Çöküş Söylemi ve Edebi Süreklilik Bağlamında 17. yy. Osmanlı Dönemi Arap Edebiyatının Öncü İki Siması ve Eserlerinde Ön Plana Çıkan Temalar

Year 2024, Volume: 28 Issue: 2, 619 - 639, 15.12.2024

Sultan Şimşek

https://doi.org/10.18505/cuid.1516486

Abstract

Arap edebiyatı tarihinin dönemlerinden biri olarak Osmanlı dönemi Arap edebiyatı yaklaşık dört buçuk asırlık uzun bir dönemi kapsamaktadır. Modern dönemde Arap edebiyatı tarihi yazımına öncülük eden Carlo Alfonso Nallino (öl.1938), Hamilton Gibb (öl.1971), Régis Blachère (öl.1973) gibi müsteşrikler Osmanlı dönemi Arap edebiyatını yok saymış, dahası bir çöküş ve inkıta evresi olarak tanımlamışlardır. Bu makalede sözü edilen araştırmacıların dönemle ilgili iddialarının sağlamasını yapmak üzere Osmanlı’da Arap edebiyatı alanında var olan süreklilik, çeşitlilik ve gelişim durumu dönemin öncü iki edebiyatçısı ve eserlerinde ön plana çıkan temalar üzerinden konu edilmiştir. Makale, literatür değerlendirmesinin de yapıldığı bir girişi, Osmanlı Dönemi Arap edebiyatı hakkında bir değerlendirmeyi, 17. yy. Osmanlı dönemi Arap edebi çevrelerinde meşhur olan edebiyatçılardan Yûsuf el-Bedî‘(öl. 1073/1662)’nin ve Şihâbuddîn el-Mûsevi Ebû Ma‘tûḳ (öl. 1087/1676)’un edebi şahsiyetlerini ve eserlerinde ön plana çıkan temaları, edebi süreklilik açısından incelemeyi içermektedir. Adı geçen iki edebi şahsiyetin seçilmesinin sebebi, edebiyatta hem geleneği korumuş olmaları hem de eserlerinin modern dönem edebiyatını etkilemiş olmasıdır. Genel olarak Osmanlı dönemi Arap edebiyatında ortaya konan edebî eserler hakkında, özel olarak makalenin konusunu teşkil eden edebiyatçılar hakkında henüz yeterli sayıda ilmî araştırmanın bulunmaması bir boşluk oluşturmaktadır. Makalemiz, önemini bu boşluğu bir nebze de olsa doldurma çabasından almaktadır. Makalemizde, bu dönemin edebî gelişim ve zenginlik açısından bir duraksamaya uğrayıp uğramadığı veya yok sayılacak denli edebî faaliyetlerden uzak olup olmadığı; edebiyat sahasında geleneğin sürekliliğinin sağlanıp sağlanmadığı ve edebî olgunluk ile gelişime ulaşılıp ulaşılmadığı sorularına cevap bulmak amaçlanmıştır. Dönemin iki usta edebiyatçısına ait edebî temaların süreklilik bakımından değerlendirilmesi suretiyle konuya objektif bir bakış açısı sunmak hedeflenmiştir. Makalede nitel araştırma yöntemlerinden betimleyici yöntem kullanılmış olup edebî metinlerden verilen örnekler sınırlı tutulmuştur. Osmanlı Döneminin, Arap edebiyatının sekteye uğradığı bir dönem olmayıp, kendisinden önceki edebî dönemlerin devamı olarak canlılığını sürdürdüğü ve modern döneme temel teşkil edecek çalışmaların yapıldığı verimli bir dönem olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Yûsuf el-Bedî‘î’nin ve Ebû Ma‘tûḳ'un edebî zevkleri, tenkit yetenekleri ve şair kimlikleri, onları yetiştiren kültürel çevreyi yansıtırken, canlı bir entelektüel ortamın varlığını da gösterir. Şiirlerinde klasik kasidenin temalarını dönemlerine uygun şekilde işleyerek, Arap edebiyatının zengin mirasının nesilden nesile aktarıldığını kanıtlarlar. Onların edebî kişilikleri, yaşadıkları yüzyılın entelektüel düzeyini ve dönemin edebiyatçı profilini nitelikli bir şekilde temsil etmektedir.

Keywords

Arap Edebiyatı, Osmanlı, Süreklilik, Öncü Edebiyatçılar, Temalar.

In the context of decadence discourse and literary continuity Two Pioneering Figures of Ottoman Period Arabic Literature and the Prominent Themes in Their Works

Abstract

The Ottoman period in Arabic literature, spanning approximately four and a half centuries, is a significant era in the history of Arabic literature. However, orientalists like Carlo Alfonso Nallino (d. 1938), Hamilton Gibb (d. 1971), and Régis Blachère (d. 1973), who were pioneers in modern Arabic literary historiography, either ignored the Arabic literature of the Ottoman period or labeled it as an era of decline and interruption. This article challenges these claims by examining the continuity, diversity, and development within Arabic literature during the Ottoman period, focusing on two leading literary figures of the time and the themes prominent in their works. The article starts with a literature review, then moves on to an evaluation of Ottoman-period Arabic literature. It particularly examines the literary personalities and themes in the works of Yusuf al-Badi'i (d. 1073/1662) and Shihabuddin al-Mousavi Abu Ma'tuq (d. 1087/1676), who were well-known in the 17th century Ottoman Arab literary circles. These two figures were chosen for their role in preserving literary tradition while also influencing modern Arabic literature. The scarcity of scholarly research on the literary output of the Ottoman period, especially concerning the figures discussed in this article, represents a significant gap in the field that this study seeks to address. The article aims to determine whether this period experienced a literary decline, whether the continuity of literary traditions was maintained, and whether literary maturity and development were achieved. By assessing the literary themes of these two prominent writers in terms of continuity, the article provides an objective perspective. The study employs the descriptive method, one of the qualitative research techniques, and offers limited examples from literary texts. The conclusion drawn is that the Ottoman period was not a time of literary decline in Arabic literature but rather a productive era that sustained the vitality of previous literary traditions and laid the groundwork for the modern era. The literary tastes, critical abilities, and poetic identities of Yusuf al-Badi'i and Abu Ma'tuq reflect the cultural environment that nurtured them, illustrating the existence of a vibrant intellectual milieu and demonstrating how the rich legacy of Arabic literature was transmitted across generations.

Keywords

Arabic Literature, Ottoman, Continuity, Pioneering Literati, Themes.

References

• ‘Ali Ḥaydar ve Ya‘rub Ḫuḍar. “Menhecu Yûsuf el-Bedî‘î fî kitâbi evci’t-taḥarrî ʿan ḥays̱iyyeti Ebi’l-‘Alâ’ el-Me‘arrî”, Mecelletu Tişrîn li’d-dirâsâti ve’l-buḥûs̱i’l-‘ilmiyye 27/ 1 (Haziran 2005),193-206.
• Âmir, Beşir. Kanûnî Sultan Süleyman Devrinde Arapça Şiir Yazan Türk Şairleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1984.
• Blachère, Régis . Târîḫu’l-edebi’l-ʿArabî. çev. İbrâhîm el-Kîlânî. Dımaşḳ: Dâru’l-Fikr, 1984.
• Blachère, Régis . Ebû Tayyib el-Mutenebbî dirâsetun fi’t-târîhi’l-edebî, çev. İbrâhîm el-Kîlânî. Dımaşḳ: Dâru’l- Fikr,2. Basım, 1985.
• Bolat, Eren – Gülüştür, Erol."The Romance of Horn ve Beowulf Üzerine Karşılaştırmalı Bir Çalışma", International Journal of Language Academy 23 (2018), 65-72. https://doi.org/10.18033/İjla.3937.
• Carlo Alfonso Nallino. Târîḫu’l-âdâbi’l-’Arabiyye mine’l-Câhiliyye hattâ ‘asri Benî Umeyye. Kāhire: Dâru’l- Ma‘ârif, 1970.
• Demirayak, Kenan. Arap Edebiyatı Tarihi Osmanlı Dönemi (Mısır ve Bilâdu’ş-Şâm Bölgesi). Erzurum: Fenomen, 2015.
• Demirayak, Kenan. “Osmanlı Dönemi Arap Edebiyatı Üzerine Değerlendirmeler.” Şarkiyat Mecmuası 26 (Nisan 2016), 31-62.
• Ekinci, İsmail. Tasavvuf Şairi Nablûsî ve Şiirleri. Ankara: İksad Publications, 2020.
• Elmalı, Hüseyin. "Kaside". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/562-564. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Emecen, Feridun. “Ridâniye Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/87-88. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Ergin, Mehmet Mesut. İbnu'n-Nahhâs el-Ḥalebî ve Şiirleri. Ankara: Araştırma Yayınları, 2008.
• Ergin, Mehmet Mesut. “Osmanlı Dönemi Arap Şiirinde Peygamber Methiyeleri (1517-1798)”, Marife Dini Araştırmalar Dergisi 7/1 (Mayıs 2007), 119-136.
• Emin, Asuman ve Şükran Fazlıoğlu. “Tarihi Dönemlendirmenin Öznel Niteliği ve Arap Edebiyatı Tarihine Yansımaları”, Istanbul Journal of Arabic Studies 6/2 (Aralık 2023), 119-42. https://doi.org/10.51802/istanbuljas.1347910.
• Eyüp Sabri Paşa. Mevsûatu Mir’âti’l-ḥarameyni’ş-şerîfeyn ve cezîreti’l- ‘Arab, çev. Mâcide Maḫlûf - Ḥuseyin Mucîb el-Mısrî. 5 Cilt. Kāhire: Dârul-âfâki’l- ‘Arabiyye, I. Basım, 2004.
• Fidan, İbrahim. İbnu'n- Naḳīb el-Ḥüseynî ve Şiirleri (Osmanlı Dönemi XVII. Asır Arap Şairlerinden). Ankara: Gece Kitaplığı, 2016.
• Görgün, Hilal. “Modern Arap Tarih Yazımında Paradigmalar ve Kurucu Osmanlı Nesli”, İslam Araştırmaları Dergisi 51 (Ocak 2024), 139-62. https://doi.org/10.26570/isad.1323821.
• Ḫafâcî, Muḥammed ‘Abdulmun’îm. el-Ḥayâtu’l-edebiyye ba‘de sukūti Bağdâd ḥattâ’l-‘asri’l-hadîs̱. Kāhire: Mektebetu’l-Ezheriyye, 1984.
• Ḫâlid b. ‘Âyiş el-Ḥâfî. “Arap Edebiyatı Tarihçilerinin Eserlerinde ‘Edebiyat Tarihi’ Kavramı: Kavramın Algılanışının Sınırları ve Dönüşümleri Üzerine”. çev. İsmail Araz-Cangül Araz. Şarkiyat Mecmuası 42 (Mart 2024), 485-490. https://doi.org/10.26650/jos.1228550.
• Hudâ et-Temîmî. el-Edebu’l-arabî ‘abre’l-‘usûr. Beyrût: Dâru’s-Sâḳî,2015.
• İbrâhîm Dibâcî - Âdil Ḥaydarî. " Şi‘ru’l-bendi’l-‘Arabî ‘inde Ebî Ma‘tuk al-Ḥuveyzî", The Islamic University College Journal 48 (Temmuz 2018).
• İnalcık, Halil. Devlet-i Aliye. İstanbul: Kültür Yayınları, 2017.
• İsmâ‘îl Bâşâ el-Bağdâdî. Hediyyetu’l-‘ârifîn. 2 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-turâs̱i’l-‘Arabî, 1951.
• İsmâ‘îl Bâşâ el-Bağdâdî. İḍâḥu’l-meknûn fî’z-zeyli ‘alâ keşfi’ẕ -ẕunûn. 2 Cilt. İstanbul: Vekâletu’l-Ma‘ârif, 1947.
• Karaca, Ali Esad Paşa. “Azmzâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/350-351. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Küçüksarı, Mücahit. “Arap Edebiyatının Osmanlı Döneminde Çöküş Yaşadığı İddiaları Üzerine Bir Değerlendirme.” Osmanlı’da Ulûm-i Arabiyye. ed. Ali Bulut – Ahmet Meydan – Akın İşleme. 369-378. İstanbul: İsar Yayınları, 2021.
• Muḥammed Emîn el-Muḥibbî. Ḫulâsatu’l-es̱er fî a‘yâni’l-ḳarni’l-hâdiye ‘âşara. Kāhire: el-Matba‘atu’l-vehbiyye, 1384.
• Muḥammed Emîn el-Muḥibbî. Nefḥatu’r-reyḥâne ve reşḥatu ṭılâi’l- ḫâne, tahkîk: Abdulfettâḥ Muḥammed el- Ḥulv. Kāhire: Dâru İḥyâi’l-kutubi’l-‘Arabiyye, 1967.
• Muḥsin el-Emîn. Aʿyânu’ş-Şîʿa. 7 Cilt. Beyrût: Dâru'l-Fikr el-Muʿâsır, 1979.
• el-Murâdî, Ebû Faḍl Muḥammed Ḫalîl b. ‘Ali el-Murâdî. Silku’d-durer fî a‘yâni’l-ḳarni’ s̱ânî ‘aşar . 3 Cilt. Beyrût: Dâru İbn Ḥazm, 3. Basım, 1988.
• Muṣṭafâ Ṣâdık er-Râfiî ‘. Tariḫu âdabi’l- ‘Arab. Beyrût: Dâru'l-Kutubi'l- ‘İlmiyye, 2009.
• Mohammadi, Mohammad. Osmanlı Dönemi Arap Şairlerinden Şihabuddîn İbn Ma‘tûḳ el- Ḥuveyzî ve Şiiri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Nahle el-Hımsî. “Yûsuf el-Bedî‘î.” el-Mevsû‘atu’l-‘Arabiyye. Erişim tarihi: 25 Mart 2024 https://arab- ency.com.sy/ency/details/1664/4.
• Nallino, Carlo Alfonso. Târîḫu’l-âdâbi’l-’Arabiyye mine’l-Câhiliyye hattâ ‘asri Benî Umeyye. Kāhire: Dâru’l- Ma‘ârif, 1970.
• Nâẓım Reşîd. “Fî edebi’l-‘usûri’l-muteaḫḫira”. el-Merci ‘u. Erişim 10 Mayıs 2024. https://mail.almerja.com.
• Nebîl Ḫâlid Ebû ‘Ali. el-Edebu’l-‘Arabî beyne asreyni’l-Memlûkî ve’l-Os̱mânî. 6. Basım. Ġazze: Muessetu İḥyâi’t- Turâs̱ ve’t-Tenmiyetu’l-İbdâ‘, 2019.
• Özdemir, Abdurrahman. Aruz Tarihçe- Terminoloji- Literatür. İstanbul: Akis Kitap, 2013.
• Özkal, Ramazan. Osmanlı Dönemi Arap Şairlerden Muhammed Emîn el-Muḥibbî ve Şiirleri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, 2022.
• Ömer Mûsâ Bâşâ. Târîḫu’l-’edebi’l-‘Arabî el-‘asru’l-Os̱mânî. Dımaşḳ: Dâru’l-Fikr, 1999.
• Ömer Rıḍâ Keḥḥâle. Mu‘cemu’l-muellifîn. 17 Cilt. Beyrût: Dâru İḥyai’t-Turâs̱i’l-‘Arabî, ty.
• Ṣabrî Fevzî Ebû Ḥuseyn. “Edille ‘alâ ḥayâti’l-edebi’l-‘Arabî fi’l-‘aṣri’l-‘Osmânî,” el-Ḥivâru’l-Mutemeddin. 7741 (21 Eylül 2023), 22/52.
• Sa’d Cebbâr Meştet ve R‘ad Cubeyr Ni‘me. “el -Muncizi’l-ibdâî li Yûsuf el-Bedî‘î ve ḳıymetuhu’l-‘edebiyye”. Mecelletu Merkezi’d-Dirâsâti’l-Kûfe 70/ 2 (Eylül 2023), 333-361.
• Sâmî Yûsuf Ebû Zeyd. el-Edebu’l- Os̱mânî. ‘Ammân: Dâru’l-mesîra, 2013.
• Sheehi, Stephen. “Towards a Critical Theory of al-Nahḍah: Epistemology, Ideology and Capital”, Journal of Arabic Literature 43/2 (Haziran 2012), 269-298.
• Şihâbuddîn el-Mûsevî Ebû Ma‘tûḳ. Dîvânu Ṭirâzi’l-buleġâ ve ḫâtimeti’l-fuseḥâ Şihâbiddîn el-Mûsevî el-Ma‘rûf bi İbn Ma‘tûḳ. Beyrût: el-Matba‘atu’l-‘Edebiyye, 1885.
• Tahir, Bursalı Mehmed. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. haz. Mehmet Ali Yekta Saraç. ed. Mustafa Çiçekler. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA), 2016.
• Usta, İbrahim. "Arap Edebiyatında Edebi Bir Tür Olarak Destan." Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 47 (2020), 375-392.
• Varol, Hüseyin. “‘Abdülkâdir b. Ömer b. Bâyezid b. el-Bağdâdî el-Hanefî”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (Haziran 1994), 145-160.
• Yûsuf el-Bedî ‘î. Hibetu’l-eyyâm fî mâ yeteʿallaḳ bi Ebî Temmâm. thk. ‘Abdullah Nebhân, ‘Abdülkerîm el-Ḥabîb. Abu Dabi: el-Mecmau’ s̱-S̱eḳâfî, 2003.
• Yûsuf el-Bedî ‘î. Ṣubḥu’l-munebbî ʿan ḥays̱iyyeti’l-Mutenebbî. thk. Muṣṭafâ es-Sekkâ, Muḥammed eş-Şettâ. Kāhire: Dâru’l-Ma‘ârif, 1963.
• Zeyneb ‘Abdülkerim. “Dirâse taḥlîliyye li-nemâzic şi‘riyye min şi‘ri İbn Ma‘tûḳ el-Mûsevî”, Mecelletu’t-terbiyeti’l- esâsiyye li’l-‘ulûmi’t-terbeviyye ve’l-insâniyye-Câmi‘atu Bâbil 20 (Nisân 2015),43-56.
• Ziriklî, Ḫayruddîn. el-A‘lâm. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l- ‘İlm li’l-Melâyîn, 2002.