‘Abdallāh Bosnawī’s Isharī Tafsir Treatise on Dhu’l-Qarnayn’s Western Expedition

Year 2023, Volume: 27 Issue: 1, 249 - 266, 15.06.2023

Bünyamin Açıkalın

https://doi.org/10.18505/cuid.1251889

Cited By: 1

Abstract

Abstract: Abdullah Bosnawī is one of the representatives of the Ibn al-‘Arabī school, which has an important place in the tradition of Islamic thought as well as in the field of Sufism. He is also an Ottoman intellectual who successfully annotated the Ibn al-‘Arabī's "Fuṣūṣ al-Ḥıkam" in Turkish and Arabic for the first time. Most of the treatises that Bosnawī wrote in the field of tafsir and mysticism are in manuscript and are waiting to be introduced to the world of science. His treatise, which contains original interpretations, in which he interprets the story of Dhu’l-Qarnayn according to the theory of waḥdat al-wujūd, which is influential in Islamic thought, is one of them. In the study, the method of examining, comparing and evaluating the tafsir and mysticism literature was applied to the extent of its relevance to the subject. After giving information about the author, the literal and isharī interpretations on the story of Dhu’l-Qarnayn were examined and compared with the comments of Bosnevi. The interpretation method of the author in the treatise is researched, evaluated and introduced. The position of the interpretations of the author in the tradition of isharī tafsir has been tried to be revealed within the framework of the historical stages of Sufism. The content of the treatise has been introduced under the appropriate headings for the handling of the subject. It has been seen that the author, who is observed to use tafsir methods such as explaining the verse by verse, considering the siyâk-sibâk relationship, does not go into too much detail, although he uses classical tafsirs in his literal interpretations. It has been understood that in his isharī tafsirs, he adapted to the tradition of ṣūfī-naẓarī interpretation and made ontological explanations about the creation of man by Almighty Allah. The author has tried to explain throughout his treatise that the curtains of the subtleties of creation will be opened according to the sulūk levels. With these aspects, bringing the work to the literature is important in terms of introducing the isharī interpretations made by a professional scholar about the place, person and objects in the verses related to the story of Dhu’l-Qarnayn in a manuscript.

Keywords

Ṭafsīr, Isharī Ṭafsīr, Abdallāh Bosnawī, Kitābu mashriq al-rūḥānī, Dhu’l-Qarnayn, Waḥdat al-wujūd.

Abdullah Bosnevî’nin Zülkarneyn’in Batı Seferine Dair İşârî Tefsir Risalesi

Abstract

Öz: Abdullah Bosnevî, tasavvuf alanında olduğu kadar İslam düşünce geleneğinde de önemli bir yere sahip olan İbnü’l-Arabî ekolünün temsilcilerinden biridir. O aynı zamanda İbnü’l-Arabî’nin “Füsûsu’l-Hikem”ini başarılı bir şekilde Türkçe ve Arapça olarak ilk defa şerh eden bir Osmanlı aydınıdır. Bosnevî’nin tefsir ve tasavvuf alanında yazdığı risalelerin çoğu yazma halindedir ve ilim dünyasına tanıtılmayı beklemektedir. Zülkarneyn kıssasını, İslam düşüncesinde etkili olan vahdet-i vücûd nazariyesine göre tefsir ettiği, orijinal yorumları barındıran risalesi de bunlardan biridir. Çalışmada, konu ile alakası ölçüsünde tefsir ve tasavvuf literatürünün incelenmesi, karşılaştırılması ve değerlendirilmesi metodu uygulanmıştır. Müellif hakkında bilgi verildikten sonra, Zülkarneyn kıssası üzerine yapılan zâhirî ve işârî yorumlar incelenmiş, Bosnevî’nin yorumlarıyla kıyaslanmıştır. Müellifin risaledeki tefsir yöntemi üzerinde durulmuş, değerlendirilmiş ve tanıtılmıştır. Müellife ait yorumların işârî tefsir geleneğindeki konumu, tasavvuf ilminin tarihsel aşamaları çerçevesinde ortaya konmaya çalışılmıştır. Risalenin içeriği, konunun işlenişine uygun başlıklar altında tanıtılmıştır. Âyeti âyetle açıklama, siyâk-sibâk ilişkisini gözetme gibi tefsir yöntemlerini kullandığı gözlenen müellifin, zâhirî yorumlarında klasik tefsirlerden yararlanmakla beraber, çok fazla detaya girmediği görülmüştür. İşârî tefsirlerinde ise nazarî-sûfî yorum geleneğine bağlı kaldığı, yüce Allah’ın insanı yaratması ile ilgili ontolojik izahlar yaptığı anlaşılmıştır. Müellif yaratılıştaki inceliklere ait perdelerin, sülük mertebelerine göre açılacağını, risalesi boyunca anlatmaya çalışmıştır. Bu yönleriyle söz konusu eserin literatüre kazandırılması, Zülkarneyn kıssası ile ilgili âyetlerde yer alan mekân, şahıs ve nesneler hakkında, yetkin bir âlim tarafından yazma bir eserde yapılan işârî yorumların tanıtılması açısından önem arz etmektedir.

Keywords

Tefsir, İşârî Tefsir, Abdullah Bosnevî, Kitābu meşrıki’r-rūḥānī, Zülkarneyn, Vahdet-i vücûd.

References

• Akar, Ayşe Mine. “Abdullah Bosnevî’nin Allah İsminin Harfleriyle İlgili Bir Risâlesi: Tahlîl, Tahkîk ve Tercüme”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/13 (Mayıs 2019). 258-283. https://doi.org/10.33931/abuifd.551308.
• Alkan, Ercan. “Abdullah Bosnevî’nin Nas Yorumculuğu: Hal’u’n-Na’leyn fi’l-Vüsûl ilâ Hazreti’l-Cem’ayn Örneği -Metin, Tercüme, Değerlendirme-”. Osmanlı’da İlm-i Tasavvuf. ed. Ercan Alkan - Osman Sacid Arı. 527-576. İstanbul: İsar Yayınları, 2018.
• Alkan, Ercan. “Osmanlı Dönemi Fusûsü’l-Hikem Şerh Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 15/30 (2017), 211-240.
• Alpaydın, Mehmet Akif. “Abdullah Bosnevî’nin Tefsir Risâleleri ve Türkçe Âdiyât Sûresi Tefsîri”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (Aralık 2017), 367-385. https://doi.org/10.18498/amauifd.363562
• Altıntaş, Hayrani. Tasavvuf Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1986.
• Âlûsî, Şihâbbuddîn Mahmûd. Rūḥu’l-meʿānī. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Ateş, Süleyman. İşârî Tefsir. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1974.
• Aydar, Hidayet. “Abdullah Bosnevî ve Tefsir Risaleleri”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 2/1 (Nisan 2018), 74-99. https://doi.org/10.31121/tader.404190.
• Bağdâdî, İsmâil Paşa. Hediyyetu'l-ārifīn esmāu’l-muʾellifīn ve ās̠āru’l-muṣannifīn. İstanbul: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1951.
• Bağdâdî, İsmâil Paşa. Īḍāḥu’l-meknūn fi’z-zeyli ʿalā Keşfi’ẓ-ẓunūn 'an esāmi’l-kutub ve’l-funūn. Lübnan Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Baş, Derya Çakır. “Abdullah Bosnevî’nin Tecelliyâtü Arâisi’n-Nusûs’unda Teşbih ve Tenzihe Dair Görüşleri”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 31 (2013), 33-56.
• Beydâvî, el-Kâdi Nâsıruddîn Ebû Saîd. Envāru’t-tenzīl ve esrāru’t-teʾvīl. thk. Muhammed Subhî Hasen Hallâk - Muhammed Ahmed el-Etraş. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Reşîd-Müessesetü’l-Îmân, 2000.
• Bosnevî, Abdullah. Kitābu Meşrıḳi’r-rūḥāniyyeti ve maġribi’l-cismāniyyeti fī tefsīri ḳavlihī ḥattā iẕā beleġa maġribe’ş-şemsi vecedehā taġrubu fī ’aynin ḥamietin. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 2129, 70a-72a.
• Bozkurt, Birgül. “Abdullah Bosnevî’nin Kitâbu Diyâi’l-Lem’ ve’l-Bark min Hadrati’l-Cem’ ve’r-Ratk Adlı Risalesi”. İslâmî Araştırmalar 31/3 (2020), 675-685.
• Bozkurt, Birgül. “Abdullah Bosnevî’nin Vahdet-i Vücûda Dair Bir Risalesi ya da Kitâbü Tehakkuk”. İslâmî İlimler Dergisi 11/1 (2016), 47-66.
• Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Rūḥu’l-beyān. 10 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Cürcânî, Muhammed eş-Şerîf. Kitābu’t-Ta‘rīfāt. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1985.
• Çakır, Abdullah. Abdullah Bosnevî’de Varlık-İmkân ve Yokluk. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Çiftci, İlhami. Abdullah Bosnevî’nin Fusûs Şerhi Mukaddimesinde İbn-i Arabî Düşüncesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Demirli, Ekrem. İslam Metafiziğinde Tanrı ve İnsan. İstanbul: Kabalcı, 1. Basım, 2009.
• Endelusî, Ebû Hayyân. el-Baḥru’l-Muḥīṭ. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd - Ali Muhammed Muavvad. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Gördük, Yunus Emre. Tarihsel ve Metodolojik Açıdan İşârî Tefsîr. İstanbul: İnsan Yayınları, 2013.
• Gülşen, Ekrem. “Osmanlı Dönemi Bosnalı Bazı Müfessirler Üzerine -I (1463-1878)”. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (Kasım 2017), 25-51.
• Gümüş, Gülsüm. Abdullah Bosnevî’ye Nispet Edilen “Makāsıd-ı Envâr-ı Gaybiyye ve Masâid-i Ervâh-ı Tayyibe” İsimli Eser ve Tahlili. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Hakîm, Suad. İbnül’l-Arabî Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2004.
• Hânci, Muhammed b. Muhammed b. el-Bûsnevî. el-Cevheru'l-es̠nā fī terācimi 'ulemāi ve şuerāi Būsna. thk. Abdu’l-Fettâh Muhammed el-Hulv. Cîze: Hecr, 1. Basım, 1992.
• İbn Kesîr, İmâduddîn Ebü'l-Fidâ. Tefsīru’l-Ḳurʾāni’l-ʿAẓīm. thk. Mustafâ es-Seyyid Muhammed vd. 15 Cilt. Kahire/Gize: Müessesetü Kurtuba, Mektebetü’l-Evlâdi’ş-Şeyh li’t-Türâs, 2000.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir. et-Taḥrīr ve’t-tenvīr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
• Karadayı, Osman Nuri - Göven, Özgür. “Abdullah Bosnevî’nin Kitâbü Müntehâ Makâsıdi’l-Kelimât İsimli Risalesinin Tahkiki ve Değerlendirilmesi”. Osmanlı Dönemi İlmî Çalışmaları -I-. ed. Hasan Yerkazan. 33-78. Ankara: Sonçağ Akademi, 2021.
• Kartal, Abdullah. Abdullah Bosnevî ve Merâtib-i Vücûd ile İlgili Bir Risalesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Kartal, Abdullah. “Türkçe İlk Fususu’l-Hikem Şerhi: Tecelliyâtü Arâisi’n-Nusûs fî Manassâti Hikemi’l-Fusûs”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/8 (1999), 305-315.
• Kâşânî, Abdürrezzak. Tasavvuf Sözlüğü Letâifu’l-a’lâm fî işarâtı ehli’l-ilhâm. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Kâtip Çelebi. Keşfu’z-zunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Kaya, Mahmut. “İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/520-522. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-müʾellifîn. Beyrut: Muessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1993.
• Kılıç, Mahmut Erol. “Fusûsu’l-Hikem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/230-237. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Konuk, Ahmed Avni. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. 4 Cilt. ed. Mustafa Tahralı – Selçuk Eraydın. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2005.
• Konyalı, Mehmet Vehbi Efendi. Büyük Kur’an Tefsiri Hülâsat’ül-Beyân Fî Tefsîr’il-Kur’an. 16 Cilt. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1979.
• Kösen, Cumali - Koçinkağ, Mansur. “Abdullah Bosnevî’nin Sirrü’l-Hakâiki’l-İlmiyye fi Beyani’l-A’yani’s-Sabite Adlı Eseri: İnceleme ve Tahkik”. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (Eylül 2019), 319-339. https://doi.org/10.5281/zenodo.3445513.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Cāmiʿ li-Āḥkāmi’l-Ḳurʾān. thk. Abdullah b., Abdulmuhsîn et-Turkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin b. Abdülmelik. Leṭâʾifü’l-işârât. 3 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2007.
• Muhibbî, Muhammed Emîn b. Fadlullâh b. Muhibbi’d-dîn b. Muhammed. Ḫulâsatü’l-Es̱er fî aʿyâni’l-ḳarni’l-ḥâdî ʿaşer. 4 Cilt. b.y.: el-Matbaatü’l-Vehbiyye, 1284.
• Mukâtil b. Süleymân. Tefsīru Muḳātil b. Süleymân. thk. ‘Abdullâh Mahmûd eş-Şehâte. 5 Cilt. Beyrut-Lübnan: Mü’essesetu’t-Târîhi’l-Arabî, 1423.
• Necmuddîn el-Kübrâ, Ahmed b. ’Umer b. Muhammed. et-Te’vîlâtü’n-necmiyye fi’t-tefsîri’l-işâriyyi’s-sûfiyyi. thk. Ahmed Ferîd el-Mizyâdî. 6 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütüb el-’İlmiyye, 2009.
• Nîsâbûrî, Nizâmüddîn el-Hasen b. Muhammed b. Hüseyn el-Kummî. Ġarâʾibü’l-Ḳurʾân ve reġāʾibü’l-furḳān. 6 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütüb el-’İlmiyye, 1996.
• Önen, Hacı. Taberî Tefsiri’nde Dirayet. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Pak, Zekeriya. “Rivayet Ağırlıklı Tefsirler”. tefsir. ed. Mehmet Akif Koç. 175-188. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Polat, Fethi Ahmet. “Dirayet Ağırlıklı Tefsirler”. tefsir. ed. Mehmet Akif Koç. 189-226. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Râzî, Muhammed Fahruddîn. Mefātīḥu’l-ġayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 1981.
• Sülemî, Ebû Abdirrahmân Muhammed b. el-Hüseyn b. Mûsâ el-Ezdî. Ḥaḳāʾiḳu’t-tefsîr. thk. Seyyid İmrân. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2001.
• Şeyhî, Mehmed Efendi. Vekâyi‘u’l-Fuzalâ Şeyhî’nin Şakâ’ik Zeyli. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmi’u’l-beyân ’an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullâh b. Abdulmuhsîn et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hecr, 1422.
• Tahralı, Mustafa. “Eser Hakkında”. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. ed. Mustafa Tahralı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1992.
• Topcuoğlu, Emre. “Abdullah Bosnevî’nin Kitâbu enfesi’l-vâridât fî Şerhi Evveli hutbeti’l-Fütûhât İsimli Risalesi: Tahlil, Tahkik ve Tercüme”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 4/1 (Haziran 2021), 285-327. https://doi.org/10.5281/zenodo.5008170.
• Türer, Osman. “Latife”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/110. Ankara: TDV Yayınları, 2003. Uludağ, Süleyman. “İşârî Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/424-428. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Uludağ, Süleyman. “Ahadiyyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/484. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. 8 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, ts.
• Zehebî, Muhammed Huseyn. et-Tefsīr ve'l-mufessirūn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1989.
• Zemahşerî, Ebü'l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşāf ʿan ḥaḳāʾiḳi ġavâmiḍi’t-Tenzīl ve ʿuyūni’l-dḳāvīl fī vucūhi’t-teʾvīl. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd - Ali Muhammed Muavvad. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 1. Basım, 1418.
• Ziriklî, Hayruddîn. el-A’lâm. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.
• Ziyaî, Ali Ekber. “Abdullah Bosnevî Efendi (öl. 1054/1644) ve ‘Sırr-ı Yakin’ Risalesi”. Misbah: İslamî Düşünce ve Araştırma Dergisi 3/9 (2014), 81-96.