Usûlî İhtilaflar Açısından el-‘Unvân ile eş-Şâtıbiyye Mukayesesi

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 1, 9 - 38

Resul Akcan

https://doi.org/10.33415/daad.1476939

Öz

Bu çalışmada, kıraat ilminin temel kaynaklarından olan el-‘Unvân ile eş-Şâtıbiyye isimli iki eser, usûlî ihtilaflar açısından karşılaştırılmıştır. Her iki eser, telif edildiği tarihten günümüze değin yaygın olarak okutulan, ezberletilen ve referans gösterilen önemli çalışmalardır. Özellikle de eş-Şâtıbiyye, günümüzde varlığını devam ettiren kıraat tarik ve mesleklerinin ana kaynakları arasında yerini almakla güncel bir hüviyete sahiptir. eş-Şâtıbiyye telif edilmeden önce Mısır’da daha çok el-‘Unvân’ın okutulup ezberletilmekte olduğu ifade edilmiştir. el-‘Unvân ile eş-Şâtıbiyye yedi kıraate dair rivayet ve tarik içermesi sebebiyle muhteva yönünden aynı olsa da bazı vecihlerin terk veya isbatı noktasında aralarında birtakım farklılıklar vardır ve söz konusu farklılıkların bütüncül olarak takdimi çalışmanın nirengi noktasıdır. Çalışmada söz konusu vecihlerin sıhhat derecesi, buna bağlı olarak ilgili vecihlerin tercih sebepleri de tespit edilmeye çalışılmıştır. Bununla da eş-Şâtıbiyye’nin günümüz kıraat eğitim-öğretiminde merkezi konuma gelmesinin teorik arka planının yansıtılması amaçlanmıştır. Aynı zamanda bu farklılıklar, zaman zaman temel kaynaklar açısından analiz edilmiştir. İki eser arasındaki kıraat ihtilafları tespit edilip bir doküman çıkartılmakla, hem sahada araştırma yapmak isteyenler için akademik veri ortaya konulması hem de Şâtıbiyye tariki üzere kıraat okuyan-okutan kimselere kolaylık sağlanması hedeflenmiştir. Çalışmadan elde edilen bulgular sonucunda eş-Şâtıbiyye’nin daha fazla vecih ihtiva ettiği tespit edilmiş ve iki eser arasındaki ihtilafların, genelde bir vechin terk veya isbatı şeklinde meydana geldiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Kıraat, el-‘Unvân, eş-Şâtıbiyye, Kırâat-i Seb‘a, İhtilaf

Comparison of al-‘Unwān and al-Shātibiyya in terms of Usūlī Differences

Öz

In this study, two important works on the seven qiraat have been compared within the framework of procedural issues. The first of these is al-'Unwān fi al-qirāati al-sab' by Abū Ṭāhir Ismā'il b. Khalaf al-Sarakustī (d. 455/1063), which was written in prose form. The other work is al-Khirz al-amānī wa wajh al-taḥānī/Shātibiyya by Qāsim b. Firrūh al-Shātibī (d. 590/1194), which is a verse work based on Abū 'Amr al-Dānī's al-Taysīr (d. 444/1055). Both of these works are among the primary sources of many Qiraat works. In particular, al-Shāṭibiyya influenced the works of the later period, was widely read and memorized from the date of its composition to the present day, and has also taken its place among the main sources of the Qiraat tariqs and professions that continue to exist today.
Ibn al-Jazari (d. 833/1429) and al-Qastallānī (d. 923/1517) reported that al-ʿUnwān was mostly taught in Egypt until al-Shātibī's Ḥirz al-amānī. On the other hand, Ibn al-Jazari stated that 'Unwān and al-Shāṭibiyya were two important works in the field of qiraāt, that these two works were among his primary sources, and that there was always a comparison between the two works in the historical process, and that al-Shāṭibiyya surpassed 'Unwān in terms of the interest it attracted after al-Shāṭibī wrote al-Hirz al-amānī. The fact that both 'Unwān and al-Shātibiyya are praised by scholars and that both works are among the sources of many works on the science of Qiraat, especially Ibn al-Jazari's al-Nashr, is a concrete indication of the importance and value attributed to these two works.
Although al-'Unwān and al-Shātibiyya are largely similar in terms of content and narrated wajīhs because they contain information on the seven qiraat, there are some differences between them in terms of the abandonment or preference of some wajīhs, and the determination of these differences has been the triangulation point of the study. After introducing al-'Unwān and al-Shātibiyya in general terms, the two works are compared within the framework of procedural disputes, and from time to time these disputes are analyzed and analyzed based on the main sources. Occasionally, the manner of extracting the relevant wajihs from the text of al-Shātibiyya with reference is explained, and at the same time, places/wajihs that are considered to be relatively complex are shown in a comparative table to simplify the study. In this way, the differences between the two works are presented in a holistic perspective and presented as a document for those who want to do research in the field.
Based on the data obtained from the study, it has been concluded that the number of exaggerations found in al-Shātibiyya but not in 'Unwān is much higher. It is seen that the disagreements between the two works are mostly based on the abandonment or preference of a wajh. It is noteworthy that some of the wajihs in al-Shātibiyya but not in 'Unwān are from al-Shātibī's ziyadīths on Taysīr. In other words, some of the wajihs that are found in al-Shātibiyya but not in 'Unwān are not found in Taysīr, the original source of al-Shātibiyya. It is also possible to come across a situation where a wajih in one of the two works is not narrated by a source other than that source. It was concluded that the number of examples that can be evaluated in this context is higher in 'Unwān than in al-Shātibiyya, and therefore al-Shātibī is unique in fewer wajjīs than al-Sarakoustī.
In the study, the main sources of the science of Qiraat were consulted for the wajihs that were the subject of disagreement between the two works and the approaches of the scholars regarding the aforementioned example were tried to be revealed. In this context, it was observed that Ibn al-Jazari, from time to time, evaluated some of the wajihs in the two aforementioned works as errors, delusions, or weaknesses, and from time to time, his statements regarding the wajihs infirad in 'Unwān or Shātibiyya were encountered. The study occasionally includes the narration sequence of the relevant wajihs in 'Unwān or al-Shātibiyya. In this framework, Ibn al-Jazari's findings and evaluations in al-Nashr and Tuhfat al-ihwān were generally taken as basis, and sometimes the relevant wajihs were analyzed by going to the original sources of al-Shātibiyya or 'Unwān. Based on all these determinations and evaluations of the wajihs subject to dispute, it is possible to say that al-Shātibiyya is more comprehensive in terms of content and more authentic in terms of narration/tradition than 'Unwān.

Anahtar Kelimeler

Qiraat, al-‘Unwān, al-Shātibiyya, Qiraat al-Sab‘a, Difference

المقارنة بين "الشاطبية" من حيث الخلافات الإجرائية والمصادر التي تستند إليها

Öz

في هذه الدراسة تمت المقارنة بين مصنفين هما: كتاب "العون في القراءات السبع" الذي يعد من الكلاسيكيات الأساسية في علم القراءات، ومصنفين آخرين هما: "حرز الأماني ووجوه القراءات" في إطار القضايا الإجرائية. وقد تم تدريس كلا العملين وحفظهما والرجوع إليهما على نطاق واسع منذ تاريخ تأليفهما. وعلى وجه الخصوص، تتمتع الشاطبية بهوية معاصرة من خلال احتلالها مكانها بين المصادر الرئيسية في علم القراءات والمهن التي لا تزال موجودة حتى اليوم. وقد ذُكر أنه قبل كتاب "حرز الأماني" للشاطبي، كان كتاب "العون" لأبي طاهر الشاطبي هو الأكثر تدريساً وحفظاً في مصر، وكانت المقارنة بين العملين دائماً في العملية التاريخية. وعلى الرغم من أن كتاب العون والشاطبية متماثلان من حيث المضمون لاشتمالهما على معلومات وروايات عن القراءات السبع، إلا أن هناك بعض الفروق بينهما من حيث ترك بعض القراءات أو تفضيلها، وكان تحديد هذه الفروق هو نقطة التثليث في الدراسة. وبمعنى أعم، فإن الدراسة تقارن بين العملين من خلال تحليل الخلافات الإجرائية بين كتابي العون والشاطبية من خلال المصادر الرئيسية، وقد اعتمدت الدراسة على تحليل هذه الخلافات.

Anahtar Kelimeler

قراءاة السبعة, الاصول, الاختلاف, العنوان, الشاطبية

Kaynakça

• Abdu’l-Hâdî Hamîtû. Kırâatü’l-imâm Nâfi’ ’inde’l-meğâribe. 7 Cilt. el-Memleketü’l-Mağribiyye: Vizâretü’l-Evkâf, 2003.
• Akaslan, Yaşar. “Kıraat Sistematiğinde Usul Kavramları”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43 (2017).
• Aklan, Kenan. “İbn Kesîr ve Kıraatinin Özellikleri”. On Dört Kıraat İmamı ve Kıraatinin Özellikleri. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 1. Basım, 2023.
• Ali Muhammed-Dabbâ‘. el-İdâe fî beyâni usûli’l-kırâe. Mısır: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, 1999.
• Başal, Abdulhalim. İsmail b. Halef es-Sarakustî’nin Hayatı, Eserleri ve Kırâat İlmindeki Yeri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Bostan, Osman. Ahmed er-Rüşdî ve Mürşidü’t-Talebe Adlı Eserinin Kıraat İlmindeki Yeri. Ankara: Fecr Yayınları, 1. Basım, 2022.
• Bostan, Osman. “en-Neşr Merkezli Çalışmalar (Tahrîrât Örneği)”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52 (2022), 207-234.
• Ca‘berî, Burhânüddîn Ebû İshâk İbrâhîm b. Ömer b. İbrâhîm b. Halîl. Kenzü’l-meânî fî şerhi Hırzi’l-emânî. thk. Ahmed el-Yezîdî. el-Memleketü’l-Mağribiyye: Vizâretü’l-Evkâf, 1998.
• Çetin, Abdurrahman. Kur’an Okuma Esasları. Bursa: Emin Yayınları, 2018.
• Çetin, Abdurrahman. “Şâtıbî, Kâsım b. Fîrruh”. TDV İslam Ansiklopedisi. 38/376-377. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Çollak, Fatih. “eş-Şâtıbiyye”. TDV İslam Ansiklopedisi. 38/377-379. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Çollak, Fatih. Kırâat Âlimlerinden İmam Şâtıbî ve eş-Şâtıbiyye Adlı Eseri. İstanbul: Özener Matbası, 2002.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. Câmiʿu’l-beyân fi’l-kırââti’s-sebʿ. thk. Muhammed Sadûk Cezâirî. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2005.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. et-Taʿrîf fi’htilâfi’r-ruvât ʿan Nâfiʿ. thk. Tihâmî er-Râcî el-Hâşimî. Rabat: İhyâüt-Türâs, 1403.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. Kitabü’t-Teysîr fi’l-kırâ’âti’s-seb’. thk. Halef Hamûd Sâlim Şağdelî. Suudi Arabistan: Dâru’l-Endülüsî li’n-Neşri ve’t-Tevzî’, 2015.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed. İthâfü füdâlâi’l-beşer bi’l-kırâ’âti’l-erba’ati ‘aşer. thk. Enes Mehera. Beyrut- Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2006.
• Ebû Abdillah Muhammed b. Şüreyh b. Ahmed er-Ruaynî el-İşbilî. el-Kâfî fi’l-kırâ’âti’s-seb’. thk. Ahmed Mahmud Abdussemi’ eş-Şâfi. Beyrut: Dâr-u Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Ebû Şâme, Ebü’l-Kâsım Şihâbüddîn Abdurrahmân b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Makdisî. İbrâzü’l-me‘ânî min Hırzi’l- emânî fî kırâ’âti’s-seb’. thk. İbrâhim Atve İvaz. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1981.
• Ebû Tâhir, İsmâîl b. Halef b. Saîd es-Sarakustî. el-İktifâ fi’l-kırâati’s-seb‘i’l-meşhûra. thk. Hâtim Salih ed- Dâmin. Dımaşk: Dâru Ninova, 1. Basım, 2005.
• Ebû Tâhir, İsmâîl b. Halef b. Saîd es-Sarakustî. el-‘Unvân fi’l-kırâ’âti’s-seb‘. thk. Züheyr Zahid - Halîl Atıyye. Beyrut: Âlimül-Kütüb, 1986.
• Fırat, Yavuz. Tecvîd ve Kıraat İlmi Terimleri Sözlüğü. Konya: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2018.
• İbn Bellîme, Ebû Ali Hasan b. Halef b. Abdullah. Telhîsü’l-’ibârât bi-lâtifi’l-işârât fi’l-kırâ’âti’s-seb’. thk. Sübey’ Hamza Hâkimî. Cidde-Beyrut: Dârulkıble-Müessesetü ‘Ulûmi’l-Kur’ân, 1988.
• İbn Galbûn, Ebû Tâhir. et-Tezkira fi’l- kıraâti’s-semân. thk. Eymen Rüşdü Süveyd. Cidde: Cemaâti’l-Hayriyyeti li Tahfîzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, 1412.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr el-Bermekî el-İrbilî. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 1972.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr b. Ahmed b. Mûsâ. Kitâbü’s-seb‘a fi’l-kırâ’ât. thk. Şevki Dayf. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1972.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l- kırâ’âti’l-‘aşr. thk. Nûruddîn Alî b. Muhammed b. Hasen Dabbâ‘. 2 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Gâyetü’n- nihâye fî tabakâti’l-kurrâ’. thk. Gotthelf Bergstraesser. 2 Cilt. Mısır: Mektebetü’l-Hancî, 1932.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Müncidü’l- mukriîn ve mürşidü’t-tâlibîn. thk. Nâsır Muhammedî Muhammed Câd. Kahire: Dâru’l-Eflâki’l-‘Arabiyye, 2010.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Neşru’l- kırâ’âti’l-‘aşr. thk. Eymen Rüşdî Süveyd. 5 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Gavsân li’d-Dirâseti’l-Kur’âniyye, 3. Basım, 2023.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Tahbîru’t- Teysîr fî kırâ’âti’l-eimmeti’l-ʿaşere. thk. M. Müflih Kudât. 9 Cilt. Umman-Ürdün: Dârü’l-Furkân, 2000.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Tuhfetü’l- ihvân fi’l-hulfi beyne’ş-Şâtıbiyye ve’l-ʿUnvân. thk. Hâlid Hasan Ebü’l-Cûd, 2008.
• İbnü’l-Kâsıh, Ebü’l-Bekâ Nûreddîn Alî b. Osmân b. Muhammed el-Uzrî. Sirâcü’l-kâriʾi’l-mübtedî ve tizkârü’l- mukriʾi’l-müntehî. thk. Ali Muhammed Dabbâ‘. Kahire: Matbaʿatü Mustafa Elbânî el-Halebî, 1954.
• Kâdî, Abdülfettah b. Abdulginâ b. Muhammed. el-Vâfî fî şerhi’ş-Şâtıbiyye fi’l-kırâ’âti’s-seb’. Cidde: Mektebetü’s-Sevâdî, 4. Basım, 1992.
• Kastallânî, Ebü’l-ʿAbbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. Letâifü’l-işârât li fünûni’l-kırâ’ât. 10 Cilt. Medine-i Münevvere: Merkezü’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 2013.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’z-zünûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. Şerefettin Yaltkaya - Kilisli Rifat Bilge. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-‘Arabî, 1941.
• Kılıç, Mustafa. “Kıraat İlminde Hâ-i Sekt”. Usul İslam Araştırmaları Dergisi 35/35 (2021), 21-54.
• Koyuncu, Recep. “Kırâat İlminde Manzûm Şerh Geleneği: Şâtıbiyye Şerhlerinden Şerhu Şu’le Örneği”. İslâm İlim ve Düşünce Tarihinde Şerh Geleneği. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Sarakustî, İsmâil b. Halef”. TDV İslam Ansiklopedisi. 36/115. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. el-Keşf ʿan vücûhi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ ve ʿilelihâ ve hucecihâ. thk. Muhyiddin Ramazan. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 3. Basım, 1974.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. et-Tebsıra fi’l-kırâʾâti’s-seb. thk. Muhammed Gavs Nedvî. Bombay: Dâru’s-Selefiyye, 2. Basım, 1982.
• Neşşâr, Ebû Hafs Siraceddîn Ömer b. Kâsım b. Muhammed el-Ensârî. el-Budûru’z-zâhire fi’l-kırâati’l-‘aşri’l- mütevâtire. thk. Alî Muhammed Muavviz - Âdil Ahmed Abdu’l-Mevcûd,. Beyrut: Âlimü’l-Kütüb, 2000.
• Nüveyrî, Ebü’l-Kâsım Muhammed. Şerhu Tayyibeti’n-Neşr fi’l-kırâ’âti’l-‘aşr. thk. Mecdî Muhammed Surûr Sa’d Baslûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Ömer Özbek. Karşılaştırmalı Kıraat İlmi Meseleleri. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2019.
• Pilgir, Eren. Kıraat Edebiyatında ve Tedrisatında Manzum Eser Geleneği. Ankara: Fecr Yayınları, 2024.
• Sehâvî, Ebü’l-Hasen Alemüddîn Alî b. Muhammed b. Abdissamed. Fethü’l-vasîd fî şerhi’l-kasîd. thk. Muhammed el-İdrîsî et-Tâhirî. 4 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd en-Nâşirûn, 1. Basım, 2002.
• Şâtıbî, Kâsım b. Fîrruh b. Halef er-Ruaynî. Hırzü’l-emânî ve vechü’t-tehânî. thk. Eymen Rüşdü Süveyd. Beyrut: Dâru’l-Gavsân li’d-Dirâseti’l-Kur’âniyye, 2019.
• Şenkîtî, Abdurrahim b. Abdillah b. Ömer. “Hâlâtu’ş-Şâtıbiyye me‘a’t-Teysîr”. Mecelletu Ma‘hedi’l-İmâm eş- Şâtıbî li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye 9 (1997), 13-38.
• Şu‘le, Muhammed b. Hüseyn Ebu Abdullah el-Mevsılî el-Hanbelî. Kenzü’l-meʿânî fî şerhi Hırzi’l-emânî. thk. Muhammed İbrahim el-Meşhedânî. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Gavsân li’d-Dirâseti’l-Kur’âniyye, 2012.
• Temel, Nihat. Kırâat ve Tecvîd Istılahları. İstanbul: İFAV Yayınları, 4. Basım, 2018.
• Tetik, İbrahim. “Kur’ân Kıraatinde İmâle ve Feth’in Kitâbî Referansları”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 53 (Haziran 2020), 41-65.
• Yâkut Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn b. Abdillâh el-Bağdâdî er-Rûmî. Muʿcemü’l-üdebâʾ: İrşâdü’l-erîb ilâ maʿrifeti’l-edîb. thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a’lâm. thk. Ömer Abdüsselam et-Tedmurî. 52 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1993.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A‘lâm kâmûs terâcim li eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-‘Arab ve’l-musta‘rabîn ve’l- musteşrikîn. 8 Cilt. Beyrut: Dârul-ʻİlmil-Melâyîn, 7. Basım, 1986.
• Fihrisü’ş-şâmil li’t-türâsi’l-‘Arabiyyi’l-İslâmiyyi’l-mahtût: ʿUlûmü’l-Kurʾân, Mahtûtâtü’l-kırâ’ât. 9 Cilt. Amman: Cem’iyyetü Ammâli’l-Metâbi’i’t-Te‘avvüniyye, 2. Basım, 1994.