BİLİMSELCİ TEFSİRDE ANAKRONİZM İZLERİ: RA’D VE BERK ÖRNEKLEMİ (İNSANI ANLAMANIN KUR’ÂN YORUMUNU ANLAMAYA ETKİSİ)

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 1, 90 - 111, 30.06.2025

Ertuğrul Döner , Savaş Menteş

https://doi.org/10.30627/cuilah.1633178

Öz

Değişim ve gelişim gösterebilen bir varlık olması münasebetiyle insanın düşünce ve geleneğini oluşturan anlam dünyasında dönüşümler yaşanabilmektedir. Bu dönüşümlerin kendini hissettirdiği alanlardan biri de insanın inanç ve anlam dünyasını inşa eden kutsal metinlere dair yapılan yorumlarda kendini göstermektedir. Birçoğu kutsal bir metne dayanan dinlerin mensupları ilgili metinleri sosyo-kültürel koşullara göre farklı şekillerde yorumlayabilmektedir. Nitekim tefsir geleneğinde müfessirlerin, değişen zaman ve zeminlerin meydana getirdiği muhtelif zihin yapılarıyla Kur’ân’ı farklı yollarla yorumladıkları görülmektedir. Bu yorum çeşitlerinden biri de çalışmamızın merkezinde yer alan Kur’ân’ı tabii ilimlerin ışığında izah etmeyi ifade eden bilimselci tefsirdir. Bilimin sürekli değişen ve gelişen bir yapıda olmasından ötürü müfessirlerin âyetlere dair bilimselci yorumlarında farklılaşmalar meydana geldiği olmuştur. Kimi zaman bu farklılaşmalar insanın, geçmişte yaşamış kimselerin düşüncelerini doğru anlamalarını olumsuz yönde de etkileyebilmiştir. Bu minvalde mevcut zihin yapısıyla geçmişi değerlendirmeyi ifade eden anakronizm, bilimselci tefsire de tesir etmiş görünmektedir. Bu çalışma anakronizmin bilimselci tefsirle ilişkisini Bakara sûresi 19-20. âyetlerde yer alan gök gürültüsü “ra’d” ve şimşek “berk” lafızlarının bazı klasik ve modern dönem tefsirlerdeki karşılıkları üzerinden mukayese ederek ortaya koymayı amaçlamaktadır. Ayrıca çalışmamızın mevcut dönemin bakış açısıyla geçmişi okumanın ne tür sonuçlar doğurabileceğine ve Kur’ân yorumunu anlamanın, insanı anlamaya dayandığına ışık tutacağı kanaatindeyiz.

Anahtar Kelimeler

Bilimselci Tefsir , Anakronizm , Ra'd , Berk , Gökyüzü

Destekleyen Kurum

Çukurova Üniversitesi

Proje Numarası

0322 338 62 030322 338 62 03

Teşekkür

Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projesi'nin (BAP) desteklerinden ötürü teşekkür ederim.

Traces of Anachronism in Scientific Interpretation: The Example of Ra’d and Berk (The Effect of Understanding Humanity on Understanding Qur’anic Interpretation)

Öz

Being a being capable of change and development, transformations can be experienced in the world of meaning that constitutes human thought and tradition. One of the areas where these transformations make themselves felt is in the interpretations of sacred texts that build the world of belief and meaning. Members of religions, many of which are based on a sacred text, can interpret the relevant texts in different ways according to socio-cultural conditions. As a matter of fact, in the tafsir tradition, it is seen that the commentators interpreted the Qur’an in different ways with various mindsets created by changing times and grounds. One of these interpretations is scientific exegesis, which refers to explaining the Qur’an in the light of natural sciences, which is at the centre of our study. Due to the ever-changing and evolving nature of science, there have been differentiations in the scientificist interpretations of the verses by the commentators. Sometimes these differentiations have negatively affected people’s understanding of the thoughts of those who lived in the past. In this respect, anachronism, which refers to evaluating the past with the current mindset, seems to have influenced scientific exegesis. This study aims to reveal the relationship between anachronism and scientistic exegesis by comparing the words “ra’d” (thunder) and “berk” (lightning) in verses 19-20 of Surah al-Baqarah through their equivalents in some classical and modern exegesis. We also believe that our study will shed light on the consequences of reading the past from the perspective of the current period and that understanding the interpretation of the Qur’an is based on understanding the human being.

Anahtar Kelimeler

Tafsir , Scientific Tafsir , Anachronism , Ra’d , Berk..

Proje Numarası

0322 338 62 030322 338 62 03

Kaynakça

• Ahatlı, Erdinç, “Rivayetler ile Hadis Usûlü ve Tarihinin Bazı Meselelerin Anlaşılmasında Anakronizm Sorunu”, Günümüzde Sünnetin Anlaşılması [Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri], (29-30 Mayıs 2004, Bursa).
• Akbaş, Ahmet, “Bilimsel Tefsire Dair Tartışmaların Güncel Değeri”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2016, cilt: 7, sayı: 15.
• Antere b. Şeddât b. Amr el-Absî, Dîvân-u Antere, ed. Halil el-Hûrî, Matbaatu’l Adâb, Beyrut 1983.
• Arpa, Enver, “Tefsir’de Çağdaş Akılcı Ekol”, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, cilt: 8, sayı: 1.
• Ateş, Abdurrahman, “Geçmişten Günümüze Bilimsel Tefsir Okulu”, Dinbilimleri Akdemik Araştırma Dergisi II, 2002, sayı: 4.
• Babai, Ali Ekber, “Bilimsel Tefsir Ekolü, Deliller ve Eleştiriler”, Misbah Dergisi, 2014, sayı: 9.
• Baysal, Sıddık, “Mahiyeti, İmkân ve Sınırlılıkları Açısından Bilimsel Tefsir”, Tefsir Araştırmaları Dergisi, 2019, cilt: 3, sayı: 2.
• Beyzâvî, Ebû Saîd Nasırüddin Abdullah b. Ömer b. Muhammed, Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut trs.
• Birışık, Abdulhamit, “Tefsir”, DİA, İstanbul 2011.
• Brewer’s Dictionary of Phrase & Fable, ed. Camilla Rockwood, Brewer’s Press, Edinburgh 2009.
• Cevizci, Ahmet, Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul 1999.
• Çelikkol, Yaşar, Cahiliye Döneminde Mekke (M. 400-600 Yılları Arası Mekke’nin Fizikî, Etnik, Dinî ve İdarî Yapısı) (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2002.
• Dayıoğlu, Emrah, Bilimsel Tefsire Kaynak Olarak Kabul Edilen Başlıca Ayetler ve Tefsiri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kastamonu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kastamonu 2020.
• Demir, Şehmus, “Bilimsel Tefsir’in Tarihi Arka Planı”, Din Bilim İlişkisi Tefsir Sempozyumu, ed. Mehmet Dağ, (23-24 Kasım 2018, Erzurum).
• Demir, Şehmus, “Bilimsel Tefsirin Tarihî Süreci ve Eleştirisi”, Kur’an ve Pozitif Bilim, Kur’an Araştırmaları Merkezi Yayınları, İstanbul 2020.
• Demirci, Mehmet, “Bilimsel Tefsir Yaklaşımının Kısa Tarihçesi ve Bu Konudaki Bazı Çalışmalar”, Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi, 2021, sayı: 31.
• Derveze, İzzet, Kur’an’a Göre Hz. Muhammed’in Hayatı, çev. Mehmet Yolcu, Ekin Yayınları, İstanbul 1999.
• Doğan, Mehmet Zeki-Güneş, Abdulbaki, “Tefsir Tarihine Kısa Bir Bakış”, İlahiyat (e-Dergi), 2019, sayı: 2.
• Doğan, Mehmet Zeki, Bilimsel Tefsir Açısından Kur’ân’ın İ’câzı (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van 2020, s. 90.
• Doğan, Metin, “Toplumbilimsel Açıdan Cahiliye Paganizminin Karakteristik Özellikleri”, İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, 2021, cilt: 7, sayı: 2.
• Döner, Ertuğrul-Menteş, Savaş, “Gelenek Aktarımı: Atalar Dini (Mısır Kültürü, Hz. Musa ve İsrailoğulları Örneği)”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: 30, 30. Yıl Özel Sayısı.
• Ebü’l-Leys es-Semerkandî, İmâmü’l-Hüdâ Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Kerîm/Bahrü’l-Ulûm, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut-Lübnan 1993.
• Eker, Enise, Bilimsel Bilginin Tefsir Olma Özelliği (Yayımlanmamış Yüksek Lisan Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van 2016.
• Ekinci, Kutbettin, “Bilimsel Tefsirin Tefsir Olma Sorunu”, Bilimname, 2019, cilt: 37.
• Emîn el-Hûlî, Kur’ân Tefsirinde Yeni Bir Metod, çev. Mevlüt Güngör, Bayrak Matbaası, İstanbul 1995. Erbaş, Ali, “Melek”, DİA, Ankara 2004.
• Eren, Cüneyt, “Bilimsel Tefsir Metodolojisi”, İslâmî İlimlerde Metodoloji/Usûl Mes’eseli I, Ensar Neşriyat, İstanbul 2005.
• Erol, Merve, Bilimsel Tefsir Yöntemi: Hamdi Yazır ve Süleyman Ateş Örneği (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2014.
• Fahreddîn er-Râzî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer, et-Tefsîrü’l-Kebîr/Mefâtîhü’l-Gayb, Beyrut 1981.
• Güllüce, Veysel, “Destekleyenler ve Karşı Olanlar Açısından Bilimsel Tefsir”, Kur’an ve Pozitif Bilim, Kur’an Araştırmaları Merkezi Yayınları, İstanbul 2020.
• Güllüce, Veysel, “İbn Rüşd’ün Eserlerindeki Bilimsel Tefsir Örnekleri”, Diyanet İlmî Dergi, 2012, cilt: 48, sayı: 3.
• Gündüz, Şinasi, “Cahiliyenin Kültürel Kodları”, Milel ve Nihal, 2016, cilt: 13, sayı: 1.
• Izıtsu, Toshihiko, Kur’an’da Allah ve İnsan, çev. Süleyman Ateş, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1975.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Dâru’t-Tûnisiyye, Tunus 1984.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâil b. Ömer, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, thk. Mustafa es-Seyyid Muhammed vd., Cîze 2000.
• Karataş, Şuayip, “Kur’ân Öncesi Cahiliye Toplumunun Melek İnancı”, Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, 2019, cilt: 6, sayı: 11.
• Kaya, Mehmet, “Bilimsel Tefsir ve Değişim”, Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, 2016, cilt: 3, sayı: 5.
• Kılıçal, Rıdvan-Denizer, Nurullah, “Kur’ân’ın Anlaşılmasında Pozitif Bilimlerin Verilerinden Yararlanılmasının Oluşturduğu Problemlere Dair Bir Değerlendirme”, Journal of Social, Humanities and Administrative Sciences (JOSHAS), 2022, sayı: 59.
• Kırca, Celal, Kur’ân ve Fen Bilimleri, Marifet Yayınları, İstanbul 1997.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, thk. Muhammed b. Abdilmuhsin et-Türkî, Beyrut 2006.
• Macit, Nadim, Kur’ân ve Hadise Göre Şirk ve Müşrik Toplum, Damla Yayınları, Konya 1992.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd, Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2005.
• Menteş, Savaş, Geçmişin Ayak İzleri: Atalar Dini (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana 2023.
• Mertoğlu, M. Suat, “Tefsîrü’l-Menâr”, DİA, İstanbul 2011.
• Mukâtil b. Süleymân, Tefsîru Mukâtil b. Süleymân, Müessesetü’t-Târihi’l-Arabî, Beyrut 2002.
• Narin, İsmail, “Câhiliye Döneminde Kurbanlıklar Üzerine Doğurganlığa Bağlı Olarak Bina Edilmiş Örfler ve Hükümler, Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2013, cilt: 1, sayı: 2.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmud, Medârikü't-Tenzîl ve Hakâikü’t-Te’vîl, Dârü’l-Kelâmi’t-Tayyib, Beyrut 1998.
• Öz, Mustafa, “Burak”, DİA, İstanbul 1992.
• Özel, Recep Orhan, Elmalılı Hamdi Yazır’ın Bilimsel Tefsirciliği (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas 2002.
• Özemre, Ahmet Yüksel, “Câhiliye Çağı Şirkinin Kalıntıları”, Kubbealtı Akademisi Mecmûası, 1996, sayı: 1.
• Özsoy, Ömer, “Çağdaş Bir Sorun Olarak ‘Kur’an’ın Anlaşılması’ Sorunu, Güncel Dinî Meseleler Birinci İhtisas Toplantısı (Tebliğ ve Müzakereler), (02-06 Ekim 2002, Ankara), ed. Mehmet Bulut.
• Öztürk, İbrahim Hakkı, “Tarih Öğretiminde Anakronizm Sorunu: Sosyal Bilgiler ve Tarih Ders Kitaplarındaki Kurgusal Metinler Üzerine Bir İnceleme”, Sosyal Bilgiler Eğitimi Araştırmaları Dergisi, cilt: 2, sayı: 1.
• Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât fî Garîbi’l-Kurân, Dâru’l-M’arife, Beyrut 2014.
• Ritter, Harry, Dictionary of Concepts in History, Greenwood Press, New York 1986.
• Sancaklı, S., vdğr., Kur’an Ayetlerini Suistimal Etmek: Tefsirde Anakronizm, İnönü Üniversitesi Yayınevi, Ankara 2018.
• Seyyid Kutub, Fî Zilâli’l-Kur’ân, Dâru’ş-Şürûk, Kâhire 2003.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz, “Cahiliye Arap İnancında Putların Yeri”, Milel ve Nihal: İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi, 2014, cilt: 11, sayı: 1.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr, ed-Dürrü’l-Mensûr fi’t-Tefsîri’l-Me’sûr, Kâhire 2003.
• Şahin, Süleyman, Ahmet Muhtar Paşa’nın “Serâiru’l-Kur’an” Adlı Eserinin Bilimsel Tefsir Metodu Bağlamında Tahlili (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş 2011.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr, Câmiü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, thk. Doktor Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, Dârü’l-Fikr, Kâhire 2001.
• Tağıyev, Kövser, “Bilimselci Tefsirin Oluşum ve Gelişim Süreci”, Din Araştırmaları Jurnalı, 2018, sayı: 1.
• Tatar, Burhanettin, “Anlamanın Tabiatı ve Kur’an’ı Anlama”, Eskiyeni Dergisi, 2013, sayı: 27.
• The Oxford English Reference Dictionary, ed. Judy Pearsall and Bill Trumble, Oxford University Press, New York 1996.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa, el-Câmiu’s-Sahîh, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 1996.
• Tiyek, Fatih, “Kur’an’ın Sabiteleri ve Tefsirin Yöntemi Çerçevesinde Bilimsel Tefsire Bakış”, V. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi (12-15 Mayıs 2016, Isparta).
• Verbeeck, Georgi, “Anachronism and Rewriting of History: the South Africa Case”, The Journal for Transdisciplinary Research in South Africa, cilt: 2, sayı: 1, 2006.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili, Eser Neşriyat ve Dağıtım, İstanbul 1979.
• Yıldırım, Hasan-Aygün, Abdullah, “Anakronizm ve Bilimsel Tefsir”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2023, cilt: 28, sayı: 2.
• Yurt, Mehmet Emin, “Bilimsel Tefsirin Mahiyeti Üzerine”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2019, sayı: 17.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer, el-Keşşâf an Hakâiki’t-Tenzîl, Mektebetü’l-Abîkân, Riyâd 1998.