الاستحسان عند الحنفية والمالكية مدخل لرعاية المقاصد

Year 2022, , 124 - 146, 30.12.2022

Ümmügülsüm Dakkak

https://doi.org/10.30627/cuilah.1189349

Abstract

يستهدف هذا المقال تبيين نظرية الاستحسان عند كلٍّ من الحنفية والمالكية ومدى صلة مباحث الاستحسان بمقاصد الشريعة، ويستهدف إبانة دور الحنفية في التأصيل المقاصدي في مقابل دور المالكية المشهور، وخدمةً لهذه الأهداف عَمَد المقال إلى تبيين مفهوم المقاصد في اللغة والاصطلاح أولًا، ومن ثم تبيين مفهوم الاستحسان عند كل من الحنفية والمالكية، معتمدًا ذلك على التسلسل التاريخي لعلماء المذهبين؛ ليظهر تطور المفهوم والأبعاد التي نُظِر إليه منها، وكذلك عرَّج على أدلة حجِّيَّة الاستحسان في كلا المذهبين، ومن ثم بيَّن أقسام الاستحسان في كلا المذهبين بحسب آراء المتقدِّمين والمتأخرين، ليصل إلى نتيجة مفادها أنَّ الأقسام بين المذهبين تتشابه مع جعل الحنفية لاستحسان النصِّ كقسم تماهيًا في إثبات الحجِّيَّة، وعقَّب ببيان مواضع الصلة بين أبحاث الاستحسان ومقاصد الشرع، وختم بذكر أمثلة من فروع المذهبين يظهر من خلالها مدى اعتماد الاستحسان على مقاصد الشرع وخدمته إياها، وثمرة ذلك كله أن الاستحسان هو عبارة عن عدول عن الاطراد في القواعد التشريعية العامة إلى مقاصد الشرع المتمثلة بالمصالح والعدل، وذلك عند جنوح تلك القواعد عن مقاصدها وأهدافها.

Keywords

الفقه، المقاصد، الحنفية، المالكية، الاستحسان

Relationship Between İstiḥsān and Maqāṣid in Ḥanafī and Mālikī

Abstract

In this study, it is aimed to explain the theory of istiḥsān according to both Ḥanafīs and Mālikīs and the connection of the subjects of istiḥsān with Maqāṣidu al-Sharīʿa. In addition, although the role of the Mālikī Sect in the issue of rooting and influencing the Maqāṣid is famous, its role in rooting the Maqāṣid has been tried to be shown in the Ḥanafī Sect. Therefore, firstly, the meanings of the words and terms of maqasid and istiḥsān in the Ḥanafī and Mālikī sects were emphasized, and then the development of the meanings and dimensions of these terms over time was tried to be revealed by taking into account the historical chronology of the scholars of the two sects. Finally, the position of the relationship between istiḥsān bets and Maqāṣidu al-Sharīʿa has been declared, and the study has been concluded with examples from the furuʿ fiqh of both sects, showing that istiḥsān is based on Maqāṣidu al-Sharīʿa and serves it. The result of this study is as follows: In case of any deviation from the existing and ongoing general Sharīʿa rules, this deviation is eliminated with the evidence of istiḥsān and the Maqāṣidu al-Sharīʿa is returned to the path of maṣlaḥa and justice.

Keywords

Fiqh, Maqāṣid, Ḥanafī Sect, Mālikī Sect

Hanefî ve Mâliklerde İstihsan ve Makâsıd İlişkisi

Abstract

Bu çalışma, hem Hanefîlere hem de Mâlikilere göre istihsân teorisini ve istihsânın konularının Makâsıdu’ş-Şerîʿa ile bağını açıklamayı amaçlamaktadır. Ayrıca Mâliki Mezhebinin bu alandaki meşhur rolü yanında, hüküm verirken Makâsıd düşüncesini esas alma hususunda Hanefî Mezhebinin (hakettiği şekilde öne çıkarılmayan) rolü gösterilmeye çalışılmıştır. Bu yüzden ilk olarak makâsıdın kelime ve terim manaları üzerinde durulmuş, ardından her iki mezhep alimlerinin tarihsel kronolojisi de dikkate alınarak, Hanefî ve Mâliki mezheplerinde istihsânın zaman içerisinde kazandığı anlam ve boyutların gelişimi ortaya konulmaya çalışılmıştır. Mâliki ve Hanefî mezheplerinin hem ilk dönem hem de daha sonraki dönem alimlerinin, istihsânın hücciyyeti ile ilgili olarak ileri sürdükleri deliller değerlendirilmiş ve istihsânın kısımlarından bahsedilmiştir. Son olarak, İstihsân bahisleri ve makâsıdu’ş-şerîʿa arasındaki ilişkinin mahiyeti beyan edilmiş, her iki mezhebin furuʿ fıkhından, istihsânın makâsıdu’ş-şerîʿaya ne denli dayalı olduğunu ve ona hizmet ettiğini gösteren örneklerle çalışma bitirilmiştir. Bu çalışmanın sonucu ise şudur: İstihsan, genel ve yerleşik kuralların tatbik edilmesi halinde Şeriat’ın maksat ve hedeflerinden sapmanın söz konusu olacağı durumlarda; maslahat ve adaletin tezahürü mahiyetindeki makâsıdu’ş-şerîʿaya dönmektir.

Keywords

Fıkıh, Makâsıd, İstihsan, Hanefi Mezhebi, Maliki Mezhebi.

References

• el-Bâcî, Ebû el-Velîd. el-İşâratu fî Uṣûli’l-Fıḳh. thk. Muḥammed ʿAli Ferkûs. Mekke: el-Mektebetu’l-Mekkîyye- Beyrut: Dâr el-Beşâiri’l- İslâmiyye, 1.Baskı, 1416/1996.
• el-Bâcî, Ebû’l-Velîd. el-Münteḳâ Şerḥu’l-Muvaṭṭaʾ. Mısır: Maṭbaʿatu’s-Saʿâde, 1. Baskı, 1332/1912.
• el-Buḫârî, ʿAbdulaziz. Keşfu’l-esrâri Şerh Uṣûli el-Pezdevî. Kahire: Dâru’l-kitâbi’l-İslâmî. t.y.
• el-Ced, İbn Rüşd. el-Beyân ve’t-Taḥṣîl. thk.: Muḥammed Ḥacî vd., Beyrut: Dâru’l- ġarbi’l-İslâmî, 2. Baskı, 1408/1988.
• el-Ceṣṣâṣ, Ebû Bekr Aḥmed b. ʿAli. el-Fuṣûl fî’l-Uṣûl. Kuveyt: Vizâratu’l-Evḳâf el-Kuveytiyye, 2. Baskı, 1414/1994.
• Çelebî, Muḥammed Muṣṭafâ. Taʿlîlu’l-aḥkâm ʿarḍun ve taḥlîlun liṭarîḳati’l-taʿlîli ve taṭavvurâtihâ fî ʿuṣûri’l-içtihâdi ve’t-taḳlîdi. Kahire: Maṭbaʿatu’l-Ezher, 1367/1947.
• Debûsî, Ebû Zeyd ʿUbeydullahb. ʿAmr. Taḳvîmu’l-edilleti fî Uṣûli’l-Fıḳh. thk: Ḫalîl Elmîs. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1. Baskı, 1421/2001.
• el-Ebyâri, ʿAli b. İsmâʿîl. et-Taḥḳîḳ ve’l-Beyân fî şerḥi’l-Burhân fî Uṣûl el-Fıḳh. thk.: ʿAli el-Cezâʾirî. Kuveyt: Dâru’l-Beyḍâ, 1.Baskı, 1434/2013.
• el-Fâsî, ʿAllâl. Maḳāṣıdu’ş-Şerîʿati ve mekârimihe. Beyrut: Dârûl-ġarbi’l-İslâmi, 5. Baskı, 1414/1993.
• el-Ḥafîd, İbn Rüşd. Bidâyeti’l-Müctehid ve Nihâyeti’l-Muḳteṣıd. Ḳâhire: Dâr el-ḥadîs̱, 1425/2004.
• Ḫilâf, ʿAbdulvehâb. Maṣâdiru’t-teşrîʿi’l-İslâmî fîmâ lâ naṣṣa fîhi. Amman: Dâru’l-ḳalem, 6. Baskı, 1414/1993.
• İbn el-Ḥâcib. Muḫtaṣaru’l-Müntehâ maʿa şurûḥıhi. thk.: Muḥammed Ḥasan İsmâʿîl. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1. Baskı, 1424/2004.
• İbn Fâris, Ebû’l-Ḥüseyin Aḥmed. Muʿcem maḳâyîsu’l-luġat. thk.: ʿAbdusselâm Hârun. Dimeşk: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Hanbel, el-İmâm Aḥmed. Müsned. Kahire: Cemʿiyyeti’l-meknezi’l-İslâmî- Dâru’l-Minhâc, 1. Baskı, 1931/2010.
• İbn Manẓûr, Cemâleddîn Muḥammed b. Mükerram. Lisânu’l-ʿ Arab. Beyrut: Dâr Ṣâr, 3. Baskı, 1414/1993.
• İbn ʿAbdisselâm, Ebû Muḥammed ʿIzzeddîn ʿAbdulazîz Ḳavâʿidu’l-aḥkâm fî meṣâliḥi’l-enâm. thk.: Ṭaha ʿAbdu’r-Raʾûf Saʿad. Kahire: Mektebetu’l-Külliyyât el-Ezheriyye, 1414/1993.
• İbn ʿArabî, Ebû Bekr Muḥammed b. ʿAbdillah. el-Maḥṣûl fî Uṣûli’l-Fıḳh. thk.: Ḥüseyîn ʿAli el-Ḥaydarî ve Saʿîd Fûde. Amman: Dâru’l-Beyârıḳ, 1. Baskı, 1420/1999.
• İbn ʿÂşûr, Muḥammed eṭ-Ṭâhir. Maḳāṣıdu’ş-Şerîʿati’l-İslâmîyyeti. thk.: Muḥammed el-Habîb b. el-Ḫûce. Katar: Vizâratu’l-evḳâf ve’ş-Şûʾni’l-İslâmiyye, 1425/2004.
• İbn ʿÂşûr, Muḥammed eṭ-Ṭâhir. Maḳāṣıdu’ş-Şerîʿati’l-İslâmîyyeti. thk.: Muḥammed el-Habîb b. el-Ḫûce. Katar: Vizâratu’l-evḳâf ve’ş-Şûʾni’l-İslâmiyye, 1425/2004.
• İbn ʿÂşûr. Muḥammed eṭ-Ṭâhir. Ḥâşiyetu’t-tavḍîḥ ve’t-taṣḥîḥ limüşkilâti Kitâbu’t-Tenḳîḥ. Tunus: Maṭbaʿatu’n-Nahḍah, 1. Baskı, 1341/1921.
• el-Ḳarâfî, Ebû’l-ʿAbbâs Şihâbe’d-Dîn Aḥmed b. İdrîs. Envâru’l-Burûḳ fî envâiʾ el-Furûḳ. Ḳâhire: ʿÂlemu’l-Kutub, t.y.
• el-Ḳarâfî, Şihâbe’d-dîn Aḥmed b. İdrîs. Şerhu tenḳîḥi’l-fuṣûl. thk.: Ṭaha ʿAbdu’r-Raʾûf Saʿad. Beyrut: Şirketu eṭ-ṭıbâʿati’l-fenniyyeti el-mutteḥideti, 1. Baskı, 1393/1973.
• el-Kelbî, İbn Cüzeyʾ.Taḳrîbu’l-vuṣûl ilâ ʿilmi’l-Uṣûl. thk: Muḥammed Hasan İsmâʿîl. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1. Baskı, 1424/2003.
• er-Reysûnî, Aḥmed. Naẓzriyyetu’l-Maḳāṣıdi ʿinde’l-İmâm eş-Şâṭıbî. Riyad: ed-Dâru’l-ʿâlemiyye li’l-kutubi’l-İslâmî, 2. Baskı. 1412/1992.
• es-Seraḫsî, Şemsu’l-Eimme Muḥammed b. Aḥmed. el-Mebsûṭ. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1993/1414
• es-Sicistânî, Ebû Dâvud Süleymân b. el-Eşʿas̱. Sünenu Ebî Dâvud. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿArabî, t.y.
• eş-Şâṭıbî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. Mûsâ. el-İʿtiṣâm. thk. Muḥammed eş-Şaḳîr, Saʿad Âl ḥamîd ve Hişâm es-Ṣînî. Mısır: Dâr ibn el-Cevzî, 1.Baskı, 1429/2008.
• eş-Şâṭıbî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. Mûsâ. el-Muvâfaḳât. thk.: Meşhûr Âʾli Süleymân. Kahire: Dâr İbn ʿAffân, 1. Baskı, 1417/1997.
• eş-Şenḳîṭî, liʿAbdillah b. İbrâhîm. Neşru’l-Benûd ʿalâ meraḳiyi’s-Suʿûd. Takdim: Eldî Veled, Seyyid Baba, Aḥmed Remzî. Fas: Maṭbaʿatu Faḍâle, t.y.
• ez-Zerḳâ, Muṣṭafa. el-Medḫalu’l-Fıḳhiyyi’l-ʿâm. Dımeşk: Dâru’l-ḳalem, 2. Baskı, 1425/2004.
• ez-Zerkişî, Bedru’d-Dîn Muḥammed b. ʿAbdillah. Teşnîfu’l-Mesâmiʿı bi cemʿi’l-cevâmiʿı. thk.: Seyyid ʿAbdu’l-ʿAzîz ve ʿAbdullah Rebîʿ. Kâhire: Mektebetu Ḳurṭuba li’l-baḥs̱i’l-ʿilmî ve iḥyâʾi’t-Turâs̱, 1. Baskı, 1418/1998