Memlükler Döneminin (648-923/1250-1517) Öne Çıkan Vefeyât, Tabakât ve Terâcim Eserleri

Yıl 2016, Cilt: 16 Sayı: 2, 1 - 38, 30.12.2016

Fatih Yahya Ayaz

Öz

Moğol
istilasından kaçan ilim adamlarının Mısır ve Şam bölgelerine sığınmaları,
sultan ve devlet adamlarının ilmî faaliyetlere ve ulemaya yönelik teşvikleri
gibi etkenler Memlükler idaresi altında bulunan topraklarda kültürel açıdan
zengin bir muhitin oluşmasına zemin hazırlamıştır Bu muhit semeresini vermiş,
Memlükler döneminde çeşitli sahalarda çok sayıda âlim yetişmiş ve sayısız eser
kaleme alınmıştır. Bu sahaların başında tarih gelir. Bahsi geçen dönem İslâm
tarihçiliğinin altın çağı kabul edilir. Bu dönemin altın çağ olarak
nitelendirilmesinde çok sayıda biyografi âliminin yetişmesi ve bunların
vefeyât, terâcim ve tabakât gibi biyografi türünde kaleme aldıkları büyük hacimli
eserler önemli rol oynar. Kronolojik tarih kitaplarında çok az bilgi bulunan
veya hiç bahsedilmeyen birçok önemli şahsın tanınmasında, hayatları hakkında
önemli bilgi ve ayrıntıların tespit edilmesinde bu biyografi türü eserlerde yer
alan kayıtlar büyük önem arz eder. Tespit edebildiğimiz kadarıyla ülkemizde
müstakil olarak Memlük tarihçilerini ve biyografi eserlerini ele alan bir
çalışma bulunmamaktadır. Bu bakımdan buna yönelik bir çalışma yapılması zaruret
hâlini almıştır. Bizim bahsi geçen dönemdeki biyografi eserlerinin öne
çıkanlarını konu alan çalışmamız, Memlük tarihçiliği ve tarihçilerinin genel
bir tasviri olmaktan ziyade bu sahada uzun yıllar çalışmış bir akademisyenin
tecrübelerini yansıtma amacındadır. Başka bir ifadeyle bu çalışmada, bir Memlük
tarihçisinin meselelere yaklaşım biçimi, tarafgirliği veya tarafsızlığı,
eserinde karşılaşılabilecek sorunlar veya o eserin nasıl kullanılması gerektiği
gibi konuların mümkün mertebe örneklendirerek izah edilmesi şeklinde bir usul
tercih edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Vefeyât, terâcim, tabakât, Memlükler

Kaynakça

• Altıkulaç, Tayyar, “Zehebî”, DİA, XLIV (2013), s. 180-188.
• Anân, Muhammed Abdullah, Müerrihû Mısri’l-İslâmiyye ve Mesâdiru’t-târîhi’l-Mısrî, Kahire 1999.
• Aybakan, Bilal, “Sübkî, Tâceddin”, DİA, XXXVIII (2010), s. 11-13.
• Bauden, Frédéric, “Maqriziana I-II…”, Mamlûk Studies Review, X/2 (2006), s. 81-139.
• Çubukçu, Asrî, “ed-Dav’ü’l-Lâmi‘“, DİA, IX (1994), s. 56.
• ----------,”ed-Dürerü’l-Kâmine”, DİA, X (1994), s. 29.
• ----------,”İbnü’s-Sukâî”, DİA, XXI (2000), s. 211.
• Çuhadar, Mustafa, Abu’l-Mahasin Camal Al-Din Yusuf Bin Tağribirdi Hayatı, Eserleri, Şahsiyeti ve Eserlerinin İstanbul Kütüphanelerinde Bulunan Yazmalarının Tavsifi (813-874/1410-1470) (Yayınlanmamış Doktora Te-zi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1991.
• Çuhadar, Mustafa - Yiğit, İsmail, “İbn Tağrîberdî”, DİA, XX (1999), 385-388.
• Durmuş, İsmail, “Safedî”, DİA, XXXV (2008), s. 447-450.
• Efendioğlu, Mehmet, “Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ”, DİA, XXXVII (2009), s. 326-327.
• Eymen Fuâd Seyyid, “Makrîzî”, DİA, XXVII (2003), s. 448-451.
• el-Gazzî, Necmeddin (ö. 1061/1651), el-Kevâkibü’s-sâire bi-a‘yâni’l-mieti’l-‘âşire (nşr. Halil el-Mansûr), I-III, Beyrut 1997.
• Göksu, Erkan, “İbn Tağrıberdî ve Tarihçiliği”, Nüsha, VIII/26 (2008), s. 69-90.
• Haarmann, Ulrich, Quellenstudien zur frühen Mamlukenzeit, İslamkundliche Untersuchungen, Freiburg 1969.
• Hatîb el-Cevherî, Nureddin Ali b. Davud b. İbrahim es-Sayrafî (ö. 900/1495), İnbâü’l-hesr bi-ebnâi’l-‘asr (nşr. Hasan Habeşî), Kahire 1970.
• Irwin, Robert, “Mamluk History and Historians”, Arabic Literature in the Post Classical Period (ed. R. Allen-D. S. Richards), Cambridge 2006.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihabeddin Ahmed b. Ali el-Askalânî (ö. 852/1449), ed-Dürerü’l-kâmine fî a‘yâni’l-mieti’s-sâmine (nşr. Abdülvâris Muhammed Ali), I-IV, Beyrut 1997.
• ----------, Ebü’l-Fazl Şihabeddin Ahmed b. Ali el-Askalânî, Zeylü’d-Düreri’l-kâmine (nşr. Ahmed Ferid el-Mezîdî), Beyrut 1998.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed (ö. 681/1282), Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâü ebnâi’z-zamân (nşr. İhsan Abbâs), I-VIII, Beyrut 1978.
• İbn İyâs, Muhammed b. Ahmed (ö. 930/1524), Bedâi‘u’z-zühûr fî vekâi‘i’d-dühûr (nşr. Muhammed Mustafa), I-V, Kahire 1982-1984.
• İbn Kâdî Şühbe, Takıyyüddin Ebû Bekir b. Ahmed b. Muhammed (ö. 851/ 1448), Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyye (nşr. Hâfız Abdülalîm Han), I-IV, Beyrut 1987.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmadüddin İsmail b. Ömer (ö. 774/1373), Tabakâtü’l-fukâhâi’ş-Şâfi‘iyyîn (nşr. Abdülhâfız Mansûr), I-II, Libya 2004.
• İbn Tağriberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemaleddin Yusuf (ö. 874/1469), el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfî ba‘de’l-Vâfî (nşr. Muhammed M. Emin-Nebîl Muham-med Abdülaziz), I-XII, Kahire 1984-2006.
• ----------, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire, I-XII, Kahire 1956, XIII (nşr. Fehim M. Şeltût), Kahire 1970, XIV (nşr. Cemal M. Muhriz-Fehim M. Şeltût), Kahire 1971, XV (nşr. İbrahim Ali Tarhan), Kahire 1972, XVI (Cemaleddin eş-Şeyyâl-Fehim M. Şeltût), Kahire 1972.
• ----------, Hawâdith ad-Duhûr fî Madâ ’l-Ayyâm Wash-Shuhûr (nşr. William Pop-per), I-IV, Berkeley 1931-1942, IV, 583-584.
• ----------, ed-Delîlü’ş-şâfî ‘ale’l-Menheli’s-sâfî (nşr. Fehim M. Şeltût), I-II, Kahire 1998.
• İbnü’l-İmâd, Abdülhay b. Ahmed (ö. 1089/1679), Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb (nşr. Abdülkadir el-Arnaûd-Mahmud el-Arnaûd), I-X, Dımaşk 1986-1993.
• İbnü’s-Sukâ‘î, Fazlullah b. Ebü’l-Fahr (ö. 726/1326), Tâlî Kitabi Vefeyâti’l-a‘yân (nşr. ve Fran. çev. Jacqueline Sublet), Dımaşk 1974.
• İzgi, Cevat, “Necmeddin el-Gazzî”, DİA, XXXII (2006), s. 497-498.
• Kallek, Cengiz, “İbn Kâdî Şühbe, Takıyyüddin”, DİA, XX (1999), 102-103.
• Kandemir, Yaşar, “İbn Hacer el-Askalânî”, DİA, XIX (1999), 514-531.
• Kortantamer, Samira, “Memlûk Tarihçiliğine Genel Bir Bakış”, Tarih İncelemele-ri Dergisi, I (1983), s. 31-35.
• ----------, “Memlûk Tarihçiliğinde Bir Üslup Unsuru el’Acâib ve’l Garâib” Tarih İncelemeleri Dergisi, IX/1 (1994), s. 69-87.
• el-Kütübî, Muhammed b. Şakir (ö. 764/1363), Fevâtü’l-Vefeyât ve’z-zeylü ‘aleyhâ (nşr. İhsan Abbâs), I-V, Beyrut 1973-1974.
• Little, Donald Presgrave, An Introduction to Mamlûk Historiography, Wiesba-den 1970.
• el-Makrîzî, Takıyyüddin Ahmed b. Ali (ö. 845/1441), Kitâbü’l-Mukaffe’l-kebîr (nşr. Muhammed el-Ya‘lâvî), I-VIII, Beyrut 1991.
• ----------, Dürerü’l-‘ukûdi’l-ferîde fî terâcimi a‘yâni’l-müfîde (nşr. Adnan Derviş-Muhammed el-Mısrî), I-II, Dımaşk 1995.
• Ortaçağ Türk Tarihi Ana Kaynakları (ed. Altan Çetin), İstanbul 2014.
• en-Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhab (ö. 733/1333), Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb, I-XVIII, Kahire, ts., XIX-XXVII (nşr. M. Ebü’l-Fazl-Ali M. el-Bicâvî-Hüseyin Nassâr v.dğr.), Kahire 1975-1985, XXIX (nşr. M. Ziyâeddin er-Reyyis-M. Mustafa Ziyâde), Kahire 1992, XXX (nşr. Muhammed A. Şaîre-M. Mustafa Ziyâde), Kahire 1990, XXXI (nşr. el-Bâz el-Arînî-Abdülaziz el-Ehvânî), Kahire 1992, XXXII (nşr. Fehim M. Şeltût-Abdülaziz el-Ehvânî-Saîd A. Âşûr), Kahire 1998, XXXIII (nşr. Mustafa Hicâzî-M. Mustafa Ziyâde), Kahire 1997.
• Özaydın, Abdülkerim, “İbn Hallikân”, DİA, XX (1999), 17-19.
• ---------, “İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ”, DİA, XX (1999), s. 132-134.
• ---------, “Kütübî”, DİA, XXVII (2003), s. 8-9.
• es-Safedî, Salâhaddin Halil b. Aybek (ö. 764/1363), Kitâbü’l-Vâfî bi’l-Vefeyât (nşr. Helmut Ritter, Sven Dedering v.dğr.), I-XXX, Wiesbaden-Beyrut 1962-2004.
• ---------, A‘yânü’l-asr ve a‘vânü’n-nasr (nşr. Ali Ebû Zeyd v.dğr.), I-VI, Beyrut-Dımaşk 1998.
• ---------, Tuhfetü zevi’l-elbâb fî-men hakeme bi-Dımaşk mine’l-hulefâ ve’l-mülûk ve’n-nüvvâb (nşr. İhsan B. S. Hulûsî-Züheyr H. es-Samsâm), I-II, Dımaşk 1991-1992.
• Sağır, Abdullah, İbn Tağrîberdî’nin “el-Menhelü’s-Sâfî” Adlı Eserine Göre Kahi-re’de İlmî ve Sosyo-kültürel Hayat (Yayımlanmamış Doktora Tezi), M.Ü.SBE, İstanbul 2014.
• es-Sehâvî, Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman (ö. 902/1497), ed-Dav’ü’l-lâmi‘ li-ehli’l-karni’t-tâsi‘, I-XII, Kahire, ts.
• ----------, el-İ‘lân bi’t-tevbîh li-men zemme’t-târîh (nşr. F. Rosenthal, notları ve mukaddimeyi Arapça’ya çeviren. Salih Ahmed Ali), Beyrut, ts.
• es-Sübkî, Taceddîn Abdülvehhab (ö. 771/1370), Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-kübrâ (nşr. Mahmud Muhammed et-Tanâhî, Abdülfettah Muhammed el-Hulv), I-X, Kahire 1964.
• ----------, Muîdü’n-ni‘am ve mübîdü’n-nikam, Beyrut 1986.
• Şâkir Mustafa, et-Târîhu’l-‘Arabî ve’l-müerrihûn, I-IV, Beyrut 1983-1990.
• Şeşen, Ramazan, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998.
• Tomar, Cengiz, “Sehâvî, Şemseddin”, DİA, XXXVI (2009), s. 313-316.
• ----------, “Tarih (Mısır, Suriye ve Filistin)”, DİA, XL (2011), s. 40-45.
• Yalçın, Mehmet Fatih, Bahrî Memlükler’de Dımaşk Kâdılkudâtları (Yayımlan-mamış Doktora Tezi), Marmara Ü. SBE, İstanbul 2016.
• Yiğit, İsmail, Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi: Memlûkler, VII, İstanbul 1991.
• -----------, “Memlûkler Dönemi (1250-1517) İlmî Hareketine Genel Bir Bakış”, Türkler, V (2002), 748-756.
• Yüsrî Abdülgani Abdullah, Mu‘cemü’l-müerrihîne’l-Müslimîn hatta’l-karni’s-sânî ‘aşer el-Hicrî, Beyrut 1991.
• ez-Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman (ö. 748/1347), Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ (nşr. Şuayb el-Arnavut v.dğr.), I-XXIII, Beyrut 1981-1985.
• Ziyâde, M. Mustafa, el-Müerrihûn fî Mısr fi’l-karni’l-hâmis ‘aşar el-Mîlâdî el-karni’t-tâsi‘ el-hicrî, Kahire 1954.