VELÎ-İ ÂMİDÎ'S TREATISE ON ARUZ AND ITS COMPARISON WITH PENBE-ZÂDE-İ ERZEN-İ RÛMÎ'S RİSÂLE FÎ’L-ARÛZ

Year 2024, Volume: 9 Issue: 2, 883 - 915, 26.12.2024

Oğuzhan Et

https://doi.org/10.32321/cutad.1526589

Abstract

Although many works on aruz prosody were written in Turkish literature, these works often followed Persian and Arabic sources. In Turkish treatises on aruz prosody, theoretical innovations were not developed; instead, the emphasis was on conveying existing knowledge to the reader and teaching the practice of prosody in a practical manner. Another method of teaching aruz prosody in Turkish literature was through versified dictionaries. These works, generally written as Persian-Turkish, Arabic-Turkish bilingual, or Arabic-Persian-Turkish trilingual dictionaries, included couplets called "takti" at the beginning or end of each chapter, related to the aruz meter in which that chapter was written. Şâhidî, who established the tradition of writing versified dictionaries, composed his work Tuhfe-i Şâhidî with a preamble and twenty-seven chapters, providing the Turkish equivalents of one thousand four hundred Persian words. Şâhidî used a different aruz meter in each of the twenty-eight chapters of the work. In addition to the many commentaries written on Tuhfe-i Şâhidî, treatises were also written to explain the aruz meters used in this work. In this study, we examined a treatise on prosody written in 1166 AH / 1752-3 AD by an author named Velî-i Âmedî, whom we believe to have been a Mevlevi, with the purpose of explaining the aruz meters used in Tuhfe-i Şâhidî. In this context, the author, title, date of writing, reason for writing, and content of the work were identified, and the aruz terms used in the work were explained according to the content of the work. Additionally, the treatise was compared with Penbe-zâde-i Erzen-i Rûmî’s Risâle fi’l-Arûz, which was written to explain the aruz meters in Tuhfe-i Şâhidî, highlighting the similarities and differences between the two works. In the final section of the study, the transcription of the treatise was provided.

Keywords

Aruz, Treatise on Prosody, Velî-i Âmidî, Penbe-zâde-i Erzen-i Rûmî, Şâhidî, Tuhfe-i Şâhidî, Risale fi’l-Aruz

VELÎ-İ ÂMİDÎ’NİN ARUZ RİSALESİ VE PENBE-ZÂDE-İ ERZEN-İ RÛMÎ’NİN RİSÂLE Fİ’L-ARÛZ’U İLE KARŞILAŞTIRILMASI

Abstract

Türk edebiyatında aruz vezni üzerine pek çok eser kaleme alınmakla birlikte, bunlarda Farsça ve Arapça kaynaklar takip edilmiştir. Türkçe aruz risalelerinde teorik yenilikler getirilmeyip daha çok mevcut bilginin aktarılması ve aruzun pratik bir şekilde öğretilmesi gözetilmiştir. Türk edebiyatında aruz veznini öğretmenin bir başka yolu ise manzum sözlükler yazmak olmuştur. Genellikle Farsça-Türkçe, Arapça-Türkçe iki dilli veya Arapça-Farsça-Türkçe üç dilli sözlük olarak telif edilen bu eserlerde, her bölümün başında yahut sonunda, o bölümün yazıldığı aruz vezni ile ilgili takti beyitleri yer almıştır. Manzum sözlük yazımını bir gelenek hâline getiren Şâhidî, Tuhfe-i Şâhidî adlı eserini bir dibace ve yirmi yedi bölüm olarak tertip etmiş ve bin dört yüz Farsça kelimenin Türkçe karşılığını vermiştir. Şahidî, eserin yirmi sekiz bölümünün her birini farklı bir aruz vezni ile nazmetmiştir. Üzerine pek çok şerh yazıldığı gibi, bu eserde kullanılan aruz vezinlerini açıklamak için de risaleler kaleme alınmıştır. Çalışmamızda, Mevlevi olduğunu tahmin ettiğimiz Velî-i Âmidî adlı bir müellifin Tuhfe-i Şâhidî’de kullanılan vezinleri izah etmek amacıyla h. 1166 / m. 1752-3’te yazdığı aruz risalesi incelenmiştir. Bu kapsamda eserin nüsha tavsifi yapılıp yazarı, adı, yazılış tarihi, yazılış sebebi ve içeriği hakkında tespitler aktarılmış ve eserde kullanılan aruz terimleri, eserin muhtevasına bağlı kalınarak açıklanmıştır. Ayrıca risale, Penbe-zâde-i Erzen-i Rûmî’nin Tuhfe-i Şâhidî’deki aruz vezinlerini açıklamak amacıyla yazdığı Risâle fi’l-Arûz’u ile karşılaştırılmış, iki eser arasındaki benzer ve farklı yönler ortaya konulmuştur. Çalışmanın son bölümünde ise eserin çeviri yazılı metni aktarılmıştır.

Keywords

Aruz, Aruz Risalesi, Velî-i Âmidî, Penbe-Zâde-i Erzen-i Rûmî, Şâhidî, Tuhfe-i Şâhidî, Risale fi’l-Aruz

References

• Akbayar, N. (Yay. Haz.) (1996). Mehmed Süreyya Sicill-i Osmanî C. 5. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Alkan, M. (2008). Mecmû’a – Milli Kütüphane 2727 [Sübha-i Sıbyân, Tuhfe-i Şâhidî, Tuhfe-i Vehbî, Aruz Risalesi vs.] (İnceleme-metin-sözlük-tıpkıbasım) (Yüksek Lisans Tezi). Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Alkan, M. (2012). Milli Kütüphane 2727 no’lu Mecmua’da kayıtlı “Aruz Risâlesi” üzerine. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7(3), 183-202.
• Aslan, Ü. (2021a). Sultan II. Murad devrine ait aruz konulu bir eser: Mutahhar B. Ebî Tâlib’in Ravzatu’l-Evzân’ı. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 24, 9-36.
• Aslan, Ü. (2021b). Memlükler dönemine ait aruz konulu Türkçe bir eser: Kâdî Abdullah Münşî-yi Divriğî ve Bahrî'si. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 8(21), 187-215.
• Aslan, Ü. (2023). Lutfullah Halîmî’nin manzum aruz risalesi. Y. Daşçıoğlu, Ş. Pilten Ufuk (Yay. Haz.). Cumhuriyetin 100. Yılında Türkoloji Üzerine İncelemeler içinde (s. 111-146). Afyonkarahisar: Yaz Yayınları.
• Atik Gürbüz, İ. (2010). Aruz eğitimi üzerine yazılmış bir eser: Manzûme-i Arûz. S. Çaldak, İ. H. Tuğluk (Yay. Haz.). Ulusal Eski Türk Edebiyatı Sempozyumu (15-16 Mayıs 2009) Bildiriler Kitabı içinde (s. 321-333). Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi Yayınları.
• Averbek, G. D. (2019). Anadolu sahasında müstakil bir tür olarak manzum sözlükler (tuhfeler). Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 23, 62-83.
• Ayverdi, İ., Kubbealtı Lugatı. Erişim Adresi (2024, 10 Mart): http://lugatim.com/s/BÂHİR
• Ceyhan, S. (2004). Mesnevî. İslâm Ansiklopedisi. C.29. İstanbul: TDV Yayınları. 325-334.
• Coşkun, M. (2003). Edebî terimler ve aruzla ilgili bir eser: Alî b. Hüseyin Hüsâmeddîn Amasî’nin Risâletün mine’l-‘Arûz ve Istılâhı’ş-Şi’r’i. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 8, 97-130.
• Çaldak, Y. K. (2022). Ahmed Hamdî eş-Şirvânî ve “Teshîlü'l-‘Arûz ve’l-Kavâfî ve’l-Bedâyi’”si (İnceleme-metin) (Yüksek Lisans Tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Çetin, N. M. (1991). Arûz. İslâm Ansiklopedisi. C.3. İstanbul: TDV Yayınları. 424-437.
• Demirel, Ş. (2011). Es-Seyyid Hüseyin Hüsnî Burdurî'nin aruzla ilgili Mîzân-Nâme-i Şu'arâ adlı eseri. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic (Klâsik Türk Edebiyatında Mizah-Halil Erdoğan Cengiz Adına), 6(2), 367-402.
• Dursun, Y. (2014). Koca Râgıb Paşa’nın Arûz Risâlesi adlı eserinin tahkik ve tahlili (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Ekici, H. (2017). Atfî Ahmed Efendi’nin aruza dair bir eseri: Miftâh-ı Kavâid-i Tuhfe. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi, 3(7), 140-161.
• Eraslan, K. (2015). Alî-Şîr Nevâyî: Mîzânu’l-evzân vezinlerin terazisi. Ankara: TDK Yayınları.
• Gıynaş, K. A. & Şenödeyici, Ö. (2010). Teorik açıdan aruz ilmi ve üç aruz risalesi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(14), 226-240.
• Güngör, B. & Büyüker Güngör, N. (2018). Necip Asım’ın Millî Aruz Risalesi (İnceleme-metin). Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 4(4), 953-974.
• Güven, R. (2022). Cevdet Paşazâde Ali Sedâd’ın aruza dair risalesi: Arûz-ı Osmânî. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi, 16, 272-314.
• İmamoğlu, A. H. (2005). Muğlalı Şâhidî İbrahim Dede Tuhfe-i Şâhidî: Farsça-Türkçe manzum sözlük. Muğla: Muğla Üniversitesi Yayınları.
• İsen, M. (1994). Aruzun Anadolu’daki gelişme çizgisi. Belleten Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, 39, 119-125.
• Kadıoğlu, İ. (Yay. Haz.) (2018). Ali Emîrî Efendi Tezkire-i Şu’arâ-yı Âmid. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Khalily, R. (2023). Zahîrüddîn Muhammed Bâbür’ün Arûz Risalesi (İnceleme-metin-dizin-tıpkıbasım) (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Kılıç, A. (2007). Türkçe-Farsça manzum sözlüklerden Tuhfe-i Şâhidî (Metin). Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 2(4), 516-548.
• Mum, C. (2010). Mustafa Reşîd'in arûza dair bir eseri: Zübdetü'l-Arûz. Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (İbn Rüşd Özel Sayısı), 3(6), 123-133.
• Öz, Y. (1996). Tarih boyunca Farsça-Türkçe sözlükler (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Öz, Y. (1999). Tuhfe-i Şâhidî şerhleri. Konya: Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Öztürk, E. C. (2010). Alî Cemâleddin Arûz-ı Türkî, İlm-i Kavâfî, Sanâyi'-i Şi'riyye ve İlm-i Bedî': İnceleme-metin-sözlük-tıpkıbasım (Yüksek Lisans Tezi). Bozok Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yozgat.
• Sevgi, A. (2007). Ahmed-i Dâî’nin bilinmeyen bir eseri: İlm-i Arûz. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 18, 1-11.
• Sevgi, A. (2008). Ahmed-i Bardahî’nin Türkçe ve Farsça manzum aruz risalesi. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 19, 37-55.
• Şafak, Y. (2003). Aruz Terimleri. Konya: Saye Basımevi.
• Turan, M. (2019). Penbe-zâde-i Erzen-i Rûmî’nin Risâle fi’l-Arûz’u. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 7(18), 107-152.
• Turan, M. (2023). Lâmi’î Çelebi’nin aruz risalesi. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 8(1), 156-190.
• Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yazma Eserler Veritabanı. Erişim Adresi (2024, 4 Mart): https://portal.yek.gov.tr/works/detail/84668
• Verburg, A. C. (1997). The Tuhfe-i Şâhidî: A sixteenth century Persian-Ottoman dictionary in rhyme. Part I. Archivum Ottomanicum, XV, 5-87.
• Yazar, S. (2020). Tuhfe-i Şâhidî’nin Osmanlı Telif geleneğinde etkisine farklı bir örnek: Hatîb’in Hibetü’l-Vehhâb’ı. KÜLTÜRK Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 2, 97-131.
• Zülfe, Ö. (2011). Muallim Nâcî'nin aruza dair eseri: Arûz Nümûnesi. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 6, 189-208.