Reflections on Solar and Lunar Eclipses in Ottoman Astronomy from the Perspective of the Geocentric Universe Concept

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 1, 69 - 89, 30.06.2025

Cengiz Çuhadar , Mustafa Aydemir

https://doi.org/10.30627/cuilah.1637908

Öz

In this article, the information on solar and lunar eclipses given by the prominent intellectuals of Ottoman astronomy is examined and evaluated. In the introductory part of the study, historical perspectives on eclipses, philosophical perspectives on the subject, supernatural explanations of eclipses, and an overview of astrology are discussed to enhance a deeper understanding of the concept. Additionally, the formation of the Earth-centred universe model is briefly outlined. In the subsequent sections, the eclipse-related content found in the works of scholars who adopted the geocentric universe model is examined, and the relevant information is presented accordingly. The earliest known work in Ottoman astronomy is Ahmed-i Da'i's Terceme-i Si Fasl. Other works examined in this study include Kadızâde Rûmi's Şerhu'l-Mülahhas fi İlmi'l-Hey'e, Ali Kuşçu's Fethiyye, Kâtip Çelebi's Cihannümâ, and İbrâhim Hakkı Erzurûmî's Mârifetnâme. This study analyses the authors’ discussions of eclipses, particularly their astronomical, religious, and historically significant aspects as presented in these works.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Astronomy , Geocentric Worldview , Solar Eclipse , Lunar Eclipse

OSMANLI ASTRONOMİSİNDE YER MERKEZLİ EVREN ANLAYIŞINA GÖRE GÜNEŞ VE AY TUTULMALARI ÜZERİNE DÜŞÜNCELER

Öz

Bu makalede Osmanlı astronomisinde ön plana çıkmış mütefekkirlerin eserlerinde Güneş ve Ay tutulmaları hakkında vermiş oldukları bilgiler analiz edilerek değerlendirilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın giriş kısmında konunun daha iyi anlaşılabilmesi için tutulmaların tarih boyunca nasıl değerlendirildiği, filozofların bu konudaki düşünceleri, tutulmaların doğaüstü yorumlanması ve astroloji ile ilgili genel bilgiler ele alınıp, Yer merkezli evren modelinin oluş süreci kısaca açıklanmıştır. Diğer kısımlarda ise Yer merkezli evren modelini temel alan düşünürlerin eserlerindeki tutulma verileri incelenerek gerekli olan bilgiler aktarılmıştır. Osmanlı astronomisinde en erken ulaşılabilen eser Ahmed-i Da’i’nin Terceme-i Si Fasl kitabıdır. Diğer ele alınan eserler ise; Kadızâde Rûmi’nin Şerhu’l-Mülahhas fi İlmi’l-Hey’e, Ali Kuşçu’nun Fethiyye, Kâtip Çelebi’nin Cihannümâ, İbrâhim Hakkı Erzurûmî’nin Mârifetnâme’sidir. Müelliflerin, eserleri içerisinde Güneş ve Ay tutulmaları hakkında vermiş oldukları astronomik, dini ve önemli tarihi tutulmalar hakkındaki bilgiler analiz edilerek incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Astronomisi , Yer Merkezli Evren Anlayışı , Güneş Tutulması , Ay Tutulması

Kaynakça

• Agopyan, Ohannes. Avâlim-i Felekiyye. İstanbul: Boyacıyan Agop Matbaası, 1909.
• Aristoteles. Gökyüzü Üzerine. çev. Saffet Babür. Ankara: BilgeSu Yayıncılık, 3. Basım, 2023.
• Arslan, Ahmet. İlkçağ Felsefesi Tarihi Sokrates Öncesi Yunan Felsefesi. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Altınay, Ahmet Refik. Büyük Dünya Tarihi. çev. Faruk Yılmaz. Ankara: Berikan Yayınevi, 1. Basım, 2008.
• Carman, Christián C. “On the Distances of the Sun and Moon According to Hipparchus”, 177-203.
• Çelebi, Kâtip. Cihannümâ. ed. Said Öztürk. çev. Hüsnü Koyunoğlu vd. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2010.
• Çüçen, A. Kadir. Felsefeye Giriş. Bursa: Asa Kitabevi, 2. Basım, 2001.
• Daî, Ahmed-i. Tercüme-i Sî Fasl fi’t-Takvîm. ed. Bülent Şakar. haz. Emre Kundakçı. İstanbul: Muhayyel, 1. Baskı, 2021.
• Dikici, Mehmet. Bilimsel Gelişmeler Uygarlık Yolunda. Ankara: Berikan Yayınevi, 2009.
• Doğan, Nadir. Güneş Fi̇zi̇ği̇ ve Güneş-Ay Tutulmaları. Ankara: Ankara Üniversitesi Baskısı, 2. Basım, 1988.
• Erdem, Fatih. Eski̇ Mezopotamya’da Kehanet Geleneği̇. Denizli: Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Esinler, İbrahim. “Kuran’da (شمس) Şems (Güneş) 33 defa geçmektedir.” 03 Ocak 2019. Erişim 17 Ocak 2025. https://kuranmucizeler.com/makaleler/kuran-da-sems-gunes-33-defa-gecmektedir
• Esinler, İbrahim. “Kuran’da (قمر) Kamer (Ay-Uydu) kelimesi 27 kez geçer.” 01 Ocak 2019. Erişim 17 Ocak 2025. https://kuranmucizeler.com/kuran-da-27-ay-uydumuz-olan-ay-kelimesi-gecer
• Forbes, George. Kısa Astronomi Tarihi Antik Dönemden Yirminci Yüzyıla. çev. Demir P. Lala. İstanbul: Liberus Kitap, 2023.
• Gazzâli, Ebû Hâmid el-. Tehâfütü’l-Felâsife: Filozofların Tutarsızlığı. çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Göker, Lütfi. Türk-İslam Astronomi Bilginleri Ve Gökyüzü Bilgileri. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1. Basım, 1995.
• Guthrie, W. K. C. Yunan Felsefe Tarihi Sokrates Öncesi İlk Filozoflar ve Pythagorasçılar. çev. Ergün Akça. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2. Basım, 2021.
• Hakkı, Erzurumlu İbrahim. Mârifetnâme. İstanbul: İpek Dağıtım, 10. Basım, 2013.
• Herodotos. Tarih. çev. Müntekim Ökmen. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 22. Basım, 2023.
• İhsanoǧlu, Ekmeleddin vd. Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi: (History of Astronomy Literature During the Ottoman Period). ed. Ekmeleddin İhsanoǧlu. İstanbul: İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), 1997.
• Kadızade er-Rumi. “Şerhu’l-Mülahhas fi İlmi’l-Hey’e”. çev. Ömer Türker. Cevami İlm en-Nucüm ve Usül el-Harekât es-Semaviyye, Şerhu’l-Mülahhas Fi İlmi’l-Hey’e. 255-423. Bilimin ve Felsefenin Doğulu Öncülleri Dizisi 14. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2012.
• Kelime Mealli Kur’an-ı Kerim ve Elmalılı M. Hamdi Yazır Meali. sad. Necip Yılmaz. haz. Talha Alp. İstanbul: Yasin Yayınevi, ts.
• Kerimoğlu, Noğay. Felsefenin Kısa Tarihi. İstanbul: Kamer Yayınları, ts.
• Kırbıyık, Halil. Babillilerden Günümüze Kozmoloji. Ankara: İmge Kitabevi, 2001.
• Korkman, Hamdi. “İlkçağdan Başlayarak Bilimsel Düşüncenin Gelişimi Seyri İçerisinde Psikolojinin Yeri̇”. Asian Journal of Instruction (E-AJI) 3/1 (01 Temmuz 2015), 1-20.
• Laertios, Diogenes. Ünlü Filozofların Yaşamları ve Öğretileri. çev. Candan Şentuna. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 5. Basım, 2013.
• Mason, Stephen F. Bilimler Tarihi. çev. Umur Daybelge. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Nebevi Hadisler Ansiklopedisi Tercümesi. “Hadis: «Güneş ve Ay Allah’ın ayetlerinden iki ayettir. Onlar hiç kimsenin ölümü ve hayatı için tutulmazlar! Siz onları gördüğünüz zaman Allah’a dua edin, tekbir getirin, namaz kılın ve sadaka verin.»“. Erişim 17 Ocak 2025. https://hadeethenc.com/tr/browse/hadith/5215
• Özsoy, Seda. “Güneş Merkezli̇ Evren Anlayışı”: Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi 20 (Güz 2015), 95-111. Ptolemi, Claudius. Tetrabiblos. çev. Jm Ashmand, 1822.
• Qūshji, ʻAli ibn Muḥammad-Paşa, Seyyid Ali. Mirʼâtüʼl-ʼâlem = Evrenin Aynası: Ali Kuşçu’nun Fethiyye adlı eserinin çevirisi. haz. Yavuz Unat. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı, 1. Baskı, 2001.
• Ronan, Colin A. Bilim Tarihi Dünya Kültürlerinde Bilimin Tarihi ve Gelişmesi. çev. Ekmeleddin İhsanoğlu-Feza Günergun. Ankara: Tübitak Yayınları, 3. Basım, 2003.
• Russel, Bertrand. Batı Felsefesi Tarihi Cilt 1. çev. Ahmet Fethi. İstanbul: Alfa Basım Yayım, 11. Basım, 2022.
• Sepharial. Güneş & Ay Tutulmaları Dünya’ya Etkileri. çev. Barış İlhan. İstanbul: İlhan Yayınevi, 2000.
• TDV İslâm Ansiklopedisi. “Keldânîler”. Erişim 18 Kasım 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/keldaniler Tez, Zeki. Astronomi ve Coğrafyanın Kültürel Tarihi. Daruk Yayımcılık, 2021.
• Unat, Yavuz. “Aristoteles’in Evren Anlayışı ve İslâm Astronomisine Etkisi”. Erişim 20 Kasım 2024. https://www.academia.edu/27598431/Aristotelesin_ Evren_Anlay%C4%B1%C5%9F%C4%B1_ve_%C4%B0sl%C3%A2m_Astronomisine_Etkisi
• Unat, Yavuz. İlkçağlardan Günümüze Astronomi Tarihi. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 1. Basım, 2001.
• Uymaz, Tuba. “İslam Astronomları ve ‘Yeni Kuramsallaştırma Denemesi’”. Dört Öge 8 (01 Aralık 2015), 9-21.
• Watson, Peter. Fikirler Tarihi: Ateşten Freud’a. çev. Kemal Atakay vd. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 9. Basım, 2023.
• “Ay Tutulmaları Kataloğu: -0799 ila -0700”. Erişim 20 Kasım 2024. https://eclipse.gsfc.nasa.gov/LEcat5/LE-0799--0700.html
• “Güneş Tutulmaları Kataloğu: 1601-1700”. Erişim 27 Kasım 2024. https://eclipse.gsfc.nasa.gov/SEcat5/SE1601-1700.html
• “Güneş Yenildi: Kültürlerin Tutulmaları Açıklamasının 6 Yolu | Britannica”. Erişim 18 Kasım 2024. https://www.britannica.com/list/the-sun-was-eaten-6-ways-cultures-have-explained-eclipses
• “LE-0200-09-22P.gif (601×640)”. Erişim 20 Kasım 2024. https://eclipse.gsfc.nasa.gov/5MCLEmap/-0299--0200/LE-0200-09-22P.gif
• “LE-0382-12-23P.gif (601×640)”. Erişim 20 Kasım 2024. https://eclipse.gsfc.nasa.gov/5MCLEmap/-0399--0300/LE-0382-12-23P.gif
• “NASA - 1514 Ağustos 20’deki Tam Güneş Tutulması”. Erişim 27 Kasım 2024. https://eclipse.gsfc.nasa.gov/SEsearch/SEsearchmap.php?Ecl=15140820
• “Tutulma Tarihi | Tam Güneş Tutulması 2017”. Erişim 18 Kasım 2024. https://eclipse2017.nasa.gov/eclipse-historyü