A FAIRY TALE IN CHAGATAY, RECORDED BY PANTUSOV AT THE END OF THE 19TH CENTURY

Year 2024, Volume: 9 Issue: 2, 867 - 882, 26.12.2024

Lira Mairambek Kyzy

https://doi.org/10.32321/cutad.1517382

Abstract

The compilation of folk tales in Turkestan generally took place in the second half of the 19th century, especially after the Russian occupation of the region. These compilation activities were led by researchers such as Divayev, Ostroumov, Katanov, Potanin, Poyarkov, Samoylovich, Radlov, and Pantusov. One of the folk products that most attracted the attention of the aforementioned researchers and prompted them to compile compilations was fairy tales. The subject of this study is a Chagatay fairy tale collected by the Russian orientalist Pantusov in Turkestan at the end of the 19th century. The fairy tale was published in Kazan in 1899 as Materialy k izucheniyu sartskago narechiya tyurkskago yazyka: Margelanskaya skazka o startse i docheri kuptsa (Materials for studying the Sart dialect of the Turkic language: Margelan fairy tale about an old man and a merchant’s daughter). This interesting story begins with a merchant named Kubla Başı who leaves his daughter with a pir whom he trusts, but the pir does not appear as expected and harasses the girl, and when the girl reacts to this situation, the pir slanders the girl, claiming that she has fallen into a bad way. Kubla Başı decides to have his daughter killed to clear his reputation, and the girl's brother takes on the task. Thus begins the girl’s journey, during which she encounters many obstacles. After many difficulties, the girl returns home disguised as a shepherd. At the end of the story, the girl confronts her father and the pir, telling them the story of what happened to her, and the father kills the pir. This tale, which is a conflict between good and evil, conveys a social message that good and justice always win and evil is always punished. Pantusov provides the Arabic text, Cyrillic transcription and Russian translation of the story. What makes this story so valuable is that Pantusov recorded it from the mouth of a Margilan inhabitant and transcribed it into the Margilan dialect of the time, taking into account the differences between the written and spoken language when translating the Arabic text into Cyrillic. However, it is not possible to determine the correct pronunciation when reading Arabic texts. In this paper, which aims to introduce the story to Turkey, the Arabic text has been translated into Latin, the remarkable linguistic features of the text have been highlighted, information on some words has been given, and then some features of the Margilan dialect have been evaluated on the basis of Pantusov’s transcription.

Keywords

Pantusov, Chagatay, Fairy Tale, Margilan Dialect

PANTUSOV’UN 19. YÜZYIL SONLARINDA KAYDETTİĞİ ÇAĞATAYCA BİR MASAL

Abstract

Türkistan’daki halk anlatılarını derleme faaliyetleri genellikle 19. yüzyılın ikinci yarısında, özellikle Rusların bölgeyi işgal etmesinden sonra gerçekleşmiştir. Bu derleme faaliyetlerine Divayev, Ostroumov, Katanov, Potanin, Poyarkov, Samoyloviç, Radlov, Pantusov gibi araştırmacılar öncülük etmiştir. Adı geçen araştırmacıların en çok dikkatini çeken ve derleme yapmalarına neden olan halk ürünlerinden biri masallar olmuştur. Bu çalışmanın konusunu Rus Doğu bilimcisi Pantusov’un 19. yüzyılın sonlarında Türkistan’da derlediği Çağatayca bir masal oluşturmaktadır. Masal, 1899’da Kazan’da Materialı k izuçeniyu sartskago nareçiya tyurkskago yazıka: Margelanskaya skazka o startse i doçeri kuptsa (Türk dilinin Sart lehçesi üzerine malzemeler: Pir ve tüccarın kızıyla ilgili bir Margilan masalı) adıyla yayımlanmıştır. Konu bakımından ilginç olan bu masal, Kubla Başı adındaki bir tüccarın, kızını güvendiği bir pire bırakması ancak pirin beklendiği gibi çıkmaması ve kızı taciz etmesi, kızın bu duruma tepki göstermesi üzerine pirin iftira atarak kızın kötü yola düştüğünü iddia etmesiyle başlamaktadır. Kubla Başı, itibarını temizlemek için kızının öldürülmesine karar vermekte ve bu görevi kızın erkek kardeşi üstlenmektedir. Böylece kızın esas yolculuğu başlamakta ve birçok engelle karşılaşmaktadır. Başına türlü sıkıntılar geldikten sonra kız, bir çoban kılığında evine dönmektedir. Masalın sonunda kız, babası ile pire başından geçenleri hikâye yoluyla anlatarak onlarla yüzleşmekte ve baba, piri öldürmektedir. İyi ve kötünün çatışması olan bu masal, iyiliğin, doğruluğun hep kazandığı ve kötülüğün her zaman cezalandırıldığı yönünde toplumsal bir mesaj vermektedir. Pantusov, masalın Arap harfli metnini, Kiril harfli transkripsiyonunu ve Rusça tercümesini bir arada vermektedir. Bu masalı değerli kılan husus, Pantusov’un bunu bir Margilan sakininin ağzından kaydetmiş olması ve Arap harfli metni Kiril harflerine aktarırken yazı dili ile konuşma dili arasındaki farklılıklara özen göstererek dönemin Margilan ağzını transkripsiyonda işaretlemesidir. Hâlbuki Arap harfli metinleri okurken doğru telaffuzu tespit etmek mümkün olmamaktadır. Masalın Türkiye’de tanıtılmasını amaçlayan bu çalışmada Arap harfli metin Latin harflerine aktarılmış, metnin dikkat çeken dil özellikleri üzerine durulmuş, kimi sözcüklerle ilgili bilgiler verilmiş ve ardından Pantusov’un transkripsiyonundan hareketle Margilan ağzının bazı özellikleri değerlendirilmiştir.

Keywords

Pantusov, Çağatay Türkçesi, Masal, Margilan Ağzı

References

• Akmataliyev, A. (Ed.). (2015). Kırgız tilinin sözdügü I-II. Bişkek: Avrasya Press.
• Canuzakov, T. (Ed.) (1999). Kazak tiliniŋ sözdigi. Almatı: Dayk-Press Yayınevi.
• Clauson G. (1960). Muhammad Mahdı̇̄ Xān Sanglax, A Persian guide to the Turkish language. London.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. London: Oxford University Press.
• Eckmann J. (2017). Çağatayca el kitabı. (G. Karaağaç, Çev.), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Jarring, G. (1938). Uzbek texts from Afghan Turkestan, with glossary. Lund: Lunds Universitets Arsskrift.
• Lessing, D. F. (1960). Mongolian-English dictionary. Berkeley and Los Angeles: University of California Press.
• Li, Y. S. (2019). Türk dillerinde akrabalık adları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• M. Pavet de Courteille (1870). El-luġâtu’n-Nevâ’yye ve’l-istişhâdâtu’l-Çaġata’iyye: Dictionnaire turk-oriental, destiné princippalment á faciliter la lecture des ouvrages de Bâber, d’Aboul-Gâzi et de Mir-Ali-Chir-Navâi. Paris: Imprimerie Impériale.
• Marufov, Z. M. (Ed.) (1981). Özbek tilining izahli luġati I-II. Moskova: İzdatel’stva Russkiy Yazık.
• Necip, E. N. (1968). Uygursko-russkiy slovar’. Moskova: İzdatel’stvo Sovetskaya Entsiklopediya.
• Pantusov, N. (1899). Materialı k izuçeniyu sartskago nareçiya tyurkskago yazıka: Margelanskaya skazka o startse i doçeri kuptsa. Uçenıya Zapiski İmperatorskago Kazanskago Universiteta, Yıl LXVI, Cilt XII, Kazan.
• Rahimi F. (2016). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi sözlüğü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Rahmatullayev, Ş. (2000). Özbek tilining etimologik luġati I. Taşkent: Universitet.
• Rahmatullayev, Ş. (2003). Özbek tilining etimologik luġati II. Taşkent: Universitet.
• Rahmatullayev, Ş. (2009). Özbek tilining etimologik luġati III. Taşkent: Universitet.
• Steingass, F. J. (1998). A comprehensive Persian-English dictionary. Beirut: Librairie du Liban Publishers. Tatarça-rusça süzlek II. (2007). Kazan: Mägarif Näşriyatı.
• Vámbéry, H. (1867). Ćagataische sprachstudien. Leipzig.