İznikmid (İzmit) Hurûfât Defterlerine Göre İzmit Kazasındaki Tekke ve Zaviyeler

Year 2023, Volume: 26 Issue: 64, 339 - 370, 15.06.2023

Saliha Tanık

https://doi.org/10.15745/da.1253538

Abstract

Hurûfat Defterleri, bir şehrin imar faaliyetlerini belgeleyen önemli arşiv vesikalarındandır. İzmit’te yer alan tekke ve zaviyeler için 1711-1806 tarih aralığında İznikmid Hurûfât Defterleri’ne kayıt tutulduğu anlaşılmaktadır. Söz konusu olan defter kayıtlarında dört tekke, dört zaviye ve bir tane de tekke/zaviye yapısı mevcuttur. İncelediğimiz hurufat kayıtlarına göre İzmit kazasındaki tekke ve zaviyelerin daha çok merkezi bölgede konumlandığı, birkaçının ise kırsal alanlarda yer aldığı gözlenmektedir. Yapılan araştırma neticesinde sözü edilen eserlerde, “Bayramiyye”, “Mevleviyye” ve “Halvetiyye” tarikatlarının rol aldığı anlaşılmaktadır. Arşiv kayıtları ışığında yapı kurucusunun (bâni) adını ve görevini ortaya çıkarmak tarihsel yönden önemli belge niteliğindedir. Bu çalışmada günümüze ulaşamayan yapılar hakkında görevli atama, sahip oldukları vakıf ve bâni bilgisi ile o dönemdeki varlıkları ortaya konulacaktır. Günümüze ulaşan tekke ve zaviyelerin ise bu bilgilerin yanında mevcut olan ek birimlerinin (türbe-hamam) geçirdiği onarımlar, malzeme bilgisi, plan özellikleri ve günümüzdeki durumu yapılan arşiv ve alan araştırmasının sonucunda Sanat Tarihi yönünden görsellerle desteklenerek anlatılacaktır. Ayrıca bahse konu olan yapıların, arşiv vesikaları ve eski görseller ışığında tekke-zaviye mimarisindeki sınıflandırılması yapılarak analizler ortaya konulacaktır. Şehir imar planındaki bahse konu olan yapıların yer aldığı harita görselleri, tekke ve zaviyelerin yayılım sahasını ortaya koyması bakımından önemi haizdir. Bu bağlamda İzmit’in tekke ve zaviyeleri hakkında tarihsel bir zemin üzerinde oluşturulan topoğrafik ve mimari bilgi ile alana kaynaklık oluşturulacağı umulmaktadır.

Keywords

Türk-İslam Mimarisi, İzmit, Osmanlı Dönemi, Hurufat Defterleri, Tekke ve Zaviyeler

Thanks

Sayın Editör, makalemi derginize gönderiyorum. Derginizde yayımlanmasından onur duyarım. Kolay Gelsin. Saygılarımla. Arş. Gör. Dr. Saliha Tanık

Dervish Lodges and Zawiyas in the District of Izmit in the Iznikmid (İzmit) Hurufat Registers

Abstract

Hurufat registers are important archival documents that show the regional practices in a city. The dervish lodges and zawiyas in Izmit were recorded in those registers between 1711-1806. This study mainly focused on four dervish lodges, three zawiyas, and one tekke. The units in the derwish lodges and zawiyas that have survived today are shrines and public baths. According to the obtained registers, the dervish lodges and zawiyas in the Izmit district were mostly located in the central neighborhoods, and a few were in villages and hamlets. This study dealt with four dervish lodges, three zawiyas, and one tekke. As can be read in the registers, the study findings showed that the sects of "Mevleviyye," "Halvetiyye," and “Bayramiyye” had several lodged and zawiyas in the city that were categorized under three groups (i.e., dervish lodge, zawiya, and tekke) in our study. The name and duty of founders (bâni) in archival documents are acknowledged as historical documents. This study aimed to present information about the appointments, positions, founders, and assets in structures that have not survived to the present day, thus enlightening the period. It also gave information about the restorations, construction plan and material, and the current status of the surviving dervish lodges and zawiyas, supported with images, archive documents, and field research findings. The mentioned structures (i.e., the dervish lodges and zawiyas) were architecturally classified in the light of archive documents and old images. The regional plans were also considered in describing the locations of the lodges and zawiyas in the city. In this sense, the topographical and architectural information about the dervish lodges and zawiyas in İzmit was valuable information sources.

Keywords

Turkish-Islamic Architecture, İzmit, Ottoman Period, Hurufat Registers, Dervish Lodges and Zawiyas

References

• Aksoy, Taner. Kocaeli Kültür Envanteri. Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2011.
• Alkan, Mustafa. “Türk Vakıf Tarihi Araştırmaları Açısından Hurufat Defterleri: Adana Örneği”. XV. Türk Tarih Kongresi (11-15 Eylül 2006). 825-842. Ankara, 2010.
• Arıcı, Raziye. Menteşe Sancağı’na Bağlı Meğri (Fethiye) Kazası ve Köylerinin Hurufat Defterleri. Konya. Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Aslangiri, Mine. Bursa Hurûfât Defterleri. Bursa. Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Aşıkpaşazâde. Tevarih-i Âli Osman. İstanbul: Matba-i Amire, 1332.
• Ayhan, Alper. 1452 İzmit Şer’iyye Sicilinin Değerlendirilmesi ve Transkripsiyonu. Kars: Kafkas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisan Tezi, 2013.
• Balkaya, Ayşe. “Hurufat Defterlerine Göre Finike’deki Camiler (XVII.-XIX. Yüzyıllar Arası)”. Türk İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi 18/36 (2023), 287-306.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”. Vakıflar Dergisi 2 (1942), 279-353.
• Baykara, Tuncer. Osmanlı Taşra Teşkilatında XVIII. Yüzyılda Görev ve Görevliler (Anadolu). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1990.
• Bayramoğlu, Fuat- Azamat, Nihat. “Bayramiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/ 269-273. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Beyazıt, Yasemin. “Hurufat Defterlerinin Şehir Tarihi Araştırmalarındaki Yeri”. History Studies 5 /1 (2013), 39-69.
• Boran, Ali. “Şam Mevlânâ Hâlidî Bağdâdî Tekke ve Türbesi”. Uluslararası Mevlâna Hadid-i Bağdadi Sempozyumu Bildirileri (11-13 Haziran 2010). ed. Erdal Baykan- Mehmet Keskin. 53-67. Ankara, 2012.
• Çakar, Enver. “Hurufat Defterlerine Göre 18. Yüzyılda Palu”. Vakıflar Dergisi 49 (2018), 21-41.
• Çakar, Enver- Uzun, Celalettin. Hurufat Defterlerinde Harput (1690-1812). Elazığ: Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, 2017.
• Çal, Halit. “1192 Numaralı 1697-1716 Tarihli Hurufat Defterine Göre Bulgaristan’daki Türk Mimarisi”. Balkanlar’da Kültürel Etkileşim ve Türk Mimarisi Uluslararası Sempozyumu Bildirileri (17-19 Mayıs 2000). ed. İmran Baba. 1/221-286. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2000.
• Çal, Halit. “Hurufat Defterlerine Göre 19. Yüzyılda Küre Kazası”. Prof. Dr. Zafer Bayburtluoğlu Armağanı Sanat Yazıları. ed. Mustafa Denktaş vd. 125-166.Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2001.
• Çal, Halit. “1192 Numaralı 1696-1716 Tarihli Hurufat Defterine Göre Yunanistan’daki Türk Mimarisi”. Erdem 58 (2010), 93-242.
• Çetin, Adem. Hurufat Defterlerindeki Kayıtlara Göre Ankara İl Merkezindeki Dini Mimari Yapılar. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Dağlı, Ahmet. 19. Y.Y. Adapazarı-Kocaeli Bölgesi Medrese ve Tekke-Zaviyeleri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Demirtaş, Hasan. “Vakıf Araştırmalarında Kaynak Olarak Hurûfat Defterleri: Kangırı Örneği”. Vakıflar Dergisi 37 (2012), 47-92.
• Dündar, Abdülkadir. “Beş Hurufât Defteri’ndeki Kayıtlara Göre Mudurnu”. Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Uluslararası Mudurnu Araştırmaları Ahilik ve Halk Kültürü Sempozyumu (21-22 Eylül 2018). ed. Azize Aktaş Yasa vd. 73-93. Ankara: BAİBÜ Bolu Halk Kültürünü Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, 2018.
• Eroğlu Memiş, Şerife. “Osmanlı Toplumsal Tarihi Kaynaklarından Hurûfât Ya da Askeri Rûznamçe Defterleri ve Önemi Kazâ-i Kudüs-i Şerif Örneği”. Vakıflar Dergisi 39 (2013), 119-146.
• Eroğlu Memiş, Şerife. “Hurûfât ya da ‘Askeri Rûznâmçe Defterlerinde Yer Alan Vakıf Kurumları Dışındaki Atamaların Kazâ-yı Kudüs-i Şerif Örneğinde İncelenmesi”. OTAM 39 (2016), 71-104.
• Erpolat, Mehmet Salih. “Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyılda Kocaeli Sancağı’nda Dini Hayatın İzleri”. Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi 6/1 (2012), 1-37. https:// doi: 10.30517/cihannuma.768712.
• Galitekin, Ahmet Nezih. Gölcük Örcün Köyü ve Baba Sultân Zâviyesi. Kocaeli: Gölcük Belediyesi Kültür Yayınları, 1998.
• Galitekin, Ahmet Nezih. Gölcük Tarihçe ve Kültür Mirası Eserler. Kocaeli: Gölcük Belediyesi Kültür Yayınları, 2005.
• Galitekin, Ahmet Nezih. Kocaeli Su Medeniyeti Tarihinden Sayfalar. Kocaeli: İsu Genel Müdürlüğü Yayınları, 2. Basım, 2015. Galitekin, Ahmet Nezih. Gölcük Örcün Köyü ve Baba Sultân Zâviyesi. Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2. Basım, 2021.
• Gökmen, Ertan. Hurûfât Defterlerine Göre Demirci Kazası ve Köylerinde Cami ve Mescitler (1690-1830). Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 3/2 (2005), 21-56.
• Gökmen, Ertan. Hurufat Kayıtlarına Göre Turgutlu Kasabasındaki Dini-Sosyal Yapılar İle Görevlileri (1690-1835). Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 14/3 (2016), 338-377. https://doi.org/10.18026/cbusos.43045.
• Gürbüz, Adnan. “Amasya Mevlihânesi ve Vakıfları”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi II/2 (1996), 287-192.
• Kara, Mustafa. “Tekke”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/368-370. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Köç, Ahmet. “Osmanlı Devleti’nde Devlet-Tekke İlişkisinin Önemli Bir Tanığı: Halveti Şeyhi Sofyalı Bâlî Efendi Ve Vakıfları”. Belleten 80/289 (1996), 797-821.
• Köse, Fatih. İstanbul Halvetî Tekkeleri. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
• Küçükdağ, Yusuf “Konya’da Osmanlı Döneminde İnşa Edilen Tekke ve Zaviyeler”. Osmanlı Döneminde Konya. ed. Yusuf Küçükdağ. 171-182. Konya: Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2003.
• Muşmal, Hüseyin-İnal, Sıddıka. “Hurufat Defterleri ve Şehir Tarihi Araştırmalarındaki Yeri”. 3. Milletlerarası Şehir Tarihi Yazarlar Kongresi (6-8 Mart 2015). 119-129. Şanlıurfa, 2015.
• Naldan, Funda. “Hurufat Defterlerine Göre 19. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Kemah Kazasında Türk Mimarisi”. İnönü Üniversitesi Kültür ve Sanat Dergisi 4/1 (2018), 85-95.
• Ocak, Ahmet Yaşar- Faruki, Süreyya. “Zâviye”. İslâm Ansiklopedisi. 13/468-476. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1986.
• Ölmez, Figen. Kocaeli Çeşmeleri. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Öntuğ, Mustafa Murat. “Hurufât Defterlerine Göre Uşak’taki Eğitim Müesseseleri (1702-1824)”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 3 (1999), 149-171.
• Özdemir, Gazi. Hurufat Defterleri Işığında Ilgın. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Özdemir, Kerim. İzmit Kazası Vakıfları ve Vakıf Eserleri: Tespit ve Değerlendirme (1750-1850). Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Şafakçı, Hamit. “Belviran Kazası Tekke ve Zaviyeleri (1476-1876)”. Vakıflar Dergisi 45 (2016), 59-89.
• Tanman, Baha. İstanbul Tekkelerinin Mimari ve Süsleme Özellikleri Tipoloji Denemeler I. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1990.
• Tanman, Baha- Parlak, Sevgi. “Tekke (Mimari).” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/370-379. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Tanrıkorur, Barihüda. “Mevleviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/468-475. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Texier, Charles. Küçük Asya. çev. Ali Suat. 1 Cilt. Ankara: Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, 2002.
• Uludağ, Süleyman. “Halvet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/386-387. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Uludağ, Süleyman. “Halvetiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/393-395. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. 1 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 3. Basım, 1972.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Vakıf Müessesesinin XVIII. Asır Türk Toplumundaki Rolü”. Vakıflar Dergisi 14 (1982), 1-27.
• Yıldız, Pakize. Hurufât Defterlerine Göre Maraş Kazası. Konya: Selçuk Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Yüce, Rıfat. Kocaeli Tarih ve Rehberi. İstanbul: Demkar Yayınevi, 2007.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Hurufat Defteri (HRF.d). No. 530, Sayfa No. 15.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Hurufat Defteri (HRF.d). No. 531, Sayfa No. 14/15.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Hurufat Defteri (HRF.d). No. 532, Sayfa No. 15/16.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Hurufat Defteri (HRF.d). No. 1061, Sayfa No. 203.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Hurufat Defteri (HRF.d). No. 1063, Sayfa No. 30/34/36.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Hurufat Defteri (HRF.d). No. 1065, Sayfa No. 102.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Hurufat Defteri (HRF.d). No. 1067, Sayfa No. 40/42/43.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Hurufat Defteri (HRF.d). No. 1068, Sayfa No. 39/42/43/45.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Hurufat Defteri (HRF.d). No. 1071, Sayfa No. 27.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Hurufat Defteri (HRF.d). No. 1098, Sayfa No. 123.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Hurufat Defteri (HRF.d). No. 1137, Sayfa No. 42/43.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Hurufat Defteri (HRF.d). No. 1143, Sayfa No. 35.