VAHYÎ’NİN “MİR’ÂT (AYNA)” REDİFLİ GAZELİNDEN AYNAYA BAKMAK

Year 2025, Volume: 10 Issue: 1, 225 - 251, 01.06.2025

Hanife Dilek Batislam

https://doi.org/10.32321/cutad.1572644

Abstract

XVII. yüzyılda İstanbul’da doğmuş bir divan şairi olarak bilinen Vahyî’nin elde bulunan tek eseri divanıdır. Kaynakların orta derecede bir şair kabul ettiği Vahyî’nin şiirlerinde kullandığı dil, Arapça, Farsça kelime ve tamlamalara çok yer verildiğinden ağırdır. Şairin şiirlerinin en dikkat çekici yönü, içerik bakımından dönemin edebî ve tarihî yönünü yansıtacak bilgilerin yer almasıdır. Vahyî Divanı, günlük hayata dair unsurlara yer verilmesinin yanı sıra “kahve, kadeh, kâğıt” redifli gazeller, İstanbul’un semtlerinden (örneğin; Kâğıthâne’den) söz edilen şiirler nedeniyle de ilginçtir.
Vahyî’nin şiirleri arasında bulunan “mir’ât (ayna)” redifli gazel ve divanda sıkça kullanılan aynayla ilgili benzetmelerin varlığı bu konuya yönelik çalışmalara katkıda bulunabilecek nitelikte görünmektedir. Bilindiği gibi “ayna” divan şiirinin benzetme ve hayal dünyasında çeşitli özellikleriyle önemli bir yer tutar. Ayna, insanın kendini görmesini sağlayan bir araç olarak günlük hayatta sık kullanılan nesnelerdendir. Kullanım amacına ve yapılışına bağlı olarak farklı şekilleri vardır. Divan şiirinde şekli ve vasıfları dolayısıyla çeşitli benzetme ilgileriyle ele alınan ayna, daha çok sevgilinin yüz güzelliğini anlatan benzetmelere konu olur. Âşığın hâli, canı ve gönlü, su, güneş, ay, cihan, felek ve zaman gibi varlıklar için ayna kendisine benzetilen durumundadır. Bu tür ilgilerle birlikte bir motif olarak çok sık rastlanılan unsurlar arasında “ayna-papağan” bağlantısı ve efsanesiyle “İskender’in aynası” öne çıkmaktadır. Aynanın esas alındığı farklı benzetme ve hayaller özellikle divanlardaki ayna redifli şiirlerde daha ayrıntılı bir şekilde ortaya konulmuştur.
Makalede, Vahyî’nin hayatı ve edebî kişiliği hakkında bilgi verildikten sonra aynanın tanımı ve özellikleri, tarihçesi üzerinde durulmuş, divan şiirinde ayna ve aynayla ilgili unsurlara, bunların kullanım özelliklerine değinilmiştir. İslam kültürü ve tasavvufta aynanın yeri açıklanmış, edebî metinlerde aynayı konu edinen bazı çalışmalar tanıtılmıştır. Vahyî’nin on bir beyitlik “mir’ât (ayna)” redifli gazelinin dil içi çevirisi yapılıp gazel biçim, içerik, dil ve anlatım bakımından değerlendirilmiştir. Ayrıca aynanın sıklıkla kullanıldığı Vahyî Divanı’nda mir’ât redifli gazel dışında aynanın yer aldığı başka örnek beyitler de verilmiştir. Bu incelemeyle gazelde ve Vahyî Divanı’nda aynaya dair hangi benzetme ve hayallerin nasıl kullanıldığı gösterilerek ayna konulu daha kapsamlı araştırmalara katkıda bulunmak amaçlanmıştır.

Keywords

XVII. Yüzyıl , Divan Şiiri , Mir’ât (Ayna) , Gazel , Vahyî

A TEXTUAL ANALYSIS OF VAHYI’S GAZEL WITH THE RECURRING MOTIF OF MIRROR

Abstract

This article focuses on the motif of the mirror in the poetry of Vahyi, a 17th-century Istanbul-born divan poet. Vahyi’s only known work is his divan, and although he is considered a mid-level poet by sources, his poetry is characterized by its heavy use of Arabic and Persian words and phrases. A notable feature of his poetry is its reflection of the literary and historical aspects of the period. Vahyi’s Divan is particularly interesting for its inclusion of elements of daily life, such as gazels with refrains like “kahve, kadeh, kağıt” (coffee, cup, paper), and poems mentioning Istanbul’s neighborhoods (e.g., Kağıthane).
The presence of a gazel with the refrain “mir’at” (mirror) and frequent mirror-related metaphors in Vahyi’s poetry suggests that this study can contribute to the existing body of research on the topic. As is well-known, the mirror holds a significant place in the world of metaphor and imagination in divan poetry. As a tool that allows people to see themselves, the mirror is a commonly used object in everyday life. Depending on its purpose and construction, it can take various forms. In divan poetry, the mirror, with its shape and qualities, is often used in metaphors, especially to describe the beauty of the beloved. The lover’s state, soul, and heart are often compared to the mirror, along with entities such as water, sun, moon, the world, the heavens, and time. In addition to these common associations, the “mirror-parrot” connection and the “mirror of Alexander” legend are frequently encountered motifs. Various metaphors and imaginations based on the mirror are presented in more detail, particularly in poems with the refrain “mirror”.
After providing information about Vahyi’s life and literary personality, the article delves into the definition, characteristics, and history of the mirror. It then examines the mirror and mirror-related elements in divan poetry, discussing their usage. The article also explains the place of the mirror in Islamic culture and Sufism, and introduces some studies that focus on the mirror in literary texts. A line-by-line translation of Vahyi’s eleven-verse gazel with the refrain “mir’at” (mirror) is provided, and the gazel is evaluated in terms of form, content, language, and style. Additionally, other examples of verses where the mirror appears in Vahyi’s Divan, where the mirror is frequently used, are given. This study aims to contribute to more comprehensive research on the mirror motif by demonstrating how metaphors and imaginations related to the mirror are used in the gazel and in Vahyi’s Divan.

Keywords

17th Century , Divan Poetry , Mirror , Gazel , Vahyi

References

• Aça, M., Gökalp, H. ve Kocakaplan, İ. (2009). Başlangıçtan günümüze Türk edebiyatında tür ve şekil bilgisi. Kriter Yayınevi.
• Ahmet Vefik Paşa (2000). Lehçe-i Osmânî (Recep Toparlı, Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ahterî Mustafa Efendi (2009). Ahterî-i Kebir (Ahmet Kırkkılıç ve Yusuf Sancak, Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aktaş, M. M. (2022). Bir minyatür ustası Bihzâd’ın klasik şiire yansımaları. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 6(4), 1357-1375.
• Aşıcı, S. (2022). Topkapı Sarayı Müzesinde XV. yüzyıla tarihlenen bir fildişi ayna mahfazasının bezeme üslubuna dair. Lale Kültür, Sanat ve Medeniyet Dergisi, Temmuz-Aralık, 20-28.
• Atalay, M. (2007). Düşünce tarihinde epistemolojik bir denge unsuru olarak ayna metaforu. Kutadgubilig, -Felsefe ve Bilim Araştırmaları, Kasım, 137-173.
• Avcı, İ. (2014). Divan şiirinde İskender-i Zülkarneyn. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research, 7(29), 47-69.
• Balcı, Y. (2004). Ahmet Hamdi Tanpınar’ın şiirinde “ayna” üzerine. Arayışlar, İnsan Bilimleri Araştırmaları, 6(11), 68-84.
• Batislam, H. D. (2021). Vahyî’nin kahve gazeli. Prof. Dr. Pervin Çapan Armağanı içinde (Nagehan Uçan Eke ve Nilüfer Tanç Ed.) (ss. 352-361). Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yayınları.
• Can, Â. (2010). Necip Fazıl’da “ayna” imgesi. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 34, 167-185.
• Çavuşoğlu, M. (2003). Divanlar arasında. Kitabevi.
• Çetindağ, Y. (2011). Ayna kitabı. Kitabevi.
• Güler, Z. (2004). Şeyh Galip divanında ayna sembolü. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XIV(1), 103-121.
• Kaçar, M. ve Gözün, R. (2020). Tevbe-i Nasûh kavramı ve divan edebiyatındaki kullanımları üzerine. KÜLTÜRK, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 1, 11-23.
• Kalkışım, M. (1998). Eski Türk edebiyatında ayna objesi. Bir, 9(10), 321-334.
• Kandemir, S. (2023). Aynanın tarihçesi sembolik anlamı ve İslam sanatındaki yeri. International Social Sciences Studies Journal, 9(114), 7841-7851.
• Karadayı, O. N. (2015). Alvarlı Hâce Muhammed Lutfî Efendi’nin şiirlerinde ayna sembolizmi. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 43, 306-329.
• Karayazı, N. (2014). Nev’î Yahyâ’nın synası. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 13, 39-60.
• Kayaalp, İ. (1999). Sultan Ahmed divanı’nın tahlili. Kitabevi.
• Kestelli, R. N. (2004). Resimli Türkçe kamus (Recep Toparlı, Belgin Tezcan Aksu, Canan Selvi Kanoğlu ve Seyfullah Türkmen, Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koşan, Z. E. (2021). Modern Türk romanında ayna imgesi (1872-1973) [Yayınlanmamış doktora tezi]. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kurnaz, C. (1987). Hayâlî Bey divanı tahlili. KTB Yayınları.
• Kuşoğlu, Z. (1986). Türk sanatında ayna. İlgi Dergisi, 49, 32-35.
• Macit, M. (2001). Âyine. Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü (C. I, ss.288). AKM Yayınları.
• Macit, M. (2001). Âyine-i âlem-nümâ. Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü (C. I, ss. 288-289). AKM Yayınları.
• Mehmed Salâhî (2019). Kâmûs-ı Osmânî I- II (Ali Birinci, Haz.). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayını.
• Muallim Nâcî (2009). Lügat-ı Nâcî (Ahmet Kartal, Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Onay, A. T. (1992). Eski Türk edebiyatında mazmunlar ve izahı (Cemâl Kurnaz, Haz.). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ögke, A. (2009). İbnü’l-Arabi’nin Fususu’l-Hikemi’nde ayna metaforu. Tasavvuf (İbnü’l-Arabî Özel Sayısı-2), 9(23), 75-89.
• Önder, M. (1998). Antika ve eski eserler kılavuzu. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Özkan, Ö. (2007). Divan şiirinin penceresinden Osmanlı toplum hayatı (XIV-XV. Yüzyıl). Kitabevi.
• Öztürk, M. ve Örs, D. (2000). Mütercim Âsım Efendi, Burhân-ı Katı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pakalın, M. Z. (1993). Âyine. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü (C. I, s. 124). Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Pala, İ. (1989). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü I-II. Akçağ Yayınları.
• Pala, İ. (1991). Âyîne-i İskender. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 4, s. 252).
• Pala, İ. (1991). Ayna (Edebiyat). Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 4, s. 262).
• Redhouse, Sir J. W. (1996). A Turkish And English lexicon. Librairie Du Liban.
• Sefercioğlu, M. N. (2004). Divan şiirinde tarak ve ayna. Saç Kitabı içinde (Emine Gürsoy Naskali, Ed.) (ss. 203-239). Kitabevi.
• Sefercioğlu, M. N. (1990). Nev’i divanı tahlili. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Sinemoğlu, N. (1991). Ayna. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 4, s. 259-260).
• Sivri, M. ve Angın, Z. (2021). Dünya ve Türk kültüründe tarihi, mitik ve ekinsel açıdan “ayna”nın yeri. Folklor/edebiyat, 27(1), 29-46.
• Sona, İ. (2017). Klasik Türk edebiyatı metinlerinde “gözgü” kelimesinin kullanımına dair. Littera Turca, Journal of Turkish Language and Literature, 3(1), 255-266.
• Steingass, F. J. (1975). A comprehensive Persian-English dictionary. New Rep¬rint, Printed in Lebanon.
• Sucu, N. (2010). Mesnevî’nin bir beyti ışığında gönül aynası ve Mevlânâ’nın “gönüle” bakışı. Sufi Araştırmaları Dergisi, I(2), 73-86.
• Şahin, M. (2020). Bâkî Dîvânı’nda Ayna Metaforu. Journal Of Social, Humanities and Administrative Sciences, 6(25), 519-534.
• Şemîsâ, S. (1378). Ferheng-i telmîhât (işârât-ı esâtîrî, dastânî, tarîhî, mezhebî der-edebiyât-ı Fârisî). Çâp Şeşüm.
• Şemsettin Sâmi (2010). Kâmûs-ı Türkî (Paşa Yavuzarslan, Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şengök, Y. (2015). Cahit Sıtkı Tarancı’nın şiirinde ayna motifi [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Kültür Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şentürk, A. A. (2016). Osmanlı şiiri kılavuzu C. I. OSEDAM.
• Taş, H. (2012). Vahyî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 42, ss. 451-452).
• Tolasa, H. (2001). Ahmet Paşa’nın şiir dünyası. Akçağ Yayınları. Toska, Z. (1998). Klasik şiirimizde ayna. Sultanların Aynaları içinde (ss. 30-57). KB Yayınları.
• Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1977). Âyine. (C. 1, s.244). Dergâh Yayınları.
• Türkçe Sözlük (2009). (Haz. Komisyon, 10. Baskıdan Yapılan Tıpkıbasım). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uludağ, S. (1991). Ayna (Tasavvuf). Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 4, ss. 261-262).
• Uludağ, S. (1996). Tasavvuf terimleri sözlüğü. Marifet Yayınları.
• Uz, Ö. (2012). Âsaf Hâlet Çelebi’nin “ayna” şiirinde geleneğin izleri. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21(2), 315-320.
• Vahyî Divanı (2017). (Hakan Taş, Haz.). https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55745,vahyi-divanipdf.pdf?0 (Erişi Tarihi: 30.09.2024).
• Yaylalı, Y. (2018). Klasik Fars şiirinde ressam mani. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 13(1), 169-178.
• Yıldırım, N. (2008). Fars mitolojisi sözlüğü. Kabalcı Yayınevi.
• Yıldızlar, M. (2018). 16. Yüzyıl Aşk Mesnevîlerinde Ayna [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, Türk İslam Edebiyatı Bilim Dalı.
• Yiğit, F. (2019). “Ayna Sembolü Çerçevesinde Metafiziksel Anlatımlar: İbnü’l-Arabi Örneği”, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6(12), 248-266.
• Ziyâ Şükûn (1984). Farşça-Türkçe lugat, gencîne-i güftâr C. 1. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.