THE PAST TENSE SUFFIX -(i)b OF UZBEK LANGUAGE

Year 2024, Volume: 9 Issue: 2, 664 - 672, 26.12.2024

Aziz Merhan

https://doi.org/10.32321/cutad.1461070

Abstract

The Uzbek language, which is one of the modern Turkic languages, is the continuation of the language generally called Chagatai or Chagatai Turkic, which is also called eski o'zbek adabiy tili (old Uzbek literary language) by the Uzbeks, has an important place in the Turkic languages or the South-East Group Turkic Dialects (together with the New Uyghur). It is a language that differs from the languages in the South-West Group Turkic Dialects in many aspects compared to Turkish. One of these differences is undoubtedly the time suffix. One of them is the past tense suffix. The past tense (uzoq o'tgan zamon) in Uzbek is formed by the suffix -gandir which is a combination of -gan and -dir. It refers to an event that has already taken place. There is another suffix with a similar function. This suffix has lost its gerund function and has gained a function that includes meaning based on the narration of others. The striking feature of the suffix is that while it takes the suffix of first and second personal pronouns after it, it takes the suffix -di (dir

Keywords

Uzbek Language, Turkic Languages, Chagatai, Grammar, Past Tense

ÖZBEKÇE -(i)b ÖĞRENİLEN GEÇMİŞ ZAMAN EKİ

Abstract

Özbeklerce eski o'zbek adabiy tili (eski Özbek edebî dili) olarak adlandırılan genel olarak Çağatayca veya Çağatay Türkçesi olarak adlandırılan dilin devamı niteliğindeki modern Türk dillerinden birisi olan Özbek dili, Türk dilleri veya Türkiye'de yaygın kullanımla Güney-Doğu Grubu Türk Lehçeleri (Yeni Uygurca ile birlikte) içinde önemli bir yere sahiptir. Güney-Batı Grubundaki dillerden Türkiye Türkçesiyle karşılaştırıldığında birçok yönüyle farklılık gösteren bir dildir. Bu farklılıklardan birini de hiç kuşkusuz zaman ekleri göstermektedir. Bunlardan birisi öğrenilen geçmiş zaman ekidir. Özbekçede öğrenilen geçmiş zaman (uzoq o'tgan zamon), -gan eki ve bu eke getirilen -dir ekiyle birlikte ortaya çıkan -gandir eki ile anlatılır. Bu ekİk, anlam olarak daha önceden gerçekleşmiş bir olayı ifade eder. Benzer işlevde -(i)b eki kullanılmaktadır. Bu ek ulaç eki işlevini yitirerek başkalarının anlatımına dayalı anlamı içeren bir işlev kazanarak öğrenilen geçmiş zaman eki olmuştur. Ekin dikkat çeken özelliği basit zaman çekiminde kendisinden sonra birinci ve ikinci kişilerde kişi zamirleri ekini alırken üçüncü kişilerde ise -di (dir

Keywords

Özbekçe, Türk Dilleri, Çağatayca, Dil Bilgisi, Öğrenilen Geçmiş Zaman

References

• Abdurahmonov, G’., Sh. Shukurov (1973). O'zbek tilining tarixiy grammatikasi: morfologiya va sintaksis. Toshkent: O'qituvchi.
• Abdurahmonov, G’.A., Sh. Sh. Shoabdurahmonov, A.P.Hojiyev (1975). O'zbek tili grammatikası I, Morfologiya. Toshkent: Fan.
• Argunşah, M. (2010). Kıpçaklar ve Kıpçak Türkçesi. Tarihî Türk Lehçeleri: Karahanlıca-Harezmce- Kıpçakça Dersleri. 169-299. İstanbul: Kesit.
• Arıkoğlu, E. (2007a). Hakas Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri. 1085-1148. Ankara: Akçağ.
• Arıkoğlu, E. (2007b). Tuva Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri. 1149-1228. Ankara: Akçağ.
• Ata, A (2002). Harezm-Altın Ordu Türkçesi. İstanbul.
• Bulduk, T.B. (2018). Türkiye Türkçesi ağızlarında farklı bir öğrenilen geçmiş zaman eki ve çekimi: -Ip /-Up, -Ipduru / -Upduru. Turkish Studies, 13(20), 225-244.
• Coşkun, M.V. (2014). Özbek Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Eckmann, J. (1988). Çağatayca el kitabı. Çev. G. Karaağaç. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Ergin, M. (1985). Türk dil bilgisi. İstanbul: Boğaziçi.
• Ergönenç Akbaba, D. (2007). Nogay Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri. 623-678. Ankara: Akçağ.
• Gabain, A.v. (1988). Eski Türkçenin grameri. (Mehmet Akalın, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Gemalmaz, E. (1986). Azeri Türkçesinin ses ve şekil bilgisi. Çağdaş Azeri Türkçesi Metinleri Antolojisi. I-XXIV. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Gülsevin, G. (2007). Eski Anadolu Türkçesinde ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Güner Dilek, F. (2007). Altay Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri. 1009-1084. Ankara: Akçağ.
• Hanser, O. (2003). Türkmence elkitabı. (Z. Kargı Ölmez, Çev.). İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları.
• Hoshimov, O’. (2005). Dunyoning ishlari. Toshkent: Sharq.
• Ibrohimov, S. (1967). O’zbek tilining Andijon shevasi (fonetika va morfologiya). Toshkent: Fan.
• İlker, A. (1997). Batı grubu Türk yazı dillerinde fiil. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kara, M. (2001). Türkmence (giriş-gramer-metinler-sözlük). Ankara: Akçağ.
• Karamanlıoğlu, A.F. (1994). Kıpçak Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Karşılaştırmalı Türk lehçeleri grameri ı -fiil- basit çekim. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2006.
• Kartallıoğlu, Y., H. Yıldırım (2007). Azerbaycan Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri. 171-230. Ankara: Akçağ.
• Malik, T. (1994). Shaytanat (1- kitob). Toshkent: Sharq.
• Malik, T. (2004). Tanlangan asarlar: Birinchi cild. Qissalar: Falak; Davron; Devona. Toshkent: Sharq.
• Malik, T. (2004). Tanlangan asarlar: ikkinchi cild. qissalar: murdalar gapirmaydilar. Toshkent: Sharq.
• Malik, T. (2005). Tanlangan asarlar: uchinchi jild. qissalar: savohil; so’nggi o’q. Toshkent: Sharq.
• Merhan, A. (2012). Kutadgu Bilig’de betimleyici eylemler. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 5/21, 196-208.
• Merhan, A. (2012). Özbek Dilinin grameri. İstanbul: Eren.
• Öner, M. (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Öztürk, R. (1994). Yeni Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Öztürk, R. (1997). Uygur ve Özbek Türkçelerinde fiil. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Qodirov, P. (2004). Yulduzli tunlar (Bobur). Toshkent: Sharq.
• Sağol Yüksekkaya, G. (2010). Harezm Türkçesi. Tarihî Türk Lehçeleri: Karahanlıca-Harezmce- Kıpçakça Dersleri. 89-168. İstanbul: Kesit.
• Serebrennikov, B. A., N. Z. Gadjieva (2011). Türk yazı dillerinin karşılaştırmalı-tarihî grameri. Çev. T. Hacıyev ve M. Öner. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Uygur, C.V. (2007). Karakalpak Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri. 543-622. Ankara: Akçağ.
• Yapıcı, A.İ. (2013). Aydın ve yöresi ağızlarında geçmiş zaman işleviyle kullanılan bir yapı: {-Ip-durur}. Turkish Studies, 8(1), 2807-2815.
• Zülfikar, H. (1992). Doğu Anadolu ağızlarında zaman kavramı taşıyan -ip > -if eki. Türkoloji Dergisi, X(1), 13-20.