FORMS OF SOME WORDS ATTESTED AS VERBS IN OLD TURKIC IN TUVAN TURKISH

Year 2025, Volume: 10 Issue: 1, 133 - 146, 01.06.2025

Fatoş Karadağ Toprak

https://doi.org/10.32321/cutad.1603735

Abstract

The Turkish language has been spoken and maintained its existence for centuries by spreading over a wide geography. The Old Turkic period, which is the first period of the written language of Turkish witnessed through texts, is quite rich in terms of vocabulary. The vocabulary of a language is a concept that includes all the words, terms, idioms, compound words and their meanings in a language. In other words, the vocabulary of a language refers to the total of the existing words in that language. These words can be both those that emerged in the historical processes of the language and newly used terms. An important part of the vocabulary that contains many elements is formed by verbs. It is seen that many of the verbs witnessed in Old Turkic continue their existence in today's languages and dialects. Some of them do not directly survive today, but the nouns derived from them continue their existence. Within the scope of this study, the verbs in Tuvan Turkish, one of the Turkish languages spoken in the Southern Siberian Region that carries the archaic features of Old Turkic, were examined. Within the scope of the study, 1466 Old Turkic headword verbs were examined and whether they continue their existence in Tuvan Turkish was examined. Many of the verbs in Old Turkic are witnessed in Tuvan Turkish, while there are nouns that exist in Old Turkic, but are not witnessed in Tuvan Turkish, but are derived from them. This situation shows that Old Turkic verbs can be followed as nouns even if they are not preserved in Tuvan Turkish, one of the modern Turkish languages. This situation brings to mind the possibility that some of the verbs may have been used in Tuvan Turkish for a while, but were forgotten over time, leaving only the derived noun. At the same time, there are cases in Tuvan Turkish where the noun associated with the verb or the noun from which the verb is derived is present, but the verb is not witnessed. It is seen that 11 verbs covering both of these situations continue to exist as nouns in Tuvan Turkish. The verbs examined are given their meanings determined in the etymological dictionaries of Old Turkic, and their usage is exemplified. The noun determined in Tuvan Turkish was also witnessed with a sentence selected from the sample after being interpreted through dictionaries. As is known, Altai and Khakas Turkish are among the South Siberian Turkish dialects, which Tuvan Turkish is also included in. The status of the Old Turkic verbs identified within the scope of the study was also examined in these two dialects. In this way, it was aimed to shed light on dialect studies in terms of the traceability of the verbs.

Keywords

Old Turkic , Tuvan Turkish , Verb , Vocabulary , Contemporary Turkish Dialects

ESKİ TÜRKÇEDE FİİL OLARAK TANIKLANAN BAZI SÖZCÜKLERİN TUVA TÜRKÇESİNDEKİ GÖRÜNÜMLERİ

Abstract

Türk dili geniş bir coğrafyaya yayılarak asırlar boyunca konuşulmuş, varlığını sürdürmüştür. Türkçenin metinlerle tanıklanan yazı dilinin ilk dönemi olan Eski Türkçe dönemi söz varlığı bakımından oldukça zengindir. Dilin söz varlığı, bir dilin içinde yer alan tüm kelimeler, terimler, deyimler, birleşik kelimeler ve bunların anlamlarını kapsayan bir kavramdır. Yani, bir dilin söz varlığı, o dildeki mevcut kelimelerin toplamını ifade eder. Bu kelimeler, hem dilin tarihsel süreçlerinde ortaya çıkmış olanlar hem de yeni kullanılan terimler olabilir. Pek çok unsuru içerisinde barındıran söz varlığının önemli bir parçasını da fiiller oluşturmaktadır. Eski Türkçede tanıklanan fiillerin pek çoğunun günümüz dil ve lehçelerinde de varlığını sürdürdüğü görülmektedir. Bir kısmı ise günümüzde doğrudan yaşamamakta onlardan türeyen isimlerin varlığını sürdürdüğü görülmektedir. Bu çalışma kapsamında da Eski Türkçenin arkaik özelliklerini taşıyan Güney Sibirya Bölgesi’nde konuşulan Türk dillerinden birisi olan Tuva Türkçesindeki fiiller incelenmiştir. Çalışma kapsamında 1466 Eski Türkçe madde başı fiil incelenerek Tuva Türkçesinde varlığını sürdürüp sürmediği incelenmiştir. Eski Türkçedeki fiillerin pek çoğu Tuva Türkçesinde tanıklanırken Eski Türkçede var olan Tuva Türkçesinde tanıklanmayan ancak onlardan türemiş olan isimlerin varlığına rastlanmaktadır. Bu durum Eski Türkçe fiillerinin günümüz Türk dillerinden biri olan Tuva Türkçesinde korunmasa bile isim olarak takip edilebilir olduğunu göstermektedir. Bu durum fiillerin bazılarının Tuva Türkçesinde bir dönem kullanılmış olabileceği, ancak zamanla unutulduğu ve geriye yalnızca türetilen ismin kaldığı ihtimalini akla getirmektedir. Aynı zamanda Tuva Türkçesinde fiille ilişkili ismin ya da fiilin türediği isim mevcut iken fiilin tanıklanmadığı durumlar da vardır. Bu her iki durumu kapsayan 11 fiilin Tuva Türkçesinde isim olarak varlığını sürdürdüğü görülmektedir. İncelenen fiiller eski Türkçenin etimolojik sözlüklerinde tespit edilen anlamları verilerek kullanımları örneklendirilmiştir. Tuva Türkçesinde de tespit edilen isim sözlükler yoluyla anlamlandırılarak örneklemden seçilen bir cümle ile tanıklanmıştır. Bilindiği üzere Tuva Türkçesinin de dâhil olduğu Güney Sibirya Türk lehçeleri arasında Altay ve Hakas Türkçeleri yer almaktadır. Çalışma kapsamında tespit edilen eski Türkçe madde başı fiillerin bu iki lehçedeki durumuna da bakılmıştır. Böylelikle fiillerin takip edebilirliği açısından lehçe çalışmalarına ışık tutması amaçlanmıştır.

Keywords

Eski Türkçe , Tuva Türkçesi , Fiil , Söz Varlığı , Çağdaş Türk Lehçeleri

References

• Aksan, D. (2015). Türkçenin sözvarlığı. Bilgi Yayınevi.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III: indeks (Eraslan, K., Serkaya, O. F., ve Yüce, N., Haz.). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Arat, R. R. (1991). Kutadgu Bilig I: metin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arıkoğlu, E., & Tosun, İ. (2024). Tuvaca Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, E. (2014). Orhon yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). Kömen Yayınları.
• Büdüp, B. K. (2010). Tıva üleger domaktar bolgaş çeçen söster. Tıvanıŋ Yu. Ş. Kyunzegeş Attıg Nom Ündürer Çeri.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Clarendon Press.
• Çetin, E. (2019). Türkçe “çal-” ve “çap-” fiilleri üzerine bir inceleme. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 4(2), 375-390.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Divanu Lügati’t-Türk (giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation I-II. Otto Harrassowitz.
• Gürsoy Naskali, E. ve Duranlı, M. (1999. Altayca-Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları
• Görsoy Naskali, E., Butanayev, V., İsina A., Şahin E., Şahin L. ve Koç, A. (2007). Hakasça- Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaçalin, M. S. ve Ölmez, M. (2023). Dîvânu Lugâti’t-Türk: Türk dilinin ilk sözlüğü. VakıfBank Kültür Yayınları.
• Karadağ Toprak, F. (2024). Eski Türkçe ile Tuvacanın karşılaştırmalı fiil varlığı [Yayımlanmamış doktora tezi]. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kaya, C. (2021). Uygurca Altun Yaruk: giriş, metin ve dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koçoğlu Gündoğdu, V. (2018). Tuva Türkçesi grameri (metin-söz dizini). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Monguş, D. A. (Ed.). (2011). Tolkovıy slovar’ Tuvinskogo yazıka (Tıva dıldıŋ tayılbırlıg slovarı) Tom 2, K-S. Nauka.
• Monguş, D. A. (2003). Tolkovıy slovar’ Tuvinskogo yazıka (Tıva dıldıŋ tayılbırlıg slovarı) Tom 1, A-Y. Nauka.
• Monguş, D. A. (1980). Russko-Tuvinskiy slovar’. Russkiy Yazık.
• Monguş, K. L. (2000). Çitken urug. TNÜÇ.
• Nadelyayev, V. M., Nasılov, D. M., Tenişev, J. R., & Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurkskiy slovar’. Akademiya Nauk SSSR.
• Ölmez, M. (2007). Tuwinischer wortschatz mit Alttürkischen und Mongolischen parallelen. Harrassowitz Verlag.
• Özbay, B. (2014). Huastuanift: Manihaist Uygurların tövbe duası. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özertural, Z. (2023). Uigurisches Wörterbuch Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, I. Verben, Teil 3: odgur- - üzüš-, unter. Mitwirkung von K. Röhrborn, Franz Steiner Verlag.
• Özcan Devrez, C. (2020). Eski Uygurca Kuanşi İm Pusar incelemesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Róna-Tas, András (2013). Türkolojiye giriş (İsa Sarı, Çev.). Nobel Yayınları.
• Sürünool, S. (1984). Ak Töş. TNÜÇ.
• Şen, S. (2017). Eski Türkçenin deyim varlığı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tatarintsev, B. İ. (2000). Etimologiçeskiy slovar’ tuvinskogo yazıka Cilt 1. Nauka.
• Tatarintsev, B. İ. (2002). Etimologiçeskiy slovar’ tuvinskogo yazıka Cilt 2. Nauka.
• Tatarintsev, B. İ. (2004). Etimologiçeskiy slovar’ tuvinskogo yazıka Cilt 3. Nauka.
• Tatarintsev, B. İ. (2008). Etimologiçeskiy slovar’ tuvinskogo yazıka Cilt 4. Nauka.
• Tekin, T. (2013). Irk Bitig. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tenişev, E. R. (Ed.). (2008). Tuvisko-Russkiy slovar’. Sovetskaya Entsiklopediya.
• Tosun, İ. (2021). Tuva Türkçesinde isim söz yapımı. Paradigma Yayınları.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen: Altuigurisch – Deutsch – Türkisch / Eski Uygurcanın el sözlüğü: Eski Uygurca – Almanca – Türkçe. Universitätsverlag.