Ottoman Scholar from Kastamonu Ahmed Mâhir(1860-1925) Efendi and his Tafsir Methodology

Year 2022, Volume: 25 Issue: 62, 33 - 58, 15.06.2022

Hatice Merve Çalışkan Başer

https://doi.org/10.15745/da.1077002

Cited By: 1

Abstract

Ahmed Mâhir, who was born in Kastamonu in 1860-70, is one of the last period Ottoman scholars and is known by the penname "Ballıkızâde". He lived in the 19th century, during the Constitutional Monarchy period when the West progressed in many directions and the Ottoman Empire began to lose land alongside its reforms. After taking lessons from the scholar Ahmed Hicâbî, he also gave lectures and educated many students, and taught tafsir and theology for thirteen years at Daru'l-Fünûn Faculty of Theology and Medresetü'l-Vâizîn. In addition to this, the scholar, who has served as a member of the Supreme Court, a judge, and a deputy, also appears as a political personality. Mâhir, who has four published works, is one of the important personalities that Kastamonu raised in religious, political, and literary fields. In this study, the Constitutional Era and the position of the science of tafsir in this period are discussed. Secondly, after transferring information about Ahmed Mâhir's life, his exegesis method on the works of "Mu'cizât-ı Kur'âniyye" and "al-Fâtiha fî Tefsîri'l-Fâtiha" was examined. The qualitative research method and document analysis technique wasused for this study. In addition, the data were analyzed with the help of description, sampling and association techniques. The fact that Ahmed Mâhir has both a political and religious personality and that we have four works about him today makes it important to research him. In this context, the study aims to reveal Ahmed Mâhir's exegesis based on his works. A doctoral thesis on him, in which his mystical aspect was emphasized, and an article by the same person, again, two master's theses were made about the work he wrote in the field of Sufism. Some sources provide concise information about his life and works, and brief information given in some biographical or literature studies. But his works named "Mu'cizât-ı Kur'âniyye" and "al-Fâtiha fî Tefsîri'l-Fâtiha" have not been studied academically. This situation made this study important. In addition, the existence of various interpretations on whether the author's interpretation of Surah Fâtiha is original or not has caused us to consider this issue as a problem. As a result of our analysis, Ahmed Mâhir has conveyed the negative political or religious situations of his period, especially in his work "Mu'cizât-ı Kur'âniyye". Based on the idea that the Qur'an is perfect and contains everything, he used the verses to correct these situations. His work "el-Fâtiha fî Tefsîri'l-Fâtiha" shows us both the traces of the Ottoman tafsir accumulation of that period and that this scholar has a scientific tradition on tafsir, hadith, and literature.

Keywords

Tafsir, Ottoman, Constitutional Period, Ahmed Mâhir, Fâtiha, Mu’cizât-ı Kur’âniyye.

Kastamonulu Osmanlı Âlimi Ballıklızade Ahmed Mâhir Efendi (1860-1925) ve Tefsirciliği

Abstract

Son dönem Osmanlı âlimlerinden olan 1860/70 Kastamonu doğumlu Ahmed Mâhir Efendi “Ballıklızâde” lakabıyla tanınmaktadır. O, 19. yüzyılda, Batı’nın pek çok yönde ilerleme gösterdiği ve Osmanlı’nın ise yaptığı ıslahatların yanında toprak kaybetmeye başladığı Meşrutiyet döneminde yaşamıştır. Âlim Ahmed Hicâbî’den dersler almasının ardından kendisi de dersler vererek pek çok öğrenci yetiştirmiş, Dâru’l-Fünûn İlahiyât Fakültesi ve Medresetü’l-Vâizîn’de on üç yıl tefsir ve kelam dersleri okutmuştur. Bunun yanı sıra Yargıtay üyeliği, hâkimlik ve milletvekilliği yapmış olan âlim, siyasi bir kişilik olarak da karşımıza çıkmaktadır. Yayınlanan dört eseri bulunan Mâhir Efendi, Kastamonu’nun dini, siyasi, edebi alanlarda yetiştirdiği önemli şahsiyetlerdendir. Bu çalışmada öncelikle Meşrutiyet Dönemi ve bu dönemde tefsir ilminin konumu ele alınmıştır. İkinci olarak Ahmed Mâhir’in hayatına dair bilgiler aktarıldıktan sonra “Mu’cizât-ı Kur’aniyye” ve “el-Fâtiha fî Tefsîri’l-Fâtiha” eserleri özelinde tefsirciliği incelenmiştir. Ahmed Mâhir’in hem siyasi hem de dini bir yönünün olması ve bugün elimizde ona dair dört eserin bulunuşu onun araştırılmasını önemli kılmaktadır. Onunla ilgili tasavvufi yönünün vurgulandığı bir doktora tezi ile aynı kişi tarafından hazırlanmış bir makale yine tasavvuf sahasında yazdığı eser ile alakalı iki yüksek lisans tezi yapılmıştır. Onun dışında hayatına ve eserlerine dair özlü bilgiler veren kaynaklar olsa da bazı biyografik ya da literatüre yönelik çalışmalarda verilen kısa bilgiler dışında “Mu’cizât-ı Kur’aniyye” ve “el-Fâtiha fî Tefsîri’l-Fâtiha” isimli eserlerinin akademik bir çalışmanın konusu olduğuna rastlamadık. Bu durum da bu çalışmayı önemli hale getirmiştir. İncelememiz neticesinde Ahmed Mâhir’in özellikle “Mu’cizât-ı Kur’aniyye” eserine, dönemindeki siyasi ya da dini olumsuz durumları taşıdığını tespit ettik. Kur’an’ın mükemmelliği ve her şeyi içerdiği düşüncesinden hareketle ayetleri, bu durumları düzeltmek için kullanmıştır. “el-Fâtiha fî Tefsîri’l-Fâtiha” eseri ise bize hem o dönem Osmanlı tefsir birikimin izlerini göstermede hem de bu âlimin tefsir, hadis, edebiyata dair ilmi geleneğe sahip olduğunu göstermektedir.

Keywords

Tefsir, Osmanlı, Ahmed Mâhir, Meşrutiyet, Fâtiha, Mu’cizât-ı Kur’aniyye.

References

• Abay, Muhammed. “Osmanlı Döneminde Tefsir Haşiyeleri”. İstanbul, 2011.
• Abay, Muhammed. “Osmanlı Döneminde Yazılan Tefsir ile İlgili Eserler Bibliyografyası”, Divan 1/6 (1999).
• Abdulkadiroğlu, Abdülkerim. “Ahmed Mâhir Efendi, Ballıklızâde”. TDV İslam Ansiklopedisi. 2/98. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Abdülkadiroğlu, Abdulkerim. Kültürümüzden Esintiler. Ankara: Akademi Kitabevi, 1997.
• Alpaydın, Mehmet Akif. “Osmanlı Dönemi Türkçe Tefsir Eserleri”, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/5 (Şubat 2016).
• Arpa, Recep. “Tâhirü’l-Mevlevî’nin Tefsîr-i Hüseynî Tercümesi’nden Bir Numûne”, Usûl: İslam Araştırmaları 21 (2014).
• Ateş, İbrahim. “Evkaf-ı Humayun Nezaretince Açılan İlk Yüksek Vaiz Okulu Medresetü’l-Vaizîn”, Diyanet Dergisi 24/4 (1988).
• Aydar, Hidayet. “Osmanlılarda Tefsir Çalışmaları”. Yeni Türkiye Dergisi 6/33 (2000).
• Aykaç, Zikrullah. “Cumhuriyet’in Devraldığı Siyasi Miras: II. Meşrutiyet”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 71 (2021).
• Baltacı, Burhanettin, "Osmanlı Dönemi Ayet Tefsirleri", Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 9/18 (2011).
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Abdullāh b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Teʾvîl. 5 cilt. Lübnan: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1. Basım, ts.
• Birışık, Abdülhamit. “Osmanlı Döneminde Türkçe Tefsirler”. İstanbul, 2012.
• Birışık, Abdülhamit - Arpa, Recep. “Osmanlı Dönemi Tefsir Çevirileri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 9/18 (2011).
• Çavuşoğlu, Salih. Osmanlı İmparatorluğunda Padişah Huzurunda Yapılan Tefsir Dersleri. Ondokuzmayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Demir, Ziya. İstanbul Kütüphanelerinde Mevcut Matbu ve Yazma Fâtiha Tefsirleri. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1987.
• Demirel, Fatmagül. II. Abdülhamid Döneminde Sansür. İstanbul: Bağlam Yayınları, 2007.
• Doğan, İshak. “Osmanlı Dönemi Kur’ân Araştırmaları”, Makâlât 1 (1999).
• Dönmez, Gökhan - Öztürk, Cemal. “İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Siyasi İktidar Anlayışı: İttihat ve Terakki Cemiyeti Bonapartist Miydi?”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 13/1 (2018).
• Er, Ahmed. Tanzimat Dönemi Osmanlı Devlet Adamlarının Tefsir İlmine Katkıları. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Es-Sa’lebî, Ebû İshâk Ahmed. el-Keşf ve’l-Beyân. 10 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1. Basım, 2002.
• Ez-Zemahşerî, Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. Keşşâf. 6 cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l- Mısriyye, 1. Basım, 1922.
• Gövsa, İbrahim Alâettin. “Mâhir Efendi, Ahmed (1870-1926)”. Türk Meşhurları Ansiklopedisi. İstanbul: Yedigün Neşriyat, 1946.
• Gülaçar, Ayşe Güher. “II. Meşrutiyet Dönemi İktidar Oluşumu Sürecinde Basının Rolü”, Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi 3/Prof. Dr. Azmi Özcan Öğrencileri Özel Sayısı (ts.).
• Gülle, Sıtkı. “İlk Osmanlı Şeyhülislâm’ı Şemseddin Muahmmed B. Hamza Fenari (751-834/1350-1431) ve Onun Aynu’l-A’yan Tefsiri”, İ. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1999).
• Gündüz, Mustafa. “II. Meşrutiyet Dönemi Türkçü, İslamcı ve Batıcı Görüşlere Mensup Aydınların Toplumsal Değişme Telakkîleri”, Muhafazakâr Düşünce Dergisi 1/4 (2005).
• Güney, Ahmed Faruk. “Gaza Devrinde Kur’ân’ı Yorumlamak: Fetih Öncesi Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Eserleri”, DÎVÂN İlmî Araştırmalar 1/15 (2005).
• Güngör, Mevlüt. “Tefsir’de Konulu Tefsir Metodu”, İslâmi Araştırmalar 2/7 (ts.).
• Hanioğlu, M. Şükrü. “Meşrutiyet”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 29/388. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004.
• İbn Süleyman, Ebû Hasan Mukâtil b. Süleyman b. Beşir el-Ezdî. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. 3 cilt. ed. Ahmed Ferîd. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2003.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Dârülfünun”. TDV İslam Ansiklopedisi. 8/521-522. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
• İnal, Mahmud Kemal. Son Asır Türk Şairleri. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 2. Basım, 1970.
• Kara, Osman. “Vahidî Ve Tefsîrindeki Metodu”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (2013).
• Kara, Ömer. “İslam Geleneğinde Ümera Huzurundaki Bilimsel Toplantıların Osmanlıcası: Huzur Dersleri”. Osmanlı Toplumunda Kur’ân Kültürü ve Tefsir Çalışmaları II. ed. Bilal Gökkır vd. İlim Yayma Vakfı, ts.
• Kara, Ömer. “Osmanlı’da Huzur Dersleri Geleneği ve Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 9/18 (2011).
• Karal, Enver Ziya. Osmanlı Tarihi-Birinci Meşrutiyet Ve İstibdat Devirleri (1876 -1907). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2007.
• Karal, Enver Ziya. Osmanlı Tarihi-İkinci Meşrutiyet Ve Birinci Dünya Savaşı (1908 - 1918). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Kur’ân Yolu Meâli. çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Kaya, Mesut. “Matüridi Tefsiri’nin Osmanlı Tefsirciliğindeki İzleri”. Osmanlı’da İlm-i Tefsir. ed. M. Taha Boyalık - Harun Abacı. İstanbul: İSAR Yayınları, 2019.
• “Ahmed Mâhir Efendi”. Meydan Larousse. ed. Safa Kılıçlıoğlu vd. 14 cilt. İstanbul, 2. Basım, 1992.
• Levent, Lamia. “Ahmed Mâhir Efendi’nin Ubudiyet-İbadet Konusuna Metafizik Yaklaşımları”, Diyanet İlmi Dergi 48/2 (ts.).
• Levent, Lamia. Ahmed Mâhir Efendi Hayatı Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Maden, Şükrü. “Öne Çıkan Konuları İtibariyle Osmanlı Dönemi Fâtiha Sûresi Tefsir Literatürü”. Osmanlı Düşüncesi Kaynakları ve Tartışma ’Konuları. ed. Fuat Aydın vd. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2019.
• Mâhir, Ahmed. el-Fâtiha fî Tefsîri’l-Fâtiha. İstanbul: Hukuk Matbaası, 1331.
• Mâhir, Ahmed. Mu’cizât-ı Kur’âniyye. İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekâsı Matbaacılık Osmanlı Şirketi, 1328.
• Oğuz, Ahmed. “Türk Demokrasi Tarihinde Muhalefet Geleneğinin Oluşması Açısından Sultan II.Abdülhamid Ve Dönemi”, NEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2 (2013).
• Özcan, Esat. “Osmanlı Tefsir Geleneğinde Türkçe Tefsirlerin Yeri”, Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [BOZİFDER] 17 (2020).
• Öztürk, Mustafa. “Osmanlı Tefsir Kültürüne Panoramik Bir Bakış”. Osmanlı Toplumunda Kur’ân Kültürü ve Tefsir Çalışmaları I. ed. Bilal Gökkır vd. İstanbul: ilim Yayma Vakfı Kur’ân ve Tefsir Akademisi, 2011.
• Öztürk, Mustafa. “Son Dönem Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Kur’ân ve Tefsir Çalışmaları”, Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2014).
• Râzî, Muhammed b. Ömer b. Hüseyin Fahruddin. Mefâtihu’l-Gayb. 32 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 1981.
• Şahin, Kamil. “Ahmed Hamdi Serbestzâde”. TDV İslam Ansiklopedisi. 2/72-73. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân. 25 Cilt. Kahire: Dirâsetü Arabiyye ve’l-İlmiyye, 1. Basım, 2001.
• Tekin, Mustafa. “Dönemin İslamcılarının II. Abdulhamid’e Bakışı”, Birey ve Toplum 1/1 (2011).
• Ünsal, Hadiye. “Ebü’l-Hasen el-Vâhidî’nin Hayatı, Eserleri ve Tefsir Tarihindeki Yeri”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/1 (2013).
• Yıldız, Sakıp. “Osmanlı Tefsir Hareketine Toplu Bakış”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (1987).
• Zengin, Zeki Salih. “Osmanlılar’da II. Meşrutiyet Döneminde Yeni Açılan Medreseler ve Din Görevlisi Yetiştirme Çalışmaları”, İslâm Araştırmaları Dergisi 36 (2016).
• Zeyrek, Suat. “II. Meşrutiyet Döneminde İktidar –Muhalefet Çekişmeleri Üzerine Genel Bir Bakış”, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 6 (2013), 2.