TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZLARINDA /Ḫ/ ÜNSÜZÜ

Year 2024, Volume: 9 Issue: 1, 541 - 560, 25.06.2024

Ceren Oğuz Kabadayı

https://doi.org/10.32321/cutad.1453816

Abstract

Anadolu coğrafyası birçok konuda çeşitlilik barındırmakta ve bunun yansımalarından biri de ses, şekil ve söz varlığı biçiminde Türkiye Türkçesi ağızlarında görülmektedir. Ses düzeyindeki farklılıklar arasında standart yazı dilinde bulunmayan bazı seslerin gerek asıllarını koruyarak gerekse de değişimlere maruz kalarak ağızlarda yaşıyor olması da yer alır. Yöreler ve hatta kimi zaman aynı yöreye ait ilçeler ve köyler arasında bile farklılıkların görüldüğü ünsüz kullanımlarından biri de /ḫ/ (خ) sesidir. Bu farklılıkların tespit edilebilmesi ise Türkoloji çalışmaları arasında çok sayıda ağız araştırmasının varlığı ile mümkün olmaktadır.
Türkiye Türkçesi ağızlarında, ölçünlü ünsüzlerin yanında alfabede bulunmayan seslerin de kullanıldığı bilinmektedir. Bu tür seslerden biri olan /ḫ/ ünsüzü de yazı dilinde görülmese de hem Türkçe kökenli hem de alıntı sözcüklerde varlığını sürdürmektedir. Türkiye Türkçesi ağızlarına bakıldığında alıntı sözcüklerde asli ya da bir ses değişimine bağlı olarak, Türkçe kökenli sözcüklerde ise yalnızca ses değişimine bağlı olarak /ḫ/ sesinin kullanıldığı görülmektedir. Bu çalışmada da /ḫ/ sesi konu edilmiş ve belirli ölçütler göz önüne alınarak yapılan tasnif çalışmalarına bağlı olarak örneklem oluşturmak üzere Doğu Grubu Ağızları, Kuzeydoğu Grubu Ağızları ve Batı Grubu Ağızları arasından 32 il belirlenerek bu ağızlar üzerine hazırlanmış çalışmalar esas alınmıştır. Bu eserlerde ortaya koyulan dil malzemesinden hareketle söz konusu ünsüzün ortaya çıkış şekilleri, kullanım alanları ve sıklıkları belirlenmeye çalışılmıştır.
Elde edilen veriler birincil (asli) ve ikincil (değişime bağlı) olmak üzere iki ayrı başlık altında sınıflandırılmıştır. Çoğunlukla sızıcılaşmaya bağlı olarak ortaya çıkan bu ünsüzün incelenen örneklem üzerinden dört farklı ses değişimine bağlı olduğu tespit edilmiştir. Tespit edilebilen ses değişmeleri /k/, /ḳ/ > /ḫ/; /h/ > /ḫ/; /ğ/, /ġ/ > /ḫ/; /ʿ/ > /ḫ/’dir. Çalışmada bu ses değişmelerinin durumları ve ağız gruplarına göre dağılımlarını ortaya koyan bir betimleme yapılmıştır. Bu çerçevede Türkçenin asli sesi olmadığı için yalnızca alıntı sözcüklerde kaynak dildeki şekilleri ve ikincil ses olarak da hem Türkçe kökenli hem de alıntı sözcüklerde görülen ses değişimleri üzerinde durulmuştur.

Keywords

Türkiye Türkçesi Ağızları, /Ḫ/ Ünsüzü, Ses Değişmeleri

THE SOUND /Ḫ/ IN TURKEY TURKISH DIALECTS

Abstract

Anatolian geography has diversity in many areas, and one of its reflections is seen in the dialects. This diversity is reflected in the forms of Turkish sound, shape, and vocabulary. One of the differences in the sound level is that some consonants not found in the standard written language live in Turkey Turkish dialects, both as originals and as alterations. The fact that dialect studies are widely included among Turkology studies allows revealing the differences between dialects. The sound /ḫ/ (خ) is a consonant that varies by region and sometimes even by district or village within a region.
It is known that in Turkey Turkish dialects, in addition to standard consonants, sounds that are not included in the alphabet are also used. The consonant /ḫ/, one of these types of sounds, continues to exist in both Turkish origin and borrowed words, although it does not appear in the written language. When analysing dialects of Turkey Turkish, it is seen that /ḫ/ is used in loanwords either in their original form or sound change and in words of Turkish origin only based on a sound change. The /ḫ/ sound was the subject of this study, and based on the classification studies carried out by taking certain criteria into consideration, 32 provinces were determined among the Eastern Group Dialects, Northeastern Group Dialects and Western Group Dialects to create a sample, and the studies prepared on these dialects were taken as basis. Based on the language material presented in these works, the emergence forms, usage areas and frequencies of the consonant in question have been tried to be determined.
The data obtained were classified under two headings: primary (original) and secondary (depending on change). It has been determined that this consonant, which mostly occurs by infiltration, depends on four different sound changes over the examined sample. The sound variations that can be detected are as follows: /k/, /ḳ/ > /ḫ/; /h/ > /ḫ/; /ğ/, /ġ/ > /ḫ/; /ʿ/ > /ḫ/. The study described the situations of these sound changes and their distribution by dialect groups. In this context, since Turkish does not have a primary sound, only the forms in the source language in loan words and the sound changes seen in both Turkish origin and loan words as secondary sounds have been focused on.

Keywords

Turkish Dialects, /Ḫ/ Consonant, Sound Changes

References

• Acar, E. (2022). Kastamonu ili ağızları. Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler (Karahan, L. ve Ay, Ö., Ed.) içinde (ss. 391-426). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Akar, A. (2022). Muğla ili ağızları. Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler (Karahan, L. ve Ay, Ö., Ed.) içinde (ss. 541-574). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Akar, A. (2013). Muğla ve yöresi ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Akça, H. (2022). Ankara ili ağızları. Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler (Karahan, L. ve Ay, Ö., Ed.) içinde (ss. 109-146). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aral, E. (2018). Türkiye Türkçesi ağızlarında ses uyumlarının sebep olduğu ses değişmeleri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Artvinli, T. (2022). Artvin etimoloji sözlüğü. İstanbul: Telemak Yayınları.
• Atmaca, E. (2017). Antalya ili Kokuteli ilçesi ve yöresi ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ay, A. (2017). Afyonkarahisar ağzındaki Arapça kelimelerde görülen ses olayları. Uluslararası Türkoloji Araştırmaları ve İncelemeleri Dergisi, 2(2), 1-20.
• Aydın, M. (2002). Aybastı ağzı (inceleme - metin - sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ayverdi, İ. (2010). Misalli büyük Türkçe sözlük. İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
• Boz, E. (2022a). Afyonkarahisar ili ağızları. Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler (Karahan, L. ve Ay, Ö., Ed.) içinde (ss. 77-108). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Boz, E. (2022b). Diyarbakır ili ağızları. Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler (Karahan, L. ve Ay, Ö., Ed.) içinde (ss. 217-252). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Boz, E. (2022c). Eskişehir ili ağızları. Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler (Karahan, L. ve Ay, Ö., Ed.) içinde (ss. 325-358). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Brendemoen, B. (2002). The Turkish dialects of Trabzon their phonology and historical development vol. ii. Harrasowitz Verlag.
• Buran, A. ve İlhan, N. (2008). Elazığ yöresi söz varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Buran, A. (2022). Elazığ ili ağızları. Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler (Karahan, L. ve Ay, Ö., Ed.) içinde (ss. 253-288). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çakır, A. (2020). İzmir ili Ödemiş-Bergama-Beydağ ilçeleri ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Demir, N. (2013). Ankara örneğinde ağızların belgelenmesi (inceleme - metinler - sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Demir, N. (2001). Ordu ili ve yöresi ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Demir, N. (2022). Trabzon ili ağızları. Türkiye Türkçesi Ağızlarından Seçmeler (Karahan, L. ve Ay, Ö., Ed.) içinde (ss. 647-682). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Dilçin, C. (1983). Yeni tarama sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Dinçer Bahadır, Ş. (2022). Bergama Kozak yöresi ağzı. Erzurum: Fenomen Yayınları.
• Doğru, F. (2022). Eskişehir ili Manav ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Edip, K. (1991). Urfa ağzı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Yıldız, M. (2022). Kars, Ardahan ve Iğdır illeri ağızları. Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler (Karahan, L. ve Ay, Ö., Ed.) içinde (ss. 359-390). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (1983). Kars ili ağızları ses bilgisi. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2002). Kars ili ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eren, M. E. (1997). Zonguldak-Bartın-Karabük illeri ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ertürk, H. (2015). Artvin ili Yusufeli ilçesi Demirkent (Erkinis) köyü ağzı. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Muğla.
• Gemalmaz, E. (1995). Erzurum ili ağızları (inceleme - metin - sözlük ve dizinler) cilt i. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gemalmaz, E. ve Mert, O. (2022). Erzurum ili ağızları. Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler (Karahan, L. ve Ay, Ö., Ed.) içinde (ss. 289-324). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gök, M. (2018). Osmaniye ili ağızları ve söz varlığı (inceleme - metinler - sözlük). Yayımlanmamış doktora tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Gökçür, E. (2022). Van ili ağızları. Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler (Karahan, L. ve Ay, Ö., Ed.) içinde (ss. 719-753). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. ve Günşen, A. (2022). Kütahya ili ağızları. Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler (Karahan, L. ve Ay, Ö., Ed.) içinde (ss. 463-498). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Gülseren, C. (2021). Malatya ili ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. ve Ay, Ö. (2022). Uşak ili ağızları. Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler (Karahan, L. ve Ay, Ö., Ed.) içinde (ss. 683-718). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (2001). Türkiye Türkçesi ağızlarında #h sesi üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 49, 129-146.
• Günay Aktaş, S., Boz, E., Mert Kantar, Y. ve Okuyucu, A. (2021). Relationship between dialect features and local sub groups. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 72, 159-183.
• Günay, T. ve Alpay, G. (2022). Rize ili ağızları. Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler (Karahan, L. ve Ay, Ö., Ed.) içinde (ss. 615-646). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Günay, T. (2003). Rize ili ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Günşen, A. (2022). Kırşehir ili ağızları. Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler (Karahan, L. ve Ay, Ö., Ed.) içinde (ss. 427-462). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güzel, F. ve Kara, K. (2019). Artvin ili, Şavşat ilçesi, Yukarı Koyunlu (Süles) köyünden Derleme Sözlüğü’ne katkılar. AÇÜ Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 1(5), 37-52.
• Haşimi, A. (2016), Kırıkkale ili ağızları (inceleme - metin - sözlük). Yayımlanmamış doktora tezi, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırıkkale.
• İlker, A. (2022). Manisa ili ağızları. Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler (Karahan, L. ve Ay, Ö., Ed.) içinde (ss. 499-540). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İlker, A. (2017). Manisa ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İnce, Y. (2021). Tarihî Türk lehçelerinde ünsüzler. İstanbul: Kriter Yayınları.
• Karaağaç, G. (2015). Türkçenin ses bilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Karahan, L. ve Ay, Ö. (Ed.) (2022). Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karahan, L. (2011). Anadolu ağızlarının sınıflandırılması. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koç, A. (2021). Iğdır ili ağızları (inceleme-metin-sözlük). Yayımlanmamış doktora tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Korkmaz, Z. (1994). Nevşehir ve yöresi ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2021). Türkiye Türkçesinin ses bilgisi üzerine notlar - 2. Türk Dili, 70(830), 4-16.
• Korkmaz, Z. ve Karahan, L. (2022). Nevşehir ili ağızları. Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler (Karahan, L. ve Ay, Ö., Ed.) içinde (ss. 575-614). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Küçük, M. (2013). Anadolu ağızlarındaki doğu kökenli sözcüklerin ses bilgisi açısından görünümleri - ünsüzler. Ankara Üniversitesi Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 20(2), 39-78.
• Kürüm, M. (2021). Bayburt ve yöresi ağızları (giriş - inceleme - metin - sözlük). Yayımlanmamış doktora tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Malkaver, R. (2020). Güneydoğu Anadolu ağızlarının karşılaştırmalı ses bilgisi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır.
• Mutlu, H. K. (2022). Balıkesir ili ağızları. Türkiye Türkçesi Ağızlarından Seçmeler (Karahan, L. ve Ay, Ö., Ed.) içinde (ss. 147-184). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özçelik, S. ve Boz, E. (2001). Diyarbakır ili Çüngüş ve Çermik yöresi ağızları (dil incelemesi, metinler, sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özçelik, S. ve Boz, E. (2009). Siverek merkez ağzı. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Redhouse, S. J. (2015). Turkish and English lexicon. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Sağır, M. (1995). Erzincan ve yöresi ağızları (inceleme - metinler - sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Steingass, F. (2005). A comprehensive Persian - English dictionary. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Şahin, H. (2022). Bursa ili ağızları. Türkiye Türkçesi Ağızlarından Seçmeler. Türkiye Türkçesi Ağızlarından Seçmeler (Karahan, L. ve Ay, Ö., Ed.) içinde (ss. 185-216). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• TDK (2010). Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Turan, Z. (2006). Artvin ili Yusufeli ilçesi Uşhum köyü ağzı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Uysal, B. (2012). Dinar ve Evciler yöresi ağzı. İzmir: Birleşik Matbaacılık.
• Yavuz, S. (2012). Karakeçili ağzı (Kırıkkale) iii ünsüzler. The Journal of Academic Social Science Studies, 5(6), 577-589.
• Yıldırım, F. (2002). Türkiye Türkçesinin ağızları ve etnik yapı: Çukurova ağızları örneği. Türkbilig, 4, 136-153.
• Yıldırım, F. (2022). Adana ve Osmaniye illeri ağızları. Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler (Karahan, L. ve Ay, Ö., Ed.) içinde (ss. 35-76). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yıldız, O. (2021). Isparta merkez ilçe ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.