Erken Dönem İslam Tarihinde Kızıldeniz’de Bir Sürgün Adası: Dehlek

Yıl 2024, Cilt: 24 Sayı: 2, 367 - 400, 30.09.2024

Selim Argun , Ümit Eskin

https://doi.org/10.33415/daad.1492262

Öz

İslam tarihinde muhalifler ve düzeni bozanlar çeşitli şekillerde cezalandırılmıştır. Bu cezalardan biri de sürgün olmuştur. Sürgün amacıyla kullanılan yerlerden biri de Arapların muhayyilesinde çetin şartları ve uzaklığıyla yer edinen ve şiirlere dahi konu olan Dehlek adaları olmuştur. Doğu Afrika’da Masavva limanı açıklarında yer alan Dehlek adalar topluluğuna, en büyükleri olan Dehlek el-Kebîr adını vermiştir. Bu adalar stratejik konumları sebebiyle tarih boyunca askerî, siyasî ve ticarî açıdan önemli bir yere sahip olmuştur. Arapların İslâm öncesinde ticaret sebebiyle bildiği anlaşılan ada ve civarı, Habeşistan’a ilk hicretler ve Râşid Halifeler döneminde bölgeye düzenlenen akınlarla daha iyi tanınmaya başlamıştır. Emevîler döneminde gerek Kızıldeniz’in ticarî güvenliğini sağlamak gerekse Doğu Afrika’ya yönelik askerî hamleler çerçevesinde Dehlek adası ele geçirilmiştir. Böylece Müslümanların hakimiyetine giren ada, Emevîler ve Abbâsîler döneminde çeşitli sebeplerle farklı sınıflardan kişi ve grupların sürgün yeri olarak kullanılmıştır. Makalede bunlar arasında yer alan şair Ahvas el-Ensârî, kadı Irâk b. Mâlik el-Medenî, şair Ömer b. Ebî Rebîa el-Mahzûmî, bazı Kaderiyye mensupları ve Abbâsî valisi Abdülcebbâr b. Abdurrahman el-Ezdî’nin ailesinden bahsedilecektir. Emevî valisi Yezîd b. Mühelleb el-Ezdî ve Ali b. Abdullah el-Abbâsî ise adaya sürgün kararı çıkarıldığı halde sürgünlerinden vazgeçilen önemli kişiler arasında yer alır. Ayrıca bazı kaynaklarda Dehlek’e sürgün edildiği rivayet edilen kimi kimseler de zikredilir. Ancak bunların sürgün edilme ihtimalleri mümkün olmayıp bahse konu rivayetler zayıf ve sorunludur. Bu çalışmada, kaynaklardaki kısıtlı bilgiler ışığında adanın İslâm hakimiyetine girişi ve sürgün yeri olma vasfıyla ilgili rivayetler değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Kızıldeniz, Dehlek, Sürgün, Eritre, Habeş, Emevîler, Abbâsîler

An Island of Exile in the Red Sea in Early Islamic History: Dahlak

Öz

In Islamic history, opponents and disruptors of the order have been punished in various ways. One such punishment was exile. One of these places of exile, which has made its mark in the imagination of the Arabs with its harsh conditions and remoteness and even became the subject of poems, is the Dahlak Archipelago. Located off the coast of Massawa port in East Africa, the archipelago's largest island is known as Dahlak al-Kabir. Due to their strategic location, these islands have historically held significant political, commercial, and military importance. The island and its surroundings, understood to have been known by the Arabs for trade purposes before Islam, began to be better recognized with the first migrations to Abyssinia and raids organized to the region during the Rashidun Caliphs' era. During the Umayyad period, the island of Dahlak was captured to ensure the Red Sea's commercial security and as part of military maneuvers towards East Africa. During the reigns of the Umayyads and Abbasids, individuals and groups from different classes were exiled to the island for various reasons. Among these were the poet Ahwas al-Ansari, the judge Iraq ibn Malik al-Madani, the poet Umar ibn Abi Rabia al-Makhzumi, some members of the Qadariyya, and the family of the Abbasid governor Abduljabbar ibn Abdurrahman al-Azdi. Umayyad governor Yazid ibn Muhallab al-Azdi and Ali ibn Abdullah al-Abbasi were essential figures for whom exile orders were issued but later revoked. Additionally, some individuals are mentioned as being exiled to Dahlak, but these are weak and problematic narratives with unlikely possibilities of exile. This study will also evaluate the limited information available in sources regarding the island's entry into Islamic dominion and its characteristics as a place of exile.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, The Red Sea, Dahlak, Exile, Eritrea, Abyssinia, Umayyads, Abbâsîds

جزيرة المنفى في البحر الأحمر في التاريخ الإسلامي المبكر: دهلك

Öz

İslam tarihinde muhalifler ve düzeni bozanlar çeşitli şekillerde cezalandırılmıştır. Bu cezalardan biri de sürgün olmuştur. Sürgün amacıyla kullanılan yerlerden biri de Arapların muhayyilesinde çetin şartları ve uzaklığıyla yer edinen ve şiirlere dahi konu olan Dehlek adaları olmuştur. Doğu Afrika’da Masavva limanı açıklarında yer alan Dehlek adalar topluluğuna, en büyükleri olan Dehlek el-Kebîr adını vermiştir. Bu adalar stratejik konumları sebebiyle tarih boyunca askerî, siyasî ve ticarî açıdan önemli bir yere sahip olmuştur. Arapların İslâm öncesinde ticaret sebebiyle bildiği anlaşılan ada ve civarı, Habeşistan’a ilk hicretler ve Râşid Halifeler döneminde bölgeye düzenlenen akınlarla daha iyi tanınmaya başlamıştır. Emevîler döneminde gerek Kızıldeniz’in ticarî güvenliğini sağlamak gerekse Doğu Afrika’ya yönelik askerî hamleler çerçevesinde Dehlek adası ele geçirilmiştir. Böylece Müslümanların hakimiyetine giren ada, Emevîler ve Abbâsîler döneminde çeşitli sebeplerle adaya farklı sınıflardan kişi ve grupların sürgün yeri olarak kullanılmıştır. Makalede bunlar arasında yer alan şair Ahvas el-Ensârî, kadı Irâk b. Mâlik el-Medenî, şair Ömer b. Ebî Rebîa el-Mahzûmî, bazı Kaderiyye mensupları ve Abbâsî valisi Abdülcebbâr b. Abdurrahman el-Ezdî’nin ailesinden bahsedilecektir. Emevî valisi Yezîd b. Mühelleb el-Ezdî ve Ali b. Abdullah el-Abbâsî ise adaya sürgün kararı çıkarıldığı halde sürgünlerinden vazgeçilen önemli kişiler arasında yer alır. Ayrıca bazı kaynaklarda Dehlek’e sürgün edildiği rivayet edilen kimi kimseler de zikredilir. Ancak bunların sürgün edilme ihtimalleri mümkün olmayıp bahse konu rivayetler zayıf ve sorunludur. Bu çalışmada, kaynaklardaki kısıtlı bilgiler ışığında adanın İslâm hakimiyetine girişi ve sürgün yeri olma vasfıyla ilgili rivayetler değerlendirilecektir.

---
في تاريخ الإسلام، عوقب المعارضون والمخلون بالنظام بطرق مختلفة. واحدة من هذه العقوبات كانت النفي. ومن الأماكن التي استخدمت للنفي جزيرة دهلك، التي تميزت بظروفها القاسية وبعدها، وأصبحت موضوعًا للشعر في مخيلة العرب. تقع جزر دهلك في البحر الأحمر قبالة ساحل مصوع في شرق أفريقيا، وأكبرها تسمى دهلك الكبير. تمتعت هذه الجزر بأهمية عسكرية وسياسية وتجارية بسبب موقعها الاستراتيجي على مر التاريخ. يُفهم أن العرب عرفوا الجزيرة وما حولها قبل الإسلام بسبب التجارة، ولكنها أصبحت أكثر شهرة خلال الهجرات الأولى إلى الحبشة والهجمات التي نظمت في عهد الخلفاء الراشدين. في العصر الأموي، احتلت جزيرة دهلك لضمان الأمن التجاري للبحر الأحمر ولتنفيذ الهجمات العسكرية على شرق أفريقيا. وهكذا، أصبحت الجزيرة تحت السيطرة الإسلامية، واستخدمت كمنفى لأشخاص ومجموعات من طبقات مختلفة في العصرين الأموي والعباسي لأسباب متعددة. من بين هؤلاء الأشخاص الشاعر أحوص الأنصاري، القاضي عراق بن مالك المدني، الشاعر عمر بن أبي ربيعة المخزومي، وبعض أتباع القدرية، وعائلة عبد الجبار بن عبد الرحمن الأزدي، والي العباسيين. وكان من بين الشخصيات الهامة التي صدر قرار بنفيها إلى الجزيرة ثم ألغي نفيها الوالي الأموي يزيد بن مهلب الأزدي وعلي بن عبد الله العباسي. وتذكر بعض المصادر أيضا بعض الأشخاص الذين قيل إنهم نُفوا إلى دهلك، إلا أن احتمالية نفيهم ضعيفة والروايات المتعلقة بهم ضعيفة ومشكوك فيها. في هذا العمل، سيتم تقييم الروايات المتعلقة بدخول الجزيرة تحت الحكم الإسلامي وكونها مكانًا للنفي، في ضوء المعلومات المحدودة المتاحة في المصادر.

Anahtar Kelimeler

البحر الأحمر, دهلك, نفي, إريتريا, الحبشة, الأمويون, العباسيون

Kaynakça

• Abdilmün‘im el-Himyerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh. er-Ravzü’l-miʻtâr fî haberi’l-aktâr. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1980.
• Abdülazîz Dûrî (ed.). Ahbârü’d-devleti’l-Abbâsiyye ve fî ahbâri’l-Abbâs ve veledihi. thk. Abdülcebbâr Muttalibî. Beyrut: Dârü Sâdır, 1971.
• Ali, Cevâd. el-Mufassal fî târîhi’l-Arab kable’l-İslâm. 20 Cilt. Beyrut: Dârü’s-Sâkî, 2001.
• Apak, Âdem. Ana Hatlarıyla İslâm Tarihi (2): Hulefâ-i Râşidîn Dönemi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.
• Atçeken, İsmail Hakkı. Devlet Geleneği Açısından Hişam b. Abdülmelik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
• Avcı, Casim. “Masavva‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/73-74. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Aydınlı, Osman. “Kaderî Anlayışın İlk Tezahürleri”. İslâmî Araştırmalar 16/2 (2003), 249-262.
• Basset, Rene. “Dehlek”. Mucezu dâireti’l-maârifi’l-İslâmiyye. C. 16. Şarika: Merkezü’ş-Şarika li’l-İbdai’l-Fikri, 1998.
• Basset, Rene. en-Nukûşü’l-kitâbiyye fî cezîreti Dehlek. çev. Osman Salih Sebba, 1984.
• Başaran, Selman. “Hakem b. Ebü’l-Âs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/175-176. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Belâẕurî, Aḥmed b. Yaḥyâ b. Câbir el-. Futûḥu’l-Buldân. Beyrut: Dâru ve Mektebetu’l-Hilâl, 1988.
• Belâzürî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ b. Câbir el-. Ensâbü’l-eşrâf. ed. Riyâd Ziriklî - Süheyl Zekkâr. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1996.
• Cebbûr, Cebrâil Süleyman. Ömer b. Ebî Rebîʻa. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyin, 1981.
• Cüddî, Abdülkadir b. Ahmed b. Muhammed İbn Ferec. es-Silâh ve’l-udde fî târîhi Cüdde. thk. Mustafa Haderi. Beyrut: Dâru İbn Kesir, 1988.
• Çelebi, Evliya. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi. ed. Seyit Ali Kahraman. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003.
• Dalkılıç, Mehmet. Horasanda İktidar Mücadeleleri (M.705-796). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Doktora Tezi, 2009.
• Daşcıoglu, Kemal. Osmanlı’da Sürgün. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2007.
• Dayf, Şevkî. Târîhü’l-edebi’l-Arabi. 10 Cilt. Kahire: Dârü’l-Maârif, ts.
• Ebû ʿUbeyd el-Bekrî, Ebû ʿUbeyd ʿAbdullâh b. Abdilʿazîz el-Endelusî. Muʿcemu Me’staʿceme min Esmâi’l-Bilâd ve’l-Mevâḍiʿ. 4 Cilt. Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb, 1982.
• Ebü’l-Arab, Muhammed b. Ahmed b. Temîm et-Temîmî. Kitâbü’l-Mihan. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2006.
• Eskin, Ümit. Abbasiler Döneminde Valilik. İstanbul: Siyer Yayınları, 2022.
• Ezraḳî, Ebû’l-Velîd Muḥammed b. ʿAbdullâh el-Ğassânî el-. Aḫbâru Mekke ve mâ Câe fîhâ mine’l-Âs̱âr. thk. Ruşdî es-Ṣâliḥ Mulaḥḥas. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Endelus, 1403/1983.
• Fâsî, Ebû ’ṭ-Ṭîb Muḥammed b. Aḥmed b. ʿAlî el-Fâsî el-. Şifâu’l-Ğarâm bi Aḫbâri’l-Beledi’l-Ḥarâm. 2 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1421/2000.
• Fâsî, Ebü’t-Tayyib Takıyyüddin Muhammed b. Ahmed b. Ali el-. el-İkdü’s-semîn fî târîhi’l-beledi’l-emîn. ed. Fuad Seyyid. 6 Cilt. Kahire: Matbaatü’s-Sünneti’l-Muhammediyye, 1965.
• Fayda, Mustafa. “Dehlek”. 194-195. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1994.
• Fayda, Mustafa. Hulefâ-yı Râşidîn Devri: Dört Halîfe Dönemi. İstanbul: Kubbealtı, 2014.
• Gays, Fethi. el-İslâm ve’l-Habeşe abre’t-tarih. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye, ts.
• Günan, Ömer. İslam Tarihinde Müsadere Uygulamaları (Hz. Peygamber Döneminden Emevilerin Sonuna Kadar). Ankara: İlahiyat Yayınları, 2021.
• Hawting, G. R. The First Dynasty of Islam: The Umayyad Caliphate A.D. 661-750. Carbondale: Southern Illinois University Press, 1987.
• Insoll, Timothy. “Dahlak Kebir, Eritrea: From Aksumite to Ottoman”. Adumatu 3 (2001), 39-50.
• Işık, Emin. “Haşr Sûresi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/424-426. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• İbn Abdürabbih, Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî. el-İkdü’l-ferîd. ed. Müfid Muhammed Kumeyha. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Sikâtüddîn Ali b. Hasan b. Hibetullah. Târîhu medîneti Dımaşk. ed. Muhibbüddin Ebî Saîd Ömer b. Garame el-Amrî. 80 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1996.
• İbn Dureyd, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḥasen b. Dureyd el-Ezdî. Cemheretu’l-Luğa. thk. Remzî Munîr Baʿlebekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1408/1987.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr b. Ebî Şeybe ʿAbdullâh b. el-ʿAbsî. el-Kitâbu’l-Muṣannef fi’l-Eḥâdîs̱ ve’l-ʾÂs̱âr. thk. Kemâl Yûsuf el-Ḥût. 7 Cilt. Riyad: Mektebu’-r-Ruşd, 1409.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe Dîneverî. eş-Şiʻr ve’ş-şuarâ. ed. Ahmed Muhammed Şakir. 2 Cilt. Kahire: Dârü’l-Maârif, 1982.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. thk. Emin Muhammed Abdülvehhâb - Muhammed es-Sâdık el-Ubeydî. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2001.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa‘d b. Meniʻ Zührî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. ed. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 2001.
• İbn ʿAbdi’l-Ḥaḳḳ, ʿAbdulmuʾmin b. ʿAbdulḥaḳḳ b. Şemâîl el-Ḳaṭîʿî el-Bağdâdî el-Ḥanbelî Ṣafiyyuddîn. Merâṣidu’l-ʾİṭṭilâʿ ʿalâ Esmâi’l-Emkine ve’l-Buḳâʿ. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1412.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed Bağdâdî. el-Muntazam fî târîhi’l- mülûk ve’l-ümem. ed. Muhammed Abdülkadir Ahmed Atâ - Mustafa Abdülkadir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbrahim, Muhammed Kerim. “Cuzüru Dehlek fi’l-Bahri’l-Ahmer Ehemmiyetehâ ve Alâkâtehâ bi’l-Yemen Hilâle’l-Usûre’l-İslâmiyye”. el-Halîcü’l-Arabî 21/1 (1989), 117-151.
• İsfahânî, Ali b. Hüseyin b. Muhammed Ebü’l-Ferec el-. Kitâbü’l-Egânî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l- Arabî, 1994.
• İsmail, Ahmed Muhammed. “en-Nefyü fî Asri’d-Devleti’l-Ümeviyye Cezîrete Dehlek Enmûzecen”. Mecelletü Kıtâi’d-Dirâsâti’l-İnsaniyye 27/1 (2021), 773-864.
• Jandil, Hashem Saeb Mohammed al-. “Dahlak Island as a Place of Exile during Umayyad Era (41-132 AH/661- 749 AD)”. Journal of Tikrit University for Humanities 7/29 (2022), 213-236.
• Jones, A.H.M. - Monroe, Elizabeth. A History of Abyssinia [Ethiopia]. Oxford: Oxford University Press, 1935.
• Ḳâḍî ʿİyâḍ, Ebû’l-Faḍl ʿIyâḍ b. Mûsâ el-Yaḥṣubî el-. et-Tenbîhâtu’l-Mustenbiṭa ʿalâ’l-Kutubi’l-Mudevvene ve’l- Muḫteliṭa. thk. Muḥammed el-Ves̱îḳ, ʿAbdulmunʿim Humeytî. 3 Cilt. Beyrut: y.y., 1432/2011.
• Kapar, Mehmet Ali. “Müntefiḳ (Benî Müntefiḳ)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/27. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kindî, Ebû ʿOmer Muḥammed b. Yûsuf el-Mıṣrî el-. Kitâbu’l-Vulât ve Kitâbu’l-Ḳuḍât. thk. Muḥammed Ḥasan Muḥammed Ḥasan İsmâʿîl, ʾAḥmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: y.y., 1424/2003.
• Longrigg, Stephen Hemsley. “Dahlak”. The Encyclopaedia of Islam. Leiden: Brill, 1991.
• Mustafa, Nevin Abdulhalık. İslâm Siyasî Düşüncesinde Muhalefet. İstanbul: İz Yayıncılık, 1990.
• Mutahar, Najwa. Doğu Afrika Sahillerinde Nüfuz Mücadelesi ve Osmanlı İmparatorluğu: Musavva Örneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Nallino, Carlo Alfonso. Târîhü’l-âdâbi’l-Arabiyye mine’l-Cahiliyye hatta asri Benî Ümeyye. Kahire: Dârü’l- Maârif, 1970.
• Nekire, Muhammed Abdullah. İntişarü’l-İslâm fî şarki İfrikiyye ve münâhedetü’l-garb lehu. Riyad: Dârü’l- Mirrih, 1982.
• Nu‘mân b. Muhammed, et-Temîmî el-Mağribî. el-Menâḳıb ve’l-Meŝâlib. ed. Mâcid b. Aḥmed el-ʿAṭıyye. Beyrut: Muʾessesetu’l-Aʿlâ, 2002.
• Ortakcı, Halil - Eskin, Ümit. “Kureyş’in Habeşistan Elçiliğinden Hz. Peygamber’in Yemen Valiliğine: Abdullah b. Ebî Rebî‘a (ö. 35/656)”. Hadis ve Siyer Araştırmaları 9/1 (2023), 115-135.
• Öz, Mustafa. “Ma‘bed el-Cühenî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/281-282. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Özkan, Mustafa. Emevîler Döneminde İktidar-Ulemâ İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2008.
• Öztürk, Levent. İlk Hicret Habeşistan. İstanbul: Siyer Yayınları, 2015.
• Phillips - Carillet, Jean-Bernard. Ethiopia & Eritrea. Lonely Planet, 2006.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halil b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh es-. el-Vâfî bi’l-vefeyât. ed. Ahmed el- Arnaut - Mustafa Türki. 29 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabi, 2000.
• Saʻd, Esma Musa Abdullah - Cebrullah, Selva et-Ticani Fazl. “Cuzurü Dehlek: el-Ehemiyyetü’s-Siyâsiyye ve’l- İktisâdiyye ve’l-İctimâiyye abre’l-Usûri’l-İslâmiyye”. Merkezü Buhûs ve Dirâsâti Düveli Havzi’l-Bahri’l-Ahmer ve Câmiatü’l-Hadâre 1 (2020), 141-162.
• Samed, Vadıh. es-Sücûn ve eseruhâ fi’l-âdâbi’l-Arabiyye. Beyrut: el-Müessesetü’l-Câmiiyye, 1995.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemseddin Yusuf b. Kızoğlu: Mir’âtü’z-zamân fî tevârîhi’l-aʻyân. thk. Ammâr Bicavî. 23 Cilt. Beyrut: Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2013.
• Süt, Abdulnasır. “Gaylân ed-Dımeşkî ve Kelamî Görüşleri”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (2014), 1-21.
• Şâbeştî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Muḥammed el-Maʿrûf bi’ş-Şâbeştî eş-. ed-Diyârât. b.y.: y.y., ts.
• Taberî, Ebû Caʻfer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Târîhü’t-Taberî: Târîhü’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. 11 Cilt. Mısır: Dârü’l-Meârîf, ts.
• Tandoğan, Muhammed. “Kızıldeniz’in Stratejik Dehlek Adaları ve Osmanlı İdaresindeki Konumu”. Avrasya Etüdleri 40/2 (01 Aralık 2011), 259-285.
• Trimingham, J. Spencer. Islam in Ethiopia. Oxford: Oxford University Press, 1952.
• Tunç, Cihat. “Gaylân ed-Dımaşkī”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/414-415. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Uludağ, Süleyman. “Anka (Tasavvuf)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/200-201. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Uslu, Rıfat. “İslam Hukukunda Sürgün Cezası”. Yeni Fikir Dergisi 7/14 (01 Temmuz 2015), 120-131.
• Usluer, Mehmet. “İslam Orduları Karşısında Tutunamayan Bir Hükümdar: Son Sasanî Kisrâsı III. Yezdicerd”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/2 (2023), 289-307.
• Uyar, Gülgûn. Ehl-i Beyt: İslâm Tarihinde Ali-Fâtıma Evlâdı (260/873’e kadar). İstanbul: MÜİFV Yayınları, 2008.
• el-Yaʻkûbî, İbn Vâzıh Ahmed b. İshak b. Caʻfer. Târîhu’l-Yaʻkûbî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh Hamevî Bağdâdî Rûmî. Muʻcemü’l-büldân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Yalar, Mehmet. “Emeviler Döneminde Gazel ve Ömer bin Ebî Rabî‘a”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/2 (2009), 43-73.
• Yılmaz, Metin. Erken Dönem İslam Tarihinde Zindanlar ve Hapishaneler. Ankara: Polis Akademisi Yayınları, 2016.
• Yusuf, Tacuddin Nuruddaim vd. “Nukûşü cezîreti Dehlek kemasdari müerrihi li’l-hutûti’l-leyyin”. Câmiatü’s- Sudân li’l-Ulûm ve’t-Teknolociyyâ 14/3 (2013), 135-160.
• Ẕehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOs̱mân eẕ-. Siyeru Aʿlâmi’n-Nubelâ’. thk. Suʿayb el-Arnâvut. 25 Cilt. b.y.: Muʾessesetu’r-Risâle, 1405/1985.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A‘lâm: Kâmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-Arab ve’l-müstaʻrebîn ve’l- müsteşrikîn. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyin, 2002.
• Zorlu, Cem. Abbasilere Yönelik Dinî ve Siyasî İsyanlar: Ebû Cafer el-Mansûr Dönemi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.