SOCIO-RELIGIOUS MOTIFS IN TURKISH PROVERBS; A SAMPLE OF DÌVĀNU LUĠĀTI ’T-TURK

Yıl 2019, Cilt: 19 Sayı: 2, 744 - 757, 27.12.2019

Mehmet Emin Sarıkaya

https://doi.org/10.30627/cuilah.637752

Cited By: 2

Öz

This study includes a sociological analysis of the socio-religious
images of the anonymous words, which are called as proverbs or ancestors
speech, which reflects a significant part of the vocabulary of the Turks, in
the context of the Dìvānu Luġāti ’t-Turk work that compiles
these words. In this analysis, qualitative method was used with historical
documentation technique. Proverbs were analyzed in general and socio-religious
images were reflected in the text. The aim of this course is to analyze the
proverbs which reflect social life in order to understand the effects of Islam
on Turkish society. There are many studies on Dìvān in the literature.However, besides the
research focusing more on the literary aspect of the Dìvān, it is necessary to consider this work from
a sociological point of view. Our research is based on the understanding of the
relationship between religion and society in the context of proverbs. In this
study, supplementary references were used to identify the proverbs used. In the
analysis part of the study, the relationship between religion and family,
morality and identity was discussed. Proverbs subjects are placed in headings
in terms of scope and content. In our study, it was found that proverbs reflect
Turks' interpretation and understanding of Islam. At the same time, it is
understood that the role of religion in social change is strong. It is seen
that the social structure of Turkish society is shaped on the principles of
Islamic religion and this is reflected naturally in the proverbs. It is seen
that proverbs contain a great deal of information about the sociological
dimension of religion. The religious understanding, which has been reshaped
within the culture, affects both the culture deeply and is influenced by the
culture in which it lives. It is thought that this kind of researches about the
works which are the building blocks of our civilization in terms of
understanding the religious, cultural and social structure of Turkish society
will put us in a closer contact with our history and civilization. Defined as
the founder of sociology, Comte sees family as the basic building block of
society. In this respect, it is very important that the family issue is
reflected in the proverbs. Proverbs, which also contain contents of social
morality, constitute a very important cultural memory in the construction of
social and individual identity. Because, as Yung states, it is emphasized in
psychology that a collective subconscious can be called as social memory
together with individual subconscious. However, in the proverbs, traces of
frustration, which are valid in the sociology of group consciousness and Ibn
Khaldun, are also found. It is seen that these anonymous words are processed in
the context of the state in the macro sense as well as the individual and the
group. It is very important to examine the basic issues of sociology such as
individual, social groups and politics from a socio-religious point of view
with proverbs and to identify the concepts that will shed light on our culture.

Anahtar Kelimeler

Dìvānu Luġāti ’t-Turk, Proverbs, Sociology of Religion, Religion

TÜRK ATASÖZLERİNDEKİ SOSYO-DİNÎ MOTİFLER; DÎVÂNU LÜGÂTİ’T-TÜRK ÖRNEĞİ

Öz

Bu çalışma Türklerin söz varlığının önemli bir bölümünü yansıtan atasözü yahut atalar sözü olarak
isimlendirilmiş anonim sözlerin; bu sözleri
derleyen Divan-ı Lügati’t-Türk eseri çerçevesinde içeriklerinde barındırdığı sosyo-dini imgelerin
sosyolojik analizini içermektedir. Bu çalışmada
atasözleri sosyo-dini imgeler çerçevesinde analiz edilmekte, İslam dininin Türk toplumu üzerinde ne tür
etkiler bıraktığını anlamak amaçlanmaktadır. Bu analiz
yapılırken tarihsel dokümantasyon tekniği ile nitel yöntemden faydalanılmıştır. Alan yazında Divan üzerine birçok çalışmanın var olduğu görülmüştür. Bununla
beraber Divan’ın edebi yönüne ağırlık veren araştırmaların yanı sıra daha çok bu eserin sosyolojik açıdan ele alınması gerekliliği
hissedilmiştir. Araştırma, atasözleri çerçevesinde din ve toplum arasındaki ilişkinin anlaşılması üzerinde
temellendirilmiştir. Bu çalışmada kullanılan atasözlerinin tespiti için yardımcı kaynaklardan yararlanılmıştır.
Çalışmanın analiz kısmında din ile aile, ahlak ve kimlik ilişkisi ele
alınmıştır. Atasözleri konuları, kapsam ve içeriğine dönük olarak başlıklara yerleştirilmiştir. Araştırmada atasözlerinin Türklerin İslam dini ile ilgili yorumlarını ve anlama biçimlerini yansıttığı tespit edilmiştir. Aynı zamanda dinin toplumsal
değişimdeki rolünün ne derece kuvvetli olduğu anlaşılmaktadır. Türk toplumunun,
toplumsal yapısının İslam dininin ilkeleri üzerine şekillendiği ve bunun atasözlerine de doğal bir şekilde yansıdığı görülmektedir.
Atasözlerinin dinin sosyolojik boyutu ile ilgili büyük oranda bilgi içerdiği
görülmüştür. Kültürün içerisinde yeniden
şekillenen dini anlayış hem kültürü derinden etkilemekte hem de içinde yaşadığı kültürden etkilenmektedir. Türk toplumunun dini,
kültürel ve toplumsal yapısının anlaşılması açısından Türk tarihinin yapı taşları olan
eserlere yönelik bu tür araştırmaların önemli
olduğu düşünülmektedir.  Ele aldığımız
atasözlerinde aileye olan vurgu oldukça fazladır.
Sosyolojinin kurucusu olarak kabul edilen Comte aileyi toplumun temel yapıtaşı
olarak görmektedir. Bu açıdan aile konusunun atasözlerine
yansımış olması oldukça önemlidir. Yine
toplumsal ahlaka dair içerikler barındıran atasözleri toplumsal ve bireysel kimliğin inşasında oldukça önemli bir kültürel bellek oluşturmaktadır. Zira Jung’ın belirttiği gibi bireysel bilinçaltı ile
birlikte toplumsal hafıza olarak adlandırılabilecek kolektif bir bilinçaltından bahsedilebileceği psikolojide vurgulanmıştır. Bununla
birlikte grup bilincinin ve İbn Halduncu bir ifade ile asabiyetin izlerine de
atasözlerinde rastlanmaktadır. Birey ve grubun yanı sıra makro anlamda
devlete dair içeriklerin de bu anonim sözlerde işlendiği görülmektedir. Birey, toplumsal gruplar ve siyaset gibi sosyolojinin
temel konularının sosyo-dini bir bakış açısı ile atasözleri üzerinden incelenmesi, sözlü kültüre
ışık tutacak kavramların tespit edilmesi açısından oldukça önemlidir. 

Anahtar Kelimeler

Divanü Lügati’t-Türk, Atasözleri, Din Sosyolojisi, Din

Kaynakça

• Arslan, M. (2006). Dindarlık Farklılaşması ve Popüler Dindarlık”. (Ed. E. Günay;C. Çelik), Ağaoğlu, A. R. (2018) Kütüb-i Tis’a’da Yer Alan Hadislerle Anlamca Örtüşen Azerbaycan Atasözleri. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi.2-12. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/594187
• Akdoğan, A. (2004). Bireysel ve Toplumsal Alanda Ahlaka Olan İhtiyaç ve İslam. EKEV Akademi Dergisi, 179- 194. http://isamveri.org/pdfdrg/D01777/2004_18/2004_18_AKDOGANA.pdf
• Anonim (1973). Atasözü. Meydan Larousse, 1. İstanbul: Meydan Yayınevi.
• Anonim (1984). Atasözü. Büyük Kültür Ansiklopedisi, 2. Ankara: Başkent Yayınları.
• Anonim (2018, Eylül 10). Güzel ahlak/İslam'ın Özü. www.hadislerleislam.diyanet.gov.tr: http://hadislerleislam.diyanet.gov.tr/?p=kitap&i=3.0.13 adresinden alınmıştır
• Arslantürk, Z., & Akyüz, N. (2015). Din Sosyolojisi. İstanbul: Çamlıca Yayınları.
• Arslantürk, Z., & Amman, T. (2000). Sosyoloji. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Atalay, B. (1943). Divanü Lügati't-Türk Tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Aydın, M. (2014). Sistematik Din Sosyolojisi. İstanbul: Açılım Kitap.
• Bauman, Z. (2013). Azınlığın Zenginliği Hepimizin Çıkarına Mıdır?. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Başaran, S. (1994). Hadislerin Türk Atasözlerine Etkisi. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay.
• https://archive.org/stream/SelmanBaaranHadislerinTrkAtaszlerineTesiri/Selman%20Ba%C5%9Faran%20%20Hadislerin%20T%C3%BCrk%20Atas%C3%B6zlerine%20Tesiri_djv u.txt
• Bayyiğit, M. (2014). Din Sosyolojisi. Konya: Palet Yayınları.
• Bogenbayev, N., & Calmırza, A. (2014). Eski Türk Dünya Görüşlerindeki 'Kut' ve 'Karga' Kavramları. Milli Folklor, 69- 79. http://www.millifolklor.com/PdfViewer.aspx? Sayi=103&Sayfa=66
• Borlandi, M., & vd. (2011). Sosyolojik Düşünce Sözlüğü. (B. Arıbaş, Çev.) İstanbul: İletişim Yayınları.
• Canatan, K., & Yıldırım, E. (2009). Aile Sosyolojisi. İstanbul: Açılım Kitap.
• Çapcıoğlu, İ. (2003). Türkiye’de Akademisyen Din Sosyologları Bibliyografyası. AÜİF Dergisi. s. 2. 207-255. http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/727/9215.pdf
• Dikeçligil, F. B. (2014). Aileye Dair Kabullerin Ezber Bozumu. M. Aydın içinde, Aile Sosyolojisi Yazıları (s. 13- 51). İstanbul: Açılım Kitap.
• Efil, Ş. (2016). Kendini 'Öteki'nde Farketmek Ben- Öteki İlişkilerinin Felsefî Uzantıları. İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 51-66. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/466518
• Er, İ. (1998). Din Sosyolojisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Gencan, T. N. (1972). Divanü Lûgat-it-Türk . Ankara.
• Günay, Ü. (2003). Din Sosyolojisi. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Güngör, E. (1997). Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Kaçalin, M. S. (2008). Divanü Lügati't-Türk Üzerine Birkaç Söz. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 536-549.
• Okumuş, E. (2003). Dinin Toplumsal İnşası. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Oy, A. (1972). Tarih Boyunca Türk Atasözleri. İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Oy, A. (1991, Eylül 6). Atasözü. İslam Ansiklopedisi: https://islamansiklopedisi.org.tr/atasozu adresinden alınmıştır
• Polat, F. (2007). Kültürel Kimlikten Ulusal Kimliğe. Ankara: Aktif Yayınevi.
• Polat, F. (2003). Türk Atasözlerinin Dinsel Algılarımız Üzerindeki Etkisi. Kırgızistan Oş Memlekettik Universiteti Teologya Fakültettinin İlmi Jurnalı, S. 3. http://www.tfij.net/Makaleler/1070123224_3_fazlipolat_21_25.pdf
• Schnapper, D. (2005). Sosyolojik Düşüncenin Özünde Öteki ile İlişki. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Schutz W. C. (1994). Etkileşimin Ögeleri. Çev. Ömür Hakan Ersever. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi. 937-940. https://dergipark.org.tr/tr/download/article- file/777359
• Sovgatov, İ. (2016). Gelenek ve Din İlişkisi Bağlamında Atasözlerinde Toplumsal Cinsiyet (Türk, Azerbaycan ve Türkmen Atasözleri Örneği). Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Taplamacıoğlu, M. (1983). Din Sosyolojisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Türk Dil Kurumu. (2018, Eylül 10). Türk Dil Kurumu. www.tdk.gov.tr: http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&kategori=verilst&kelime=erdem adresinden alınmıştır
• Türk Dil Kurumu. (2018, Eylül 10). Türk Dil Kurumu Web Sayfası. www.tdk.gov.tr: http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts&kategori1=veritbn&kelimesec=6687 adresinden alınmıştır
• Türkdoğan, O. (1996). Değişme, Kültür ve Sosyal Çözülme. İstanbul: Birleşik Yayıncılık.
• Usta, N. (?). Dini Sosyalleşme ve Atasözlerimiz, Türk Yurdu Dergisi.
• Ünal, Y. (2011). Kur'anı Kerim'in Atasözlerine Tesiri (İnanç Esasları Bağlamında). Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Wach, J. (1990). Din Sosyolojisi. (Ü. Günay, Çev.) Kayseri: Erciyes Üniversitesi Basımevi.