Râmhürmüzî ve el-Muhaddisü’l-Fâsıl Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2023, Cilt: 23 Sayı: 1, 399 - 432, 31.03.2023

Recep Köklü

https://doi.org/10.33415/daad.1213211

Öz

Râmhürmüzî, mütekaddimûn döneminde müstakil hadis usulü eseri telif etmiş ilk hadis âlimi kabul edilmektedir. Halbuki mütekaddimûn döneminde onun bu alanda şöhret bulduğunu söylemek mümkün görünmemektedir. Bu makalede Râmhürmüzî’nin bir hadis usulü âlimi olarak öne çıkışına ve el-Muhaddisü’l-fâsıl adlı eserinin içeriğine ilişkin bir inceleme yapılacaktır. el-Muhaddisü’l-fâsıl, adından ve içeriğinden anlaşıldığı üzere sadece hadis ve fıkıhla ilgilenmekle yetinen kesimleri birbirlerinden istifade etmeye teşviki amaçlayan bir eserdir. Râmhürmüzî, Ehl-i hadis ve Ehl-i re’y kesimlerin usul mücadelelerinin arttığı ve Ehl-i hadis içerisinde kelam yönteminin benimsenmeye başladığı IV. asırda bu kesimleri ortayol söylemi ile uzlaştırmayı düşünmektedir. Fakat o, bu ortayolun nazar ve istidlâl taraftarı Ehl-i hadis mensuplarınca temsil edildiğini düşünmektedir. Nitekim el-Muhaddisü’l-fâsıl’da Ehl-i re’y fakihleri bu anlamda örnek göstermemektedir. Râmhürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl’da genel anlamda Hanbelî hadis taraftarlarını ve Ehl-i re’y Hanefi fakihleri muhatap almakta ve eleştirmektedir. Bu açıdan el-Muhaddisü’l-fâsıl’ın içeriğinin analizi, Râmhürmüzî ve eserinin hadis usulü tarihindeki yerinin anlaşılmasına katkı sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Hadis Usulü, Ehl-i re’y, Ehl-i Hadis, Râmhürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl

Destekleyen Kurum

Ondokuz Mayıs Üniversitesi

Proje Numarası

PYO.ILH.1904.21.002

A Study on Ramhurmuzi and al-Muhaddith al-Fasil

Öz

Ramhurmuzi is accepted as the first hadith scholar who wrote an independent hadith method in the period of muteqaddimun (early period of hadith methodology). However, it does not seem possible to say that he found fame in this field during in the early period. In this article, an examination will be made about the prominence of Ramhurmuzi as a hadith methodology scholar and the content of his work el-Muhaddith al-fasil. al-Muhaddith al-fasil, as it is understood from its name and content, is a work that aims to encourage people contented with only hadith and fiqh to benefit from each other. In the 4th century AH, when the method struggles of Ahl al-hadith and Ahl al-ra'y groups increased and the method of kalam began to be adopted in Ahl al-hadith, Ramhurmuzi thought to reconcile these segments with the middle-way discourse. But he thought that this middle way is represented by the members of Ahl al-hadith, who support the consideration and inference. As a matter of fact, al-Muhaddith al-fasil does not show the members of Ahl al-ra'y as an example from this aspect. In al-Muhaddith al-fasil, Ramhurmuzi generally addressed and criticized Hanbali hadith supporters and Ahl al-ra'y Hanafi jurists. In this respect, the analysis of the content of al-Muhaddith al-fasil will contribute to the understanding of the place of Ramhurmuzi and his work in the history of hadith methodology.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Hadith Methodology, Ahl al-ra’y, Ahl al-hadith, Ramhurmuzi, al-Muhaddith al-fasil

Proje Numarası

PYO.ILH.1904.21.002

Kaynakça

• Abbâdî, Ebu Asım Muhammed b. Ahmed. Tabakâtü’l-fukahâi’ş-Şafi’iyye. ed. G. Vitestam, Leiden: Brill, 1964.
• Akgündüz, Ahmet. "Ebu'l-Hüseyin el-Basrî". DİA. 326-328. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994.
• Akoğlu, Muharrem. Büveyhîler Döneminde Mu'tezile. Ankara: İlâhiyât, 2008.
• Alâî, Salahuddin Ebu Said. İsâratü'l-fevâidi'l-mecmû'a fi'l-işârati ila'l-ferâidi'l-mesmû'a. ed. Merzûk b. Hiyâs, 2 Medine: Mektebetü'l-ulûm ve'l-hikem, 2004.
• Alibekiroğlu, Fatmanur. Tarihsel Süreçte Hanefîlik-Mu'tezile İlişkisi. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
• Avnî, eş-Şerîf Hâtim b. Ârif. el-Menhecü'l-muktarah li fehmi'l-mustalah. Riyad: Dâru'l-hicre, 1996.
• Aynî, Ebû Muhammed Mahmud b. Ahmed Bedrudddîn. Umdetü'l-kâri şerhu Sahîh-i Buhârî. 25 Beyrut: Dâru ihyai't-turâsi'l-arabî, ty.
• Belhî, Ebu'l-Kasım Abdullah el-Ka'bî. Kabûlü'l-ahbâr ve ma'rifetü'r-ricâl. ed. Ebû Amr el-Hüseynî b. Ömer, 2 Beyrut: Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 2000.
• Belhî, Ebu'l-Kasım Abdullah el-Ka'bî. Kitâbu'l-makâlât ve ma'ahû Uyûnü'l-mesâil ve'l-cevâbât. ed. Hüseyin Hansu vd., İstanbul: Kuramer, 2018.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap Aklının Oluşumu. nşr. İbrahim Akbaba. İstanbul: İz Yayıncılık, 1997.
• Cessâs, Ahmed b. Ali. Ahkâmü'l-Kur'ân. ed. Muhammed Sâdık el-Kamhâvî, 5 Beyrut: Dâru ihyâi't-turasi'l- arabî, 1992.
• Cessâs, Ahmed b. Ali. el-Fusûl fi'l-usûl. 4 Kuveyt: Vizâratü'l-evkâfi'l-Kuveytiyye, 1994.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdillah. Takvîmü'l-edille fî usûli'l-fıkh. ed. Halîl Muhyiddin el-Meyyis, Beyrut: Dâru'l- kütübi'l-ilmiyye, 2001.
• Ebu Zehv, Muhammed el-Hadîs ve'l-muhaddisûn. Kahire: Dâru'l-fikri'l-Arabî, h. 1378.
• Gölcük, Şerafettin. "Ebu Abdullah el-Basrî". DİA. 84-85. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillah. Ma'rifetü ulûmi'l-hadîs. ed. es-Seyyid Muazzam Hüseyn, Beyrut: Dâru'l- kütübi'l-ilmiyye, 1977.
• Halkin, A. S. "The Hashwiyya". Journal of the American Oriental Society 54/1 (1934), 1-28.
• Hamevî, Ebu Abdullah Yakût. Mu'cemü'l-büldân. 7 Beyrut: Dâru sâdır, 1995.
• Hamevî, Ebu Abdullah Yakût. Mu'cemü'l-üdebâ. ed. İhsan Abbas, 7 Beyrut: Dâru'l-garbi'l-İslâmî, 1993.
• Hatîb el-Bağdadî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. el-Câmi'u li-ahlâkı'r-râvî ve âdâbi's-sâmi'. ed. Mahmud Tahhan, 2 Riyad: Mektebetü'l-mearif, ty.
• Hatîb el-Bağdadî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. el-Fakîh ve'l-mütefakkih. ed. Ebû Abdurrahman Adil b. Yusuf, 2 Riyad: Dâru İbni'l-Cevzî, 1996.
• Hatîb el-Bağdadî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. el-Kifâye fî ilmi'r-rivâye. ed. Ebû Abdillah es-Sevrakî vd., Medine: el- Mektebetü'l-ilmiyye, . Basım, t.y.
• Hatîb el-Bağdadî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Şerefü Ashâbi'l-hadis. ed. Mehmet Said Hatiboğlu, Ankara: Dâru ihyâi's-sünneti'n-nebeviyye, ty.
• Hatîb el-Bağdadî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Târihu Bağdâd. ed. Beşşâr Avvâd Ma'rûf, 16 Beyrut: Dâru'l-garbi'l- İslamî, 2002.
• Hatiboğlu, İbrahim. "Râmhürmüzî". DİA. 447-448. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007.
• Hayyât, Ebu'l-Hüseyin. Kitâbu'l-intisâr ve'r-redd 'alâ İbni'r-Râvendî. ed. H. S. Nyberg, Beyrut: Mektebetü'd- dâri'l-Arabiyye, 1993.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü'l-muhtâr 'ale'd-Dürri'l-muhtâr. 6 Beyrut: Dâru'l-fikr, 1992.
• İbn Adî, Ebû Ahmed el-Cürcânî. el-Kâmil fî duafâi'r-ricâl. ed. Âdil Ahmed Abdulmevcut vd., 9 Beyrut: Dâru'l- kütübi'l-ilmiyye, 1997.
• İbn Asâkir, Ebu'l-Kasım Ali b. el-Hasen. Târîhu medîneti Dımaşk. ed. Ömer b. Garâme el-Amrî, 80 Beyrut: Dâru'l-fikr, 1995.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. el-Mecme'u'l-müessis li-mu'cemi'l-müfehris. ed. Yusuf Abdurrahman el-Mar'aşlı, 4 Beyrut: Dâru'l-ma'rife, 1994.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. el-Mu'cemü'l-müfehris. ed. Mahmud Şekûr el-Meyâdînî, Beyrut: Müessesetü'r-risâle, 1998.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. Lisânü'l-Mîzân. ed. Abdulfettah Ebu Gudde, 10 Beyrut: Dâru'l-beşâiri'l-İslâmiyye, 2002.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. Nüzhetü'n-nazar fî tavdîhi Nuhbeti'l-fiker fî mustalahi'l- ehli'l-eser. ed. Nureddin Itr, Dımeşk: Matbaatü's-sabbâh, 2000.
• İbn Kesîr, Ebu'l-Fidâ İsmail b. Ömer b. Kesîr. el-Bidâye ve'n-nihâye. ed. Ali Şeyrî, 14 Beyrut: Dâru ihyai't- türâsi'l-Arabî, 1988.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah. Te'vîlu muhtelifi'l-hadîs. ed. Muhammed Muhyiddin el-Asfar, Beyrut: el-Mektebü'l-İslamî, 1999.
• İbn Mende, Ebu Abdullah Muhammed b. İshak. et-Tevhîd ve ma'rifetü esmâillâh ve nebzetün fî nakdi Ebî Hanîfe. Dâru'l-kütübi'z-Zâhiriyye, Mecâmî' Medreseti'l-'Umeriyye, Mecâmî' 62 (Mecmua nr. 3798), 144-147.
• İbn Miskeveyh, Ebu Ali Ahmed b. Muhammed. Tecâribü'l-ümem ve te'âkibü'l-himem. ed. Ebu'l-Kasım İmâmî, 7 Tahran: Dâru Surûş, 2000.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddin. Mecmûu'l-fetâvâ. ed. Abdurrahman b. Muhammed, 35 Medine: Mecmeau'l- Melik Fahd, 1995.
• İbnü'l-Cevzî, Cemalüddin Ebu'l-Ferec. el-Muntazam fî târîhi'l-ümem ve'l-mülûk. ed. Muhammed Abdülkadir Atâ-Mustafa Abdülkadir Atâ, 19 Beyrut: Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 1992.
• İbnü'l-Esîr, Ebu'l-Hasen İzzüddin. el-Kâmil fi't-târîh. ed. Ömer Abdüsselam Tedmürî, 10 Beyrut: Dâru'l-kitâbi'l- Arabî, 1997.
• İbnü'l-Murtazâ, Ahmed b. Yahya. Tabakâtü'l-Mu'tezile. ed. S. D. Wilzer, Beyrut: Dâru mektebeti'l-hayât, 1961.
• İğde, Muhyettin. Siyasi-İtikadi Bir Mezhep Olarak Hanbeliliğin Teşekkül Süreci. İstanbul: İFAV, 2016.
• Kâdî Abdulcebbâr, Ebu'l-Hüseyin. Şerhu'l-usûli'l-hamse. ed. Abdülkerim Osman, Kahire: Mektebetü Vehbe, 1996.
• Kâdî Abdulcebbâr, Ebu'l-Kasım el-Belhî, Hâkim el-Cüşemî. Fadlu'l-i'tizâl ve tabakâtü'l-Mu'tezile. ed. Fuad Seyyid-Eymen Fuad Seyyid, Beyrut: Dâru'l-Fârâbî, 2017.
• Kâdî Iyâz, Iyâz b. Musa b. Iyâz. Tertîbü'l-medârik ve takrîbi'l-mesâlik. ed. Muhammed Tâvit et-Tancî vd., 8 Mağrib: Matbaatü Fedâle, 1965-1981.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik-Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Kâsım b. Sellâm, Ebû Ubeyd. Kitâbu'l-emsâl. ed. Abdülmecid Kıtâmiş, Dimeşk: Dâru'l-Me'mûn li't-türâs, 1980.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Te'nîbü'l-Hatîb alâ mâ sâkahû fî tercemeti Ebî Hanîfe mine'l-ekâzib. ty.: yy., 1990.
• İbnü'l-Kıftî, Cemalüddin Ebu'l-Hasen. İnbâhu'r-ruvât 'alâ enbâhi'n-nuhât. 4 Beyrut: el-Mektebetü'l-unsuriyye, h. 1424.
• Koca, Ferhat. İslam Hukuk Tarihinde Selefî Söylem Hanbelî Mezhebi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011.
• Kuraşî, İbn Ebu'l-Vefâ. el-Cevâhiru'l-mudiyye fî tabakâti'l-Hanefiyye. ed. Abdulfettah Muhammed el-Hulv, 5 y.y.: Hicr, 1993.
• Lâlekâî, Ebu'l-Kasım Hibetullah. Şerhu usuli i'tikâdi Ehli's-sünne ve'l-cemâa. ed. Ahmed b. Sa'd b. Hamdân el-Gamidî, 4 Riyad: Dâru Taybe, 2003.
• Laoust, Henri. İslâm'da Ayrılıkçı Görüşler. çev. Ethem Ruhi Fığlalı-Sabri Hizmetli. İstanbul: Pınar Yayınları, 2017.
• Madelung, Wilferd. "Maturidiliğin Yayılışı ve Türkler". çev. Muzaffer Tan. İmam Mâturîdî ve Maturidilik. ed. Sönmez Kutlu. 323-386. Ankara: Otto Yayınları, 2018.
• Makdisi, George. İslâm'ın Klasik Çağında ve Hıristiyan Batı'da Beşerî Bilimler. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
• Melchert, Christopher. Sünnî Düşüncenin Teşekkülü Din-Yorum-Dindarlık. nşr. Ali Hakan Çavuşoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Merçil, Erdoğan. "Büveyhîler". DİA. 496-500. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992.
• Mez, Adam. Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti İslâm'ın Rönesansı. çev. Salih Şaban. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Mizzî, Ebu'l-Haccâc Yusuf b. Abdurrahman. Tehzîbü'l-Kemâl fî esmâi'r-ricâl. ed. Beşşâr Avvâd Maruf, 35 Beyrut: Müessesetü'r-risâle, 1980.
• Mneymneh, Hassan. Büveyhîler Devleti Tarihi. çev. Tarık Akarsu. İstanbul: Selenge Yayınları, 2021.
• Münâvî, Zeynüddin Muhammed Abdurraûf. el-Yevâkît ve'd-dürer fî şerhi Nuhbeti İbn Hacer. ed. el-Murtaza ez-Zeyn Ahmed, 2 Riyad: Mektebetü'r-rüşd, 1999.
• Nedîm, Muhammed b. Ebu Ya'kûb İshâk. el-Fihrist. ed. İbrahim Ramazân, Beyrut: Dâru'l-ma'rife, 1997.
• Özafşar, Mehmet Emin. İdeolojik Hadisçiliğin Tarihi Arkaplanı Mihne Olayı ve Haşeviye Olgusu. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Râmhürmüzî, Hasen b. Abdurrahmân. el-Muhaddisü'l-fâsıl beyne'r-râvî ve'l-vâ'î. ed. Muhammed Acâc el- Hatîb, Beyrut: Dâru'l-fikr 1971.
• Râmhürmüzî, Hasen b. Abdurrahmân. Kitâbu emsâli'l-hadîs el-merviyye 'ani'n-Nebî. ed. Ahmed Abdülfettah Temmâm, Beyrut: Müessesetü'l-kütübi's-sekâfiyye, 1988.
• Reşîd el-Attâr, Yahya b. Ali. Nüzhetü'n-nâzır fî zikri men haddese 'an Ebi'l-Kâsım el-Beğavî mine'l-huffâz ve'l- ekâbir. ed. Müş'il b. Bânî el-Matîrî, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2002.
• Şâfiî, Ebu Abdillah Muhammed b. İdris. el-Üm. 8 Beyrut: Dâru'l-ma'rife, 1990.
• Şâfiî, Ebu Abdillah Muhammed b. İdris. er-Risâle. ed. Ahmet Şakir, Mısır: Mektebetü'l-Halebî, 1940.
• Saymerî, Ebu Abdullah Hüseyin b. Ali b. Muhammed Ahbâru Ebî Hanîfe ve ashabih. Beyrut: Alemü'l-kütüb, 1985.
• Saymerî, Ebu Abdullah Hüseyin b. Ali b. Muhammed. Kitâbu Mesâili'l-hilâf fî usûli'l-fıkh (Les Problemes de Divergences en Methodologie Juridique de Husayn b. Ali al-Saymarî). ed. Abdelouahad Jahdani, Marsilya: Universite de Provence (Yayımlanmamış Doktora Tezi), 1991.
• Se'âlibî, Ebu Mansur Abdülmelik. Yetîmetü'd-dehr fî mehâsini ehli'l-'asr. ed. Müfid Muhammed Kumhiyye, 4 Beyrut: Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 1983.
• Sehâvî, Muhammed b. Abdirrahman. "el-Mütekellimûn fi'r-ricâl". Erbe'u resâil fî 'ulûmi'l-hadîs. ed. Abdülfettah Ebu Gudde. Halep: Mektebetü'l-matbûâti'l-İslâmiyye, 1990.
• Sem'ânî, Abdülkerim. el-Ensâb. ed. Abdurrahman b. Yahya el-Muallimî, 12 Haydarâbâd: Meclisü dâirati'l- meârifi'l-Osmâniyye, 1962.
• Sem'ânî, Ebu'l-Muzaffer. Kavâtı'u'l-edille fi'l-usûl. ed. Muhammed Hasan Muhammed, 2 Beyrut: Dâru'l- kütübi'l-ilmiyye, 1999.
• Sibâî, Mustafa es-Sünne ve mekânetuhâ fi't-teşrîi'l-İslâmî. y.y.: el-Mektebetü'l-İslamî, 2000.
• Şîrâzî, Ebu İshak İbrahim b. Ali. Tabakâtu'l-fukahâ. ed. İhsan Abbas, Beyrut: Dâru'r-râidi'l-Arabî, 1970.
• Sübkî, Tâcüddid Abdülvehhâb. Tabakâtü'ş-Şafi'iyyeti'l-kübrâ. ed. Mahmud Muhammed et-Tanahî- Abdulfettah Muhammed el-Hulv, 10 y.y.: Hicr, h. 1413.
• Suyûtî, Abdurrahman b. Ebi Bekr. el-İktirâh fî usûli'n-nahv. ed. Abdülhakim Atıyye, Dımeşk: Dâru'l-Beyrûtî, 2006.
• Temîmî, Takiyyüddin b. Abdülkadir el-Gazzî. et-Tabakâtü's-seniyye fî terâcimi'l-Hanefiyye. ed. Abdülfettah Muhammed el-Hulv, 4 Riyad: Dâru'r-Rifâ'î, 1983.
• Tenûhî, Ebu Ali el-Muhassin b. Ali. Kitâbu'l-ferec ba'de'ş-şidde. ed. Abbûd eş-Şâlcî, 5 Beyrut: Dâru sâdır, 1978.
• Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. nşr. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman. "Zikru men yu'temedu kavluhû fi'l-cerhi ve't-ta'dîl". Erbe'u resâil fî 'ul'umi'l-hadîs. ed. Abdülfettah Ebu Gudde. Halep: Mektebetü'l-matbûâti'l-İslâmiyye, 1990.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a'lâmi'n-nübelâ. ed. Şuayb Arnaut vd., 25 Beyrut: Müessesetü'r-risâle, 1985.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman. Tezkiratü'l-huffâz. 4 Beyrut: Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 1998.
• Zerkeşî, Bedruddîn. en-Nüket alâ Mukaddimeti İbni's-Salâh. ed. Zeynü'lâbidîn b. Muhammed Belâfirîc, 3 Riyad: Edvâü's-selef, 1998.
• Ziriklî, Hayruddîn. el-A'lâm Kâmûsu terâcim li-eşheri'r-ricâl ve'n-nisâ. 8 Beyrut: Dâru'l-ilm li'l-melâyîn, 2002.