit ve sebep manaları da bu edatın Kur'an’daki diğer kullanımlarıdır. “إنْ”edatının Kur'an'da asli manası olan şart manası dışında sebep/ta‘lîl manasının dilde olup olmadığı ve buradan hareketle bu anlamın Kur'an'da kullanılıp kullanılmadığı konusu temelde Basra ve Kûfe dil ekollerinin tartıştığı bir mesele olmakla birlikte anlama etkisi nedeniyle bu husus müfessirler arasında da tartışılan bir konu olmuştur. “إنْ”edatının Kur'an'da geçtiği yerlerde anlama olan etkisini tespit edip bağlama uygun olan manayı vermek Kur'an'ın doğru anlaşılması noktasında oldukça önemlidir. Bu çalışma da söz konusu edatın anlama olan etkisini tartışmalı yaklaşımların bulunduğu âyetler ve “إِنْ كُنْتُمْ”şeklinde fiil formundaki kullanımı özelinde ele almayı amaçlaması bakımından önemlidir. Çalışmada üzerinde problematik yaklaşımların olduğu âyetlere müfessirlerin yaklaşımları erken dönemden modern döneme kadar kaleme alınmış olan belli başlı tefsirlerden aktarılmış ve analitik bir bakışla birtakım değerlendirmelere yer verilmiştir. Basra dil ekolü ve onların çizgisindeki kimi müfessirler “إنْ”edatının sebep manasının dilde olmadığını söyleseler de Kûfeli dilciler ve bu çizgideki müfessirler uzun izahlarla bu anlamın söz konusu edatın anlamları arasında bulunduğunu ifade etmişler ve bu edata Kur'an'da kimi bağlamlarda şart manası vermenin doğru olmadığına dair âyetlerdeki ve hadislerdeki kullanımlardan örnekler göstermişlerdir. Mesela el-Bakara sûresi 2/31. âyette melekler hakkında kullanılan “إِنْ كُنْتُمْ”ifadesine “Eğer doğrulardansanız” şeklinde şart manası verilmesi onların doğru sözlü olup olmadıkları konusunda şüphe uyandıracağını ve bunun onların melek olma vasıflarına ters düşeceğini ileri sürmüşlerdir. Diğer taraftan “Ey iman edenler” hitabıyla başlayan ya da hitabın müminlere yönelik olduğu el-Bakara sûresi 2/278, Âl-i İmrân sûresi 3/139 vb. âyetlerin sonundaki “إِنْ كُنْتُمْ” ifadesine “Eğer müminlerseniz/inanıyorsanız” şeklinde şart anlamı vermenin âyetin başı ve sonu arasında bir çelişki doğuracağı ve bu üslubun Allah hakkında itikadi zeminde bir probleme neden olacağını söylemişlerdir. Aynı şekilde birtakım dilciler bazı âyetlere şart manası vermenin bağlam ve Kur'an üslubu açısından problem teşkil ettiğini ileri sürerek bu durumu el-Bakara sûresi 2/23. âyet ve benzeri âyetler üzerinden açıklamaya çalışmışlardır. Zira onlara göre söz konusu âyette müşriklerin Kur'an hakkında şüphe ettikleri kesin olduğu halde “Kur'an hakkında şüphe içindeyseniz haydin onun benzeri bir sûre getirin” denilmesi hem bağlama hem de vakıaya uygun düşmemektedir. Kur'an'da çoğunlukla âyet sonlarında yer alan “إِنْ كُنْتُمْ”ifadesinin fiil formundaki bu kullanımlarını tefsir ederken şart manası veren ve çoğunluğu oluşturan Basra dil ekolü ve onların çizgisindeki bazı müfessirler ise sistematik bir biçimde söz konusu edatın geçtiği âyetlerden bu çalışmada ele alınanların hepsine şart manası vermişler ve bağlam açısından şartın sorunlu olduğu ya da birtakım itirazlara konu olduğu durumlarda da hazif, takdim-tehir ve mecaz gibi çeşitli dilsel izahlara başvurmuşlardır. Kimi müfessirler ise bağlama göre şart ya da sebep/ta‘lîl manası vermiş ve daha serbest hareket ederek dilin bütün imkânlarını kullanmışlardır. Ancak bunların aynı bağlamda gelen benzer âyetlerde de farklı yaklaşımlar sergileyerek problematik bir yorum tarzı ortaya koydukları da dikkatlerden kaçmamıştır.

Keywords

Tefsir, İn küntüm, Yorum, Gramatik, Problematik

An Investigation on the Grammatical and Problematic Interpretations of the Expression of 'in Küntüm' in the Qur'an

Abstract

When the Qur’ān was revealed, it primarily used the language of the first addressees, Arabic, in the most impressive and understandable way to convey its message. In doing so, it used all the possibilities allowed by the range of meanings and rules of the language. While the Qur’ān conveys its message to its addressees, it sometimes uses long expressions, sometimes quite concise ones, and even a word or preposition in some places. Due to the structure of the language, the words, the smallest component of the language, and, peculiar to it, even the prepositions and letters, due to the morphological structure of Arabic, are the elements that completely affect the meaning. Like many other letters and prepositions in Arabic, the preposition “إنْ” handled in this study undoubtedly has an important effect on the meaning. We generally encounter, in many verses of the Qur’ān, the use of this preposition in the sense of condition, which is the most basic meaning in the language. In addition to this meaning, the negative, emphasis, and causal meanings are also the other uses of this preposition according to the integrity of Qur’ān and the context of the verses. Apart from the meaning of condition as the basic meaning of the preposition “إنْ” in the Qur’ān, whether the meaning of cause/ta‘līl exists in the language and this meaning is used in the Qur’ān is basically an issue discussed by the Basra and Kūfa language schools, the issue has still been discussed by the exegetes as well due to its effects on the meaning. It is quite important for correctly understanding the Qur’ān to determine the effect of the preposition “إنْ” on the meaning when it is mentioned in the Qur’ān and to give the appropriate meaning to the context. This paper is also important in that it aims to deal with the effect of the preposition in question on the meaning in the verses where there are controversial approaches and in the example of the use of the verb form “إِنْ كُنْتُمْ". In the study, the approaches of the exegetes to the verses on which there are problematic approaches are transferred from the major interpretations written from the early period to the modern period and some evaluations are included with an analytical view. Although the Basra language school and some exegetes following them say that “إنْ”does not mean causation, the linguists of Kūfa and the exegetes following the same line have stated that it also means that, and they showed examples from the āyāt (verses) and hadiths that it is not correct to use this preposition in the meaning of condition in some contexts in the Qur’ān. For example, they argued that the use of the expression “إِنْ كُنْتُمْ”used about angels in a verse in Sūrat al-Baqara 2/31, as “if you are of the truthful” would raise doubts as to whether they were truthful or not and this would contradict their qualifications as angels. On the other hand, they argued that giving a conditional meaning to “إِنْ كُنْتُمْ”at the end of the verses starting as “if you are believers” or the ones in which the believers is directly addressed as in al-Baqara, 2/278 and Āl ‘Imrān 3/139, would cause a contradiction between the beginning and the end of the verse, and that this style would cause a problem on the ground of belief about Allah. In the same way, some linguists argue that giving the meaning of conditions to some verses poses a problem in terms of the context and the style of the Qur’ān, and they explain this situation through al-Baqara 2/23 and similar verses. For, although it is certain that the polytheists doubted about the Qur’ān in the verse in question according to them, the statement “If you are in doubt about the Qur’ān, bring a sūra (chapter) like it” fits neither context nor fact. The Basra language school who constitutes the majority and think that the expression “إِنْ كُنْتُمْ”mostly found at the end of the verses in the Qur’ān includes the meaning of condition, and the other exegetes following them have systematically added the meaning of condition to all of the verses in which the aforementioned preposition is used, and in cases where the meaning of condition is problematic or subject to some objections in terms of context, they have resorted to various linguistic explanations such as omission (hazf), precedence-postponement (taqdīm-ta’khīr) and metaphor. As far as it can be determined in this study, except for some scholars of wujūh and naẓā’ir, there was no one who constantly gave the meaning of cause in the verses where the meaning of condition is open to discussion, whereas some exegetes gave the meaning of condition or cause/ta‘līl depending on the context and used all the possibilities of the language by acting more freely. However, it has not gone unnoticed that they present a problematic interpretation style by displaying different approaches in similar āyāt (verses) that come in the same context.

Keywords

Qur’ānic Exegesis, in Kuntum, Interpretation, Grammatical, Problematic.

References

• Abdulbāḳī, Muḥammed Fuād. el-Mu‘cemu’l-mufehres li elfāzi’l-Ḳur’āni’l-Kerīm. Kahire: Dāru’l-Ḥadīs̠, 1364/1945.
• Aḫfeş el-Evsat, Ebu’l-Ḥasen el-Mecāşiʿī. Me‘āni’l-Kur’ān. thk. Hudā Maḥmūd Karā‘a. Kahire: Mektebetu’l-Ḫāncī, 1411.
• Aḥmed b. Ḥanbel, Ebū ʿAbdullāh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybānī. Musnedu’l-İmām Aḥmed b. Ḥanbel. thk. Şuʿayb el-ʾArnaʾūṭ, ʿĀdil Murşid vd. 50 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 1421/2001.
• Beġavī, el-Ḥuseyin b. Mesud el-Ferrā. Meʿālimu’t-tenzīl. thk. Muḥammed Abdullāh en-Nemr vd. 8 Cilt. Beyrut: Dāru Tayyibe li’n-Neşri ve’t-Tevzī‘, 4. Basım, ts.
• Beyzāvī, Nāsırüddīn Ebū Saīd. Envāru’t-tenzīl ve esrāru’t-te’vīl. thk. Muḥammed ʿAbdurraḥmān el-Mar`aşlī. 5 Cilt. Beyrut: Dāru İhyāi’t-Turās̠i’l-Arabī, 1418.
• Cemāleddīn b. Hişām, ʿAbdullāh b. Yūsuf b. Aḥmed b. ʿAbdullāh İbn Yūsuf. Muġni’l-lebīb ʿan kutubi’l-eʿārīb. thk. Māzin el-Mubārek/Muḥammed ʿAlī Ḥamdullāh. Dımaşk: y.y., 1985.
• Cemāleddīn b. Hişām, ʿAbdullāh b. Yūsuf b. Aḥmed b. ʿAbdullāh İbn Yūsuf. Şerḥu ḳaṭri’n-nedā ve bellu’ṣ-ṣadā. thk. Muḥammed Muḥyiddīn ʿAbdu’l-Ḥamīd. Kahire: y.y., 1383.
• Ciblī, Ahmed b. Ebī Bekr Ciblī (İbnu’l-Aḥnef). el-Bustān fī iʿrābi muşkilāti’l-Ḳur’ān. Riyad: Merkez el-Melik Fayṣal li’l-Buḥūs̱ ve’d-Dirāsāti’l-İslāmiyye, 1429/2018.
• Ebū Ḥayyān, Muḥammed b. Yūsuf. el-Baḥru’l-muḥīt. thk. Sıdkī Muḥammed Cemīl. Beyrut: Dāru’l-Fikr, 1420. Ebū Mūsā el-Medīnī, Ebū Mūsā Muḥammed b. ʿOmer el-İṣbehānī. el-Mecmūʿu’l-muġīs̱ fī ġarībi’l-Ḳurʾān ve’l-ḥadīs̱. thk. Abdulkerīm el-ʿAzbāvī. 3 Cilt. Mekke: y.y., 1406-1408.
• Ebu’l-Berakāt el-ʾEnbārī, Ebu’l-Berakāt ʿAbdurraḥmān b. Muḥammed b. ʿUbeydillāh el-Enṣārī Kemāluddīn. el-İnṣāf fī mesāili’l-ḫilāf beyne’n-naḥviyyīne’l-basriyyīn ve’l-kūfiyyīn. 2 Cilt. b.y.: el-Mektebetu’l-ʿAṣriyye, 1424/2003.
• Ebu’l-Ḥasen er-Rummānī, Ebu’l-Ḥasen ʿAlī b. ʿĪsā. Risāletu menāzili’l-ḥurūf. thk. İbrāhīm es-Sāmerrāʾī. Amman: y.y., ts.
• Ebu’l-Leys̱ es-Semerḳandī, Ebu’l-Leys̱ Naṣr b. Muḥammed. Baḥru’l-ʿulūm. thk. Maḥmūd Mataracı. 3 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Fikr, ts.
• Ersöz, Muhammed. Kur’an Kelimelerinin Anlam Serüveni. Konya: Kitaparası Yayınları, 2019.
• Ezherī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Aḥmed b. el-Herevī. Tehẕību’l-luġa. thk. Muḥammed ʿAvḍ Mirʿab. 8 Cilt. Beyrut: Dāru İḥyāi’t-Turās̱i’l-ʿArabī, 2001.
• Fīruzābādī, Ya‘kūb b. Muḥammed. Tenvīrü’l-miḳbās (miḳyās) min tefsīri İbn ʿAbbās. Lübnan: Dāru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Galāyīnī, Şeyh Muṣtafā. Cāmi‘u’d-durūsi’l-‘arabiyye. Beyrut: Menşūrātu Mektebeti’l-‘Asriyye, 28. Basım, 1414. Ḫaṭīb eş-Şirbīnī, Şemseddīn Muḥammed b. Aḥmed eş-Şāfiʿī. es-Sirācu’l-munīr fi’l-iʿāneti ʿalā maʿrifeti baʿḍi meʿānī kelāmi rabbinā’l-ḥakīmi’l-ḫabīr. 4 Cilt. Kahire: Maṭbaʿatu Būlāḳ, 1285.
• Işık, Şemsettin. “Kur’an’da ‘İn’ Edatının Farklı Şekillerde Kullanımı ve Mânâya Katkısı”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (26 Mayıs 2022), 189-209. https://doi.org/10.17859/pauifd.1093811
• İbn ʿĀşūr, Muḥammed Tāhir. et-Taḥrīr ve’t-tenvīr. 30 Cilt. Tunus: Dāru’t-Tūnusiyye li’n-Neşr, 1984. İbn ʿAtıyye, Ebū Muḥammed Abdülhak. el-Muḥarrerü’l-vecīz fī tefsīri’l-kitābi’l-ʿazīz. thk. Abdusselām Abduşşāfī Muḥammed. 6 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbn Ebī Zemenīn, Ebū ʿAbdullāh Muḥammed b. ʿAbdullāh. Tefsīru’l-Ḳur’āni’l-ʿAzīz. thk. Ḥuseyn b. ʿUkkāşe, Muḥammed b. Muṣṭafā el-Kenz. 5 Cilt. Kahire: el-Fārūḳu’l-Ḥadīs̱e, 1423/2002.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalānī, Ebu’l-Fażl Şihābuddīn Aḥmed b. ʿAlī b. Muḥammed el-ʿAsḳalānī. Fetḥu’l-bārī şerḥu ṣaḥīḥi’l-Buḫārī. thk. Muḥibbuddīn el-Ḫaṭīb. 13 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Maʿrife, 1379/1959.
• İbn Kes̠īr, Ebu’l-Fidā İsmail b. Ömer. Tefsīru’l-Kur’āni’l-‘Aẓīm. thk. Sāmi b. Muḥammed Selāme. 8 Cilt. Riyad: Dāru Taybe li’n-Neşr, 2. Baskı., 1420/1997.
• İbn Ḳuteybe, Ebū Muḥammed ʿAbdullāh b. Muslim b. Ḳuteybe ed-Dīneverī. el-Mesāʾil ve’l-ecvibe. thk. Mervān el-ʿAṭiyye, Muḥsin Ḫārabe. b.y.: y.y., 1410/1990.
• İbn Ḳuteybe, Ebū Muḥammed ʿAbdullāh b. Muslim b. Ḳuteybe ed-Dīneverī. Teʾvīlu muşkili’l-Ḳurʾān. thk. İbrāhīm Şemsuddīn. Beyrut: y.y., ts.
• İbn ʿĀdil, Ebū Ḥafṣ Sirāceddīn ʿOmar b. ʿAlī b. ʿĀdil el-Ḥanbelī ed-Dimeşḳī en-Nuʿmānī. el-Lubāb fī ʿulūmi’l-kitāb. thk. ʿĀdil Aḥmed ʿAbdulmevcūd, ʿAlī Muḥammed Muʿavviḍ. 2 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1419/1998.
• İbnu’l-Varrāḳ, Muḥammed b. ʿAbdullāh b. el-ʿAbbās Ebu’l-Ḥasen. ʿİlelu’n-naḥv. thk. Maḥmūd Cāsim Muḥammed ed-Dervīş. Riyad: y.y., 1420/1999.
• İbnu’s-Serrāc, Ebū Bekr Muḥammed b. es-Serī en-Naḥvī. el-Uṣūl fī’n-naḥv. thk. ʿAbdulḥuseyn el-Fetlī. 3 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, ts.
• İbnü’l-Cevzī, Ebü’l-Ferec Cemāluddīn ʿAbdurraḥmān b. ʿAlī b. Muḥammed el-Baġdādī. Nuzhetu’l-ʿaʿyuni’n-Nevāẓir fī ʿilmi’l-vucūh ve’n-neẓāir. thk. Muḥammed ʿAbdulkerīm Kāẓım er-Rāḍî. Beyrut: y.y., 1404/1984.
• İbnü’l-Cevzī, Ebü’l-Ferec Cemālüddīn ʿAbdurraḥmān b. ʿAlī b. Muḥammed el-Baġdādī. Zādu’l-mesīr fī ʿİlmi’t-tefsīr. thk. ʿAbdurrezzāḳ el-Mehdī. 4 Cilt. Beyrut: y.y., 1422/2001.
• ʿIzzuddīn b. ʿAbdisselām, Ebū Muḥammed ʿAbdulʿazīz b. ʿAbdisselām ed-Dimeşḳî. Tefsīru’l-Ḳur’ān. thk. ʿAbdullāh b. İbrāhīm el-Vehbī. 3 cilt. Beyrut: Dāru İbn Ḥazm, 1416/1996.
• Karaman vd., Hayreddin. Kur’an Yolu Meal Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2007. Kur’ān-ı Kerīm Meāli. çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Basım, 2011.
• Ḳurtubī, Ebū Abdillāh Muḥammed b. Aḥmed el-Enṣārī. el-Cāmiʿ li-aḥkāmi’l-Ḳurʾān. thk. Ahmed el-Berdūnī, İbrāhim el-ʿItfiyyīş. 20 Cilt. Kahire: Dāru’l-Kütübi’l-Mıṣriyye, 2. Basım, ts.
• Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed. Teʾvīlātu ehli’s-Sunne. thk. Mecdī Bāsellūm. 10 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1426/2005.
• Mekkī b. Ebū Tālib, Hammūş b. Muḥammed el-Kaysī. el-Hidāye ilā bulūġi’n-nihāye fī ʿilmi meʿāni’l-Ḳurʾān ve tefsīrihī ve aḥkāmihī ve cümelin min fünūni ʿulūmih. 13 Cilt. el-İmārāt: Cāmiatü’ş-Şārika, ts.
• Meydānī, ʿAbdurraḥmān Ḥasan Ḥabenneke. Ḳavāidu’t-tedebburi’l-emsel li-kitābillāhi azze ve celle. Dımaşk : Dāru’l-Kalem, 1989.
• Muberred, Ebu’l-ʿAbbās Muḥammed b. Yezīd el-Ezdī. el-Muḳteḍab. thk. Muḥammed ʿAbdulḫālıḳ ʿAḍīme. 4 Cilt. Beyrut: ʿĀlemu’l-Kutub, ts.
• Muḳātil b. Suleymān, Ebu’l-Ḥasen Muḳātil b. Suleymān el-Belḫī. Tefsīru Muḳātil b. Suleymān. thk. ʿAbdullāh Maḥmūd Şeḥhāte. 5 Cilt. Beyrut: y.y., 1423/2002.
• Nesefī, Ebü’l-Berekāt Abdullāh b. Ahmed. Medāriku’t-tenzīl ve ḥaḳāiḳu’t-te’vīl. thk. Yūsuf ʿAlī Bedīvī. 3 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1419.
• Nesefī, Necmuddīn Ömer. et-Teysīr fi’t-tefsīr. thk. Māhir Edīb Habūş. İstanbul: Dāru’l-Lubāb li’d-Dirāsāt, 1440/2019.
• Nisābūrī, Niẓāmuddīn el-Ḥasan b. Muḥammed b. Ḥuseyn el-Ḳummī. Ġarāibu’l-Ḳur’ān ve reġāību’l-furḳān. thk. Zekeriyyā ʿUmeyrāt. Beyrut: y.y., 1416.
• Rāzī, Ebū ʿAbdillāh Faḫruddīn Muḥammed b. Ömer b. Ḥuseyn. Mefātīḥu’l-ġayb. Beyrut: Dāru İḥyāi’t-Turās̱i’l-ʿArabī, 1420.
• S̱aʿlebī, Ebū İsḥāḳ Aḥmed b. Muḥammed b. İbrāhīm. el-Keşf ve’l-beyān. thk. Ṣalāḥ Bāʿosmān vd. 33 Cilt. Cidde: y.y., 1436/2015.
• Semʿānī, Ebu’l-Muẓaffer Manṣūr b. Muḥammed el-Mervezī. Tefsīru’l-Ḳur’ān. thk. Yāsir b. İbrāhīm-Ġanīm b. ʿAbbās. Riyad: y.y., 1418/1997.
• Suyūtī, Ebu’l-Fażl Celāluddīn. el-İtkān fî ulūmi’l-Kur’ān. thk. Muḥammed Ebu’l-Fadl İbrāhīm. Mısır: el-Heyetu’l-Mıṣriyye el-Āmme li’l-Kitāb, 1394.
• Suyūtī, Ebu’l-Fażl Celāluddīn ʿAbdurraḥmān b. Ebî Bekr b. Muḥammed el-Ḫuḍayrī. Muʿtereku’l-aḳrān fī iʿcāzi’l- Ḳur’ān: İʿcāzu’l-Ḳur’ān ve Muʿtereku’l-aḳrān. 3 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1408/1988.
• Şevkānī, Muḥammed b. ʿAlī b. Muḥammed. Fethu’l-ḳadīr. Beyrut: Dāru İbn Kes̠īr- Dāru’l-Kelimi’t-Ṭayyib, 1414.
• Şınḳīṭī, Muḥammed. el-‘Aẕbu’n-nemīr. thk. Ḫālid Osman es-Sebt. Riyad: Dāru ’Atāāti’l-İlm, 1441/2019.
• Ṭaberī, Ebū Ca’fer Muḥammed b. Cāmiʿu’l-beyān ‘an te’vîli āyi’l-Kur’ān. thk. Ahmed Muḥammed Şākir - Şākir Mahmūd Muḥammed. 24 Cilt. Kahire: Muessesetu’r-Risāle, 1420.
• Ṭībī, Şerafuddīn el-Huseyin b. Abdillāh. Şerḥu’t-Ṭībī ‘alā mişkāti’l-mesābīḥ. thk. Abdü’l-Hamīd Hindāvī. 13 Cilt. Mekketu’l-Mukerrame-Riyad: Mektebetu Nezzār Mustafā el-Bāz, 1417.
• Vāḥidī, Ebu’l-Ḥasen ʿAlī b. Aḥmed b. Muḥammed b. ʿAlī en-Nîsābūrī. el-Vasīṭ fī tefsīri’l-Ḳur’āni’l-mecīd. thk. Heyet. 4 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1415/1994.
• Vāḥidī, Ebu’l-Ḥasen ʿAlī b. Aḥmed b. Muḥammed b. ʿAlī en-Nīsābūrī. et-Tefsīru’l-basīṭ. b.y.: y.y., 1430.
• Vāḥidī, Ebu’l-Hasen ʿAlī b. Ahmed. Esbābü nüzūli’l-Kur’ān. thk. ‘Isām b. Abdi’l-Muhsin el-Humeydān. Demmām: Dāru’l-Islāh, 2. Basım, 1412.
• Yaḥyā b. Sellām, Ebū Zekeriyyā Yaḥyā b. Sellām el-Ḳayravānī. et-Teṣārīf li-tefsīri’l-Ḳurʾān mimmā iştebehet esmāuhū ve taṣarrafet meʿānīh. thk. Hind Şiblī. b.y.: y.y., 1979.
• Zebīdī, Abdullatīf. İ’tilāfu’n-nusrā fi ihtilāfi nuhāti’l-Kūfe ve’l-Basra. thk. Tārık el-Cinānī. Beyrut: ’ Ālemu’l-Kutub, 1987.
• Zeccāc, Ebū İsḥāḳ İbrāhīm b. es-Serī. Meʿāni’l-Ḳur’ān ve iʿrābuhū. thk. ʿAbdulcelīl ʿAbduh Şelebī. 5 Cilt. Beyrut: ʿĀlemu’l-Kutub, 1408/1988.
• Zeccācī, Ebu’l-Ḳāsım ʿAbdurraḥmān b. İsḥāḳ en-Nihāvendī. Ḥurūfu’l-meʿānī ve’ṣ-ṣıfāt. thk. ʿAlī Tevfīḳ el-Ḥamd. Beyrut: y.y., 1405/1984.
• Zekeriyyā el-Enṣārī, Ebū Yaḥyā Zekeriyyā b. Muḥammed. Fetḥu’r-Raḥmān bi-keşfi mā yeltebisu fi’l-Ḳurʾān. thk. Muḥammed ʿAlī eṣ-Ṣābūnī. Beyrut: y.y., 1403/1983.
• Zemaḫşerī, Ebu’l-Kāsım Mahmūd. el-Keşşāf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavāmiżi’t-tenzīl ve ʿuyūni’l-eḳāvīl fī vücūhi’t-teʾvīl. 4 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Kitābi’l-Arabī, 3. Basım, ts.
• Zerkeşī, Ebū ʿAbdullāh Muḥammed b. ʿAbdullāh b. Bahādır eş-Şāfiʿī. el-Burhān fī ʿulūmi’l-Ḳur’ān. thk. Muḥammed Ebu’l-Faḍl İbrāhīm. 4 Cilt. b.y.: Dāru ʾİḥyāʾi’l-Kutubi’l-ʿArabiyye, 1376/1957.
• Zeynuddīn er-Rāzī, Ebū ʿAbdullāh Muḥammed b. Ebī Bekr b. ʿAbdulḳādir el-Ḥanefī. Enmūẕecun celīl fī esʾileti ve’l-ecvibeti ʿan ġarāibi āyi’t-tenzīl. thk. ʿAbdurrahmān b. İbrāhīm. Riyad: y.y., 1413/1991.