In Old Turkic, the suffix -DXK formed the verb noun and the past tense participle. Past tense participles with -DXK suffix are limited in Khwarezm Turkic. In the field of Kipchak Turkic, it is also rare in Codex Cumanicus and Kipchak Turkic texts with Armenian letters but it is common in Mamluk texts (with the influence of Oghuz Turkic). The use of the -DXK suffix (verb noun and past tense participle formation) is also limited in Chagatai Turkic. The fact that the -DXK suffix forms both a verb noun and a past tense participle continued in Oghuz (Western) Turkic. In Khwarezm, Kipchak and Chagatai Turkic, the suffix -GAn has expanded in function and is also used in the functions of the suffix -DXK in verb nouns and participles.
Verb nouns with -DXK and -GAn suffix became gerund suffixes with tense in -DXKDA and -GAndA forms with -DA dative suffix. In the historical Turkic language field, the -GAndA suffix was developed to replace the -DXKDA suffix. This is especially true for Khwarezm, Kipchak and Chagatai Turkic, where the suffix -DXKDA has been dropped. In the field of contemporary Turkic, the suffix -(G)AndA, dialects in Karluk (South-East), Kipchak (North-West), South Siberian (North-East) group and Turkmen, Khorasan, Kashkay in Oghuz (South-West) group is located in Azerbaijani (and Iraqi Turkic dialects that fall within its circle, and some Eastern and Southeastern Anatolian dialects) Turkic.
In Iraqi Turkic dialects, the gerund suffix -(y)AndA is in the order of -(y)An + -dA + personal suffix. After the -(y)AndA gerund suffix, the possessive personal suffixes in the forms -m, -w ~ -y, -Ø, -ḫ, -wUz ~ -yIz, -lAr are used. The inflection paradigm of the past tense suffix seen in the -(y)An + -dA + personal suffix sequence constitutes an analogy. For example, in the 1st person: such as gelendem ‘when (I) came’ ← geldim ‘(I) came’.
Eski Türkçede -DXK eki, fiil ismi ve geçmiş zaman sıfat-fiili teşkil etmiştir. -DXK ekli geçmiş zaman sıfat-fiilleri, Harezm Türkçesinde sınırlanmıştır. Kıpçak Türkçesi alanında Codex Cumanicus ile Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi metinlerinde de nadirdir fakat Memluk sahası metinlerinde (Oğuz Türkçesi etkisiyle) yaygındır. Çağatay Türkçesinde de -DXK ekinin kullanımı (fiil ismi ve geçmiş zaman sıfat fiili teşkili) sınırlıdır. -DXK ekinin hem fiil ismi hem de geçmiş zaman sıfat-fiili teşkil etmesi, Oğuz (Batı) Türkçesinde ise devam etmiştir. Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçelerinde -GAn eki, işlev genişlemesine uğramış ve fiil isimleri ile sıfat-fiillerde -DXK ekinin işlevlerinde de kullanılmıştır.
-DXK ve -GAn ekli fiil isimleri, -DA bulunma durumu ekiyle -DXKDA ve -GAndA biçimlerinde zaman ifadeli zarf-fiil ekleri olmuştur. Tarihî Türk dili alanında -GAndA eki, -DXKDA ekinin yerine geliştirilmiştir. Bu, özellikle -DXKDA ekinin bırakıldığı Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçeleri için geçerlidir. Çağdaş Türk dili alanında ise -(G)AndA eki, Karluk (Güney-Doğu), Kıpçak (Kuzey-Batı), Güney Sibirya (Kuzey-Doğu) grubunda yer alan lehçeler ile Oğuz (Güney-Batı) grubunda Türkmen, Horasan, Kaşkay, Azerbaycan (ve onun dairesine giren Irak Türk ağızları ile kimi Doğu ve Güney Doğu Anadolu Bölgesi ağızları) Türkçelerinde yer almaktadır.
Irak Türk ağızlarında -(y)AndA zarf-fiil eki, -(y)An + -dA + şahıs eki dizilişindedir. -(y)AndA zarf-fiil ekinden sonra -m, -w ~ -y, -Ø, -ḫ, -wUz ~ -yIz, -lAr biçimlerindeki iyelik kökenli şahıs ekleri kullanılmaktadır. -(y)An + -dA + şahıs eki dizilişinde ise görülen geçmiş zaman ekinin çekim paradigması örnekseme teşkil etmiştir. Söz gelişi teklik 1. şahısta: gelendem ‘(ben) geldiğimde’ ← geldim ‘(ben) geldim’ gibi.
Primary Language | Turkish |
---|---|
Subjects | South-West (Oghuz) Turkic Dialects and Literatures |
Journal Section | Linguistics |
Authors | |
Publication Date | June 25, 2024 |
Submission Date | October 4, 2023 |
Published in Issue | Year 2024 Volume: 9 Issue: 1 |