TATAR SÖZ VARLIĞINDAKİ KALICI BENZETMELERDE HAYVANLAR

Year 2024, Volume: 9 Issue: 2, 1041 - 1062, 26.12.2024

Beyza Uyanık

https://doi.org/10.32321/cutad.1545767

Abstract

Anlam biliminin çalışma alanlarından biri olan benzetme genellikle bir varlığı veya nesneyi ifade ederken başka bir varlığın veya nesnenin özelliğinden yararlanmak olarak tanımlanmaktadır. Edebiyatçılar ve dil bilimciler Türkçede teşbih, benzeti gibi adlarla da anılan benzetme üzerine çeşitli sınıflandırmalar yapmıştır. Bu sınıflandırmalar arasında en dikkat çekici benzetmelerden biri kalıcı benzetmedir (İng. fixed similes). Kalıcı benzetmeler dil kullanımında kişiden kişiye farklılık göstermeyen, bir bütün olarak herkes için aynı anlamı ifade eden, dil konuşurlarının tamamına ait olan ve ana dilini öğrenme süreçleriyle edinilen benzetmelerdir. Söz konusu benzetmeler bir dilde neyin neyle ilişkilendirildiğini, toplumun o varlığı veya nesneyi nasıl algıladığını göstermesi bakımından büyük önem arz eder. Türkiye Türkolojisi kapsamında yürüttüğümüz araştırmalar sonucunda benzetmelerin büyük oranda edebiyat bilimciler tarafından ele alındığı tespit edilmiştir. Çağdaş Türk yazı dilleri içinde kalıcı benzetmeler üzerine çok az çalışma yapıldığı, bu makaleye konu edilen Kazan Tatarcası üzerine ise herhangi bir çalışma olmadığı fark edilmiştir. Bu eksiklikten yola çıkılarak bu yazıda Tatarların bilgi dağarı içinde hazır bulunan benzetmeleri saptamak amaçlanmıştır. Kalıcı benzetmeleri bir milletin hafızasını oluşturan sözlüklerde bulmak mümkündür.
Çağdaş Türk yazı dilleri içinde köklü bir yazı dili geleneğine sahip olan ve sözlük olanakları bakımından da en gelişkinlerinden biri durumundaki Kazan Tatarcasında kalıcı benzetmelerin bir hayli fazla olduğu açıkça görülmektedir. Tatar söz varlığındaki kalıcı benzetmelerin büyük bir kısmı tabiat unsurlarına dayanmaktadır. Söz konusu tabiat unsurlarının başında insan hayatında özel bir yeri olan hayvanlar gelmektedir. Biz de bu çalışmayı hayvanları konu alan benzetmelerle sınırlandırmak istedik. Fuat Ganiyev tarafından hazırlanan Tatar Tĕlĕnĕñ Añlatmalı Süzlĕgĕ (2015-2021) esasında benzetme edatı odaklı taramalar yapılmıştır. Bu taramalar sonucunda; sözlükte madde başı olan at, kedi, köpek, kuş, inek, balık, tavuk, horoz, kirpi, tavşan, öküz ve karınca gibi hayvanları konu alan benzetmeli anlatımlar tespit edilmiştir. Burada tespit edilen maddelerden seçilen her bir benzetme için örnek cümle verilerek kalıcı benzetmelerin Tatar söz dizimindeki kullanımlarını göstermek amaçlanmıştır. Bu sayede hayvanların Tatar kültüründe hangi özellikleriyle var olduğunu, halkın onları nasıl algıladığını, nelerle ilişkilendirdiğini tespit etmek imkânı olacaktır.

Keywords

Kalıcı Benzetme, Benzetme Edatları, Hayvanlar, Söz Varlığı, Kazan Tatarcası

ANIMALS IN FIXED SIMILES IN TATAR LEXICON

Abstract

Simile, one of the fields of study of semantics, is generally defined as taking advantage of the feature of another entity or object while expressing an entity or object. Literary scholars and linguists have made various classifications of similes, also known as teşbih and benzeti in Turkish. One of the most striking similes among these classifications is fixed similes. Fixed similes are analogies that do not differ from person to person in language use, express the same meaning for everyone as a whole, belong to all language speakers, and are acquired through the process of learning the native language. These analogies are of great importance in terms of showing what is associated with what in a language and how society perceives that being or object. As a result of the research we conducted within the scope of Turkish Turcology, it was determined that metaphors were largely handled by literary scholars. It has been noticed that there are very few studies on fixed similes in contemporary Turkish written languages, and there is no study on Kazan Tatar, which is the subject of this article. Based on this deficiency, this article aims to identify the similes that exist in the Tatars’ knowledge. It is possible to find fixed similes in dictionaries that form the memory of a nation.
It is seen that there are many fixed similes in Kazan Tatar, which has a deep-rooted written language tradition among contemporary Turkish written languages and is one of the most advanced in terms of lexical possibilities. Most of fixed similes in Tatar vocabulary are based on natural elements. Among the natural elements in question, animals have a special place in human life. We wanted to limit this study to similes about animals. Based on Tatar Tĕlĕnĕñ Añlatmalı Süzlĕgĕ (2015-2021) prepared by Fuat Ganiyev, a scan on the preposition of simile was conducted. As a result of these scans; analogical expressions about animals such as horse, cat, dog, bird, cow, fish, chicken, rooster, hedgehog, rabbit, ox, and ants, which are lexical entry in the dictionary, have been identified. İt is aimed to show the use of fixed similes in Tatar syntax by giving sample sentences for each simile selected from the items identified here. In this way, it will be possible to determine what characteristics animals have in Tatar culture, how people perceive them, and what they associate with them.

Keywords

Fixed Simile, Prepositions Of Simile, Animals, Lexicon, Kazan Tatar

References

• Aksan, D. (1999). Anlambilim: anlambilim konuları ve Türkçenin anlambilimi. Ankara: Engin Yayınevi.
• Alkaya, E. (2008). Eski Türkçe -qına ekinin Türk lehçelerinde ve Türkiye Türkçesi ağızlarındaki kullanımı üzerine. Turkish Studies, International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. 3(4), 43-72.
• Alkaya, E. (2022). Kuzey Grubu Türk lehçelerinde edatlar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Altuntaş, A. F. (2017). Türkiye Türkçesinde gibi edatıyla kurulan kalıp sözler deyimler. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Bolu.
• Dilçin, C. (1983). Örneklerle Türk şiir bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Ehmetyanov, R. G. (2015). Tatar tĕlĕnĕñ etimologik süzlĕgĕ. II Tom, Kazan: Meġarif-Vaḳıt Neşriyatı.
• Ercilasun, A. B., Akkoyunlu, Z. (2020). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gökçe, F. (2013). Gramerleşme teorisi ve Türkçe fiil birleşmeleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1971). Türk dilinde edatlar. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Hanks, P. (2005). Similes and sets: The English preposition “like”. Languages and Linguistics: Festschrift for Professor Fr. Cermak. Prague: Charles University.
• İmer, K., Kocaman, A., Özsoy, A. Sumru. (2011). Dilbilim sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Kalkan, N. (2022). Başkurt Türkçesi sözlüklerinde ‘gibi’ anlamındaki edatlarla kurulan benzetmeli anlatımlar. İdil-Ural Araştırmaları Dergisi. 4(2), 237-272.
• Karaağaç, G. (2009). Edat üzerine düşünceler. Gazi Türkiyat 1(5) 157-169.
• Karaağaç, G. (2017). Türkçenin söz dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Karaağaç, G. (2022). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Li, Y. S. (2022). Türk dillerinde son takılar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öner, M. (2004a). Türkçe söz diziminde eklenme yönündeki yapılar üzerine. Zeynep Korkmaz armağanı (ss. 283-289). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öner, M. (2004b). Türkçede -lIG > -lI ekli niteleme sözlerinin edatlaşması. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı bildirileri I-II (ss. 2239-2251). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öner, M. (2013). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öner, M. (2015). Kazan Tatar Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öner, M. (2019). Tatar sözlük yazarlığı ve Tatarca söz varlığı. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. (48), 157-180.
• Pilten Ufuk, Ş. (2015). Dil bilimsel açıdan benzetme ve Sait Faik Abasıyanık’ın hikâyelerindeki görünümleri. Türk Dili Dergisi. Kasım-Aralık (767-768), 318-342.
• Pilten Ufuk, Ş. (2016). Çağdaş Türk edebiyatında yeni bir benzetme kategorisi: ritmik benzetmeler. Türkbilig, (31), 171-188.
• Sev, İ. G. (2012). Türkiye Türkçesinde ‘gibi’ edatıyla kurulan benzetmeli anlatımlar. Turkish Studies. 499-512. Smith, K. A. (2011). Grammaticalization. Language and Linguistcs Compass 5(6), 367-380.
• Tatar tĕlĕnĕñ añlatmalı süzlĕgĕ I-VI Tom (2015-2021). Kazan: Tatarstan Respublikası Fenner Akademiyasě Galimcan İbrahimov isěměndegě Těl, Edebiyat hem Senġat İnstitutı.
• Toparlı R., Vural, H., Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkçe sözlük (2023). 12. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.