Şifahî ve Kitâbî Geleneğin Buluşma Noktası: Mukabele

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 1, 449 - 475, 31.03.2025

Halil İbrahim Önder

https://doi.org/10.33415/daad.1592609

Öz

Karşılıklı okuyan ve dinleyenlerin bir ay boyunca Kur’ân-ı Kerîm’i hatmetmesini ifade eden mukabele, Hz. Peygamber’in (s.a.v.) ramazan ayına özgü sünnetlerindendir. Zira mukabele, “arza” olarak bilinen ve ramazan aylarında Hz. Cebrail (a.s.) ile Hz. Peygamber (s.a.v.) arasın-da gerçekleşen, Kur’ân-ı Kerîm’in karşılıklı tilâveti anlamında muârazasına dayanmaktadır. Müslüman fert ve toplumlar, Hz. Peygamber’in (s.a.v.) sünnetine ittibâ ve Allah’ın ipi olan Kur’an’a sarılma arzusuyla her ramazan ayında bu muârazayı gerçekleştirme gayretinde olmuş-lardır. Dilden kulağa, okuma (kıraat) ve dinlemenin (semâ) tekrarı şeklindeki bu uygulamayla, her ramazan ayında, istinsah edilmiş mushaflar ve onların okunuş kaideleri tekrar edilerek ne-silden nesle aktarılmıştır. Bu çalışmada temeli Asr-ı saâdet’e dayanan mukabele ibadet, estetik, tarih, sosyo-kültür ve pedagoji yönlerinden incelenmiştir. İbadet yönü öne çıkan mukabelenin mezkûr cihetlerden incelenmesi, ilgili literatüre katkıda bulunacak ve farklı bakış açıları kazan-dıracaktır. Araştırmada literatür taraması ve veri analizi yöntemleri esas alınmış, mukabele etra-fında asırlar boyunca oluşan kültür ve tecrübenin iz ve akislerinin ortaya konulması amaçlan-mıştır. İslâmî kültürdeki önemine rağmen mukabele akademik anlamda müstakil olarak ince-lenmemiştir. Mukabelenin ibadet olma yanında farklı yönlerine dikkat çekilmesi ve bu yolla literatüre katkı sunulması çalışmanın öne çıkan hususiyetleridir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat, Kur’ân-ı Kerîm, Mukabele, Arza-i Ahîre, Ramazan

The Meeting Point of Oral and Written Tradition: Muqabala

Öz

Muqabala, which refers to the recitation of the Holy Qur’an for a month by those who read and listen to each other, is one of the most remarkable sunnahs of Ramadan, which has been practiced in homes and mosques since the Prophet Muhammad (PBUH). The practice of muqa-bala, also known as arza, refers to the reciprocal recitation of the Qur'an that took place between the Angel Jibril and the Prophet Muhammad (PBUH) during the month of Ramadan. As a result of following the Sunnah of the Prophet (PBUH) and the desire to adhere to the Qur'an, which is referred to as the 'rope of Allah,' Muslims have made efforts to carry out this practice every Ramadan. This process, fundamentally involving the oral repetition of qira’ah (recitation) and sama (listening), also ensured the annual oral reinforcement of written manusc-ripts of the Qur'an and their recitation rules. Through this sacred activity, the transmission of the Qur'an was preserved and passed down from generation to generation. The annual ’arza (oral transmission) practice during Ramadan is rooted in the oral transmission of the Qur’an, beginning with the recitation from Angel Jibreel (Gabriel) to the Prophet Muhammad (PBUH), subsequently to the Companions, and then among the Companions themselves. Mus-lims, just like the Prophet (PBUH), have endeavoured to perform this arza every Ramadan. The Qur’an’s recitation and teaching methods, particularly in the science of Qira’at (recita-tion), have historically relied on the arza method. Over time, this method gained recognition under various names, such as sama, arza, hifz, and ada, and it remains central to Qur’anic edu-cation, especially in the context of muqabala. In the muqabala tradition, reciprocal recitation and listening align with the principles of arza and sama, ensuring accurate and melodious Qur’anic recitation and facilitating its transmission to subsequent generations. Therefore, the muqabalas read every Ramadan have played an important role in the repetition and transmis-sion of the unchanged methods in the teaching of the Qur'an and Qiraat from Asr-u Saadah (the Age of Bliss) to the present day. The relationship between Arza and I’tikaf is one of the remarkable details on the subject. I’tikaf, in which time is completely devoted to worship by distancing oneself from the worldly occupations, is an act of worship that the Prophet (PBUH) always performed during the months of Ramadan. Since I’tikaf and ’arza are menti-oned together in the related narrations and the number of days spent here is the same, it is highly probable that these moments of itikaf are the time periods when the ’arza takes place in Ramadan. The Prophet (PBUH) promised many rewards to those who read and listen to the Holy Qur'an, learn and teach it. Believers who want to be the recipients of these rewards have continued their habits of reading the Qur'ân al-Kerîm in mosques and individually for centu-ries. Reading and listening to the word of God, which is a worship, in the month of Ramadan, and completing the Qur'an from beginning to end in homes and mosques means, first of all, to confirm the Sunnah of the Prophet (PBUH). In addition, the importance of muqabala in the preservation and transmission of the Qur'ân al-Kerîm from generation to generation is no-teworthy. The desires and wishes of the believers at the point of reading and listening to the muqabala are based on the understanding of obeying the Prophet's (PBUH) sunnah, achieving his glad tidings and spending the blessed month of Ramadan full of worship. The recitation of the Qur'ân al-Kerîm with a maqam and harmony along with the observance of tajweed will increase its effect. Therefore, it is important to recite the muqabalas with a certain aesthetic harmony and beauty. Indeed, throughout history, it has been noted that famous qaris, through their captivating muqabala recitations, attracted the community’s attention and filled mosques. Since muqabala is recited and listened to collectively in homes and mosques, its cultural and social aspects are also significant. Muqabalas, extending from the time of sahur to before and after almost every prayer time, ensured that the spiritual atmosphere was felt individually and socially throughout Ramadan. In this study, analyzes and evaluates the Sunnah of muqabala, rooted in the Asr al-Sa‘adah (Golden Age), is examined from religious, aesthetic, historical, cultural, social, and educational perspectives. The aim of the research, which is based on litera-ture review and data analysis methods, is to reveal the traces and reflections of the deep-rooted experiences and traditions that have developed around muqabala over the centuries. It has been concluded that a deep-rooted tradition has formed around muqabala, which has been continuing for centuries, and some additional proposals have been put forward with the wish that this tradition be preserved.

Anahtar Kelimeler

Qiraat, The Holy Qur’an, Muqabala, al-‘Arda al-akhirah, Ramadan

Kaynakça

• Adıvar, Halide Edip. Mor Salkımlı Ev. İstanbul: Özgür Yayınevi, 1998.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût. Kâhire: Müessesetü Kurtuba, 1955.
• Ahmed Esad Ben’im. Ramazan Geldi Hoş Geldi. İstanbul: Yeni Şark Kütüphanesi, 1949.
• Akakuş, Recep. “Ramazan ve Mukabele Okuma Geleneği”. Diyanet Dergisi 26/2 (Haziran 1990).
• Akakuş, Recep. “Ramazan ve Mukabele Okuma Geleneği”. Diyanet İlmî Dergi 26/2 (Haziran 1990), 61-72.
• Akaslan, Yaşar. “Endülüs’ün Kıraat İlmindeki Yeri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 19/1 (2019), 107-139.
• Aklan, Kenan. Kıraat Farklılıklarının Vakıf ve İbtidâya Etkisi Secâvendî ve Üşmûnî Örneği. Ankara: İlâhiyât, 2023.
• Akyavaş, Ragıp. Asitane 1- Evvel Zaman İçinde İstanbul. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûreddîn Alî b. Sultân Muhammed. Cemʿu’l-vesâʾil fî şerhi’ş-Şemâʾil. 2 Cilt. Mısır: el- Matbaatü’ş-Şerefiyye, ts.
• Ateş, Mustafa. “Ramazan İklimi”. Diyanet İlmî Dergi 26/2 (Haziran 1990), 35-40.
• Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey. İstanbul’da Ramazan Mevsimi. haz. Ali Şükrü Çoruk. İstanbul: Kitabevi, 1998.
• Barbarosoğlu, Fatma K. Ramazannâme. İstanbul: Timaş Yayınları, 2002.
• Bostan, Osman. “Mushaf’ın Tarihi Süreç İçerisinde Geçirdiği Tasnifler”. 13. İnternational Conference on Cultu-re Cıvılızation And Social Sciences. ed. Abdussalam Ali Ahmed. 101-106. Cairo: Iksad Puplications, 2023.
• Bozkurt, Nebi. “Mukabele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/100-101. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdülbaki - Muhibbüd- din el-Hatip. Kahire: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1980.
• Coşkun, Muhammet. “Kur’an’ı İndirildiği Gibi Okumak: Tilâvet Üslûbunun Aslî Kaynağı Üzerine”. Diyanet İlmî Dergi 59/3 (2023), 781-816. https://doi.org/10.61304/did.1287836
• Çakıcı, İrfan. “Kıraat Estetiği Bakımından Kur’an Tilâveti”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakül-tesi Dergisi 8/2 (2021), 308-331. https://doi.org/10.51702/esoguifd.957932
• Çakıcı, İrfan. “Kur’an Tilavetinde Nitelik Sorunu”. Marife 18/1 (2018), 147-175.
• Çelik, İmran. “Kur’ân Tilâveti ve Estetik”. Diyanet İlmi Dergi 58/1 (15 Mart 2022), 127-158. https://doi.org/10.61304/did.895597
• Çetin, Abdurrahman. “Kur’ân-ı Kerîm’in Tespiti ve Korunması”. Altınoluk 4 (Haziran 1986), 12-14.
• Çıtlak, M. Fatih. “Gönenli Mehmet Efendi Hazretlerinin Sohbetlerinden Mukabele Âdâbı”. Keşkül 27 (Yaz 2013), 94-103.
• Çöklü, Ramazan. “Hanefî Mezhebine Göre İtikâf İbadeti”. Tasavvur- Tekirdağ İlahiyat Dergisi 10/1 (Haziran 2024), 309-341. https://doi.org/10.47424/tasavvur.1448823
• Dağdeviren, Alican. “Kıraatlerin Kur’âniyyeti ve Sayısına Yönelik Bir Değerlendirme”. EKEV Akademi Dergisi 68 (27 Aralık 2016), 35-52.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Said b. Osman. et-Tahdîd fil’-itkân ve’t-tecvîd,. thk. Ğânim Kaddûrî Hamed. Am-man: Dâru Ammâr, 2000.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Abdirrahmân b. el-Fazl. Sünenü’d-Dârimî. thk. Hüseyin Selim Esed ed Dârânî. Suudi Arabistan: Dâru’l-Muğnî, 2000.
• Dursun, A. Haluk. İstanbul’da Yaşama Sanatı. İstanbul: Ötüken, 1999.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünen-i Ebî Dâvûd. thk. Şuayb el-Arnaût - Mu- hammed Kâmil Karabellî. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Ebu Şâme, Şehabüddin Abdurrahman b. İsmail b. İbrahim el-Makdisî. El-Mürşidü’l-veciz ilâ ulûmi tetealleku bi’l-Kitâbi’l-aziz. thk. Tayyar Altıkulaç. Beyrut: Dârü Sâdır, 1975.
• Ebû Ubeyd, Kâsım B. Sellâm. Fezâilü’l-Kur’ân. thk. Mervan Atıyye vd. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, ts.
• Elmalı, Hüseyin. “Erzurum’dan Ramazan Hatıraları”. Diyanet Dergisi 122 (Şubat 2001), 36-43.
• Ergun, Sadeddin Nüzhet. Türk Musikisi Antolojisi 1 (Dini Eserler). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1942.
• Erul, Bünyamin. “Mukabeleyi Anlamak Ya da Anlamlı Kılmak”. Diyanet Aylık Dergi 236 (Ağustos 2010), 30-34.
• Gazzâlî, Ebu Hâmid Muhammed b. Ahmet. İhyâü Ulûmi’d-dîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Gültaş, Saadet. “Mûsikî Sohbeti, Bekir Sıtkı Sezgin’le Dinî-Tasavvufî Mûsikî ve Klasik Mûsikîmiz Hakkında Mülâkat”. Kök 1/13 (Mart 1982), 24-27.
• Gültaş, Saadet. “Mûsikî Sohbeti, Bekir Sıtkı Sezgin’le Dinî-Tasavvufî Mûsikî ve Klasik Mûsikîmiz Hakkında Mülâkat”. Kök 1/16 (Haziran 1982), 43-45.
• Gürses, Abdurrahman. “Abdurrahman Gürses Hoca ile Kur’an Saatleri/Kur’an Sanki Şimdi Nazil Oluyormuş Gibi”. Altınoluk 15 (Mayıs 1987), 12-16.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. İstanbul: İrfan Yayıncılık, 1993.
• Hamidullah, Muhammed. Kur’an-ı Kerim Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: İFAV, 2000.
• İbn Mâce, Ebû Abdullâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünen-i İbn-i Mâce. 2 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l- Kütübi’l-Arabiyye, 1953.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân. Letâʾifü’l-maʿârif fîmâ li-mevâsimi’l-ʿâm mine’l-vezâʾif. thk. Âmir b. Ali Yasin. Riyad: Dâru İbn Huzeyme, 2006.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Abbâs İhsân. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. el-Mukaddime. thk. Eymen Rüşdi Süveyd. Cidde: Dâru Nûri’l-Mektebât, 2006.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l- kırââti’l-aşr. thk. Ali Muhammed Dabbâ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İmiyye, ts.
• İnançer, Ö. Tuğrul. “Osmanlı Tarihinde Dînî Musikî”. Musiki Mecmuası 465 (Haziran 1999), 9-16.
• Kara, İsmail. Kutuz Hoca’nın Hatıraları: Cumhuriyet Devrinde Bir Köy Hocası. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2000.
• Kara, Mehmet. Mushaflarda Alametler (Türkiye Örneği). Ankara: İlâhiyât, 2023.
• Karaçam, İsmail. Kur’an Kursundan İlahiyat’a Din Hizmetinde Bir Ömür. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2009.
• Karaçam, İsmail. “Kuran Tilavetinde Mûsikînin Önemi”. Nesil 5 (Şubat 1977), 8.
• Kaya, Mesut. “Ramazan ve Kur’an”. Altınoluk 248 (Ekim 2006), 10-11.
• Keskioğlu, Osman. Nüzûlünden Günümüze Kur’an-ı Kerîm Bilgileri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ts.
• Koyuncu, Recep. Teoriden Pratiğe Vakf ve İbtidâ -Kur’ân-ı Kerîm’in Anlaşılması Bağlamında. İstanbul: Hacı- veyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2022.
• Mekki b. Ebî Talib, Ebu Muhammed el Kaysî. er-Riâye li tecvidi’l-kırâe ve tahkîk-i lafzi’t-tilâve. thk. Ahmed Hasan Ferhat. Amman: Dâru Ammar, 1996.
• Mesud Cemil. “Tanıdığım Musikîşinaslar III”. Musiki Mecmuası 261 (Ağustos 1970), 11.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin b. Haccâc el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdülbaki. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1991.
• Nevevî, Ebu Zekeriyya Yahya b. Şeref b. Mûrî. et-Tıbyan fî âdabi hameleti’l-Kur’an. thk. Muhammed el-Haccâr. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1996.
• Okay, Orhan. Bir Başka İstanbul. İstanbul: Kubbealtı Yayınevi, 2002.
• Okay, Orhan. “Ramazan Hatıraları”. İstanbul Müftülüğü Dergisi Ramazan Özel 5 (Eylül 2008).
• Önder, Halil İbrahim. Ramazan Musikîsi. Bursa: Emin Yayınları, 2021.
• Özmen, M. Şevki. “‘Mukabele Nedir?’” Diyanet Dergisi 12 (Aralık 1965), 221.
• Peker, Hüseyin. “Kur’an’a Göre Dindarlığın Boyutları”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/2 (2012), 41-49.
• Râzî, Ebu’l-Fazl Abdurrahman b. Ahmed. Fezâilü’l-Kur’ân ve tilâvetühü ve hasâisü tilâtihi ve hameletihi. thk. Âmir Hasan Sabrî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1994.
• Rebabi’a, Muhammed Mücellâ. “el-Arzatü’l-Ahîre li’l-Kur’âni’l-Kerîm Beyne’t-Tahammül ve’t-Tahmîl”. İslâmî İlimler Dergisi 11/1 (2016), 154-188.
• Reşîd Rıza. “Reşit Rıza’nın Gözüyle 1910 İstanbul Ramazan’ı ve Dini Hayat”. çev. Suat Mertoğlu. İstanbul Araştırmaları 4 (Ocak 1998), 191-197.
• Sağman, Ali Rıza. Meşhur Hafız Sâmi. İstanbul: Ahmet Said Matbaası, 1947.
• Sarı, Mehmet Ali. Kur’an Tilâvetinde Türk Tavrı ve Merhum Temsilcileri. İstanbul: Mihrabad Yayınları, 2021.
• Sarı, Mehmet Ali. Kur’an-ı Kerim’i Güzel Okuma Tekniği ve Kuralları. İstanbul: İFAV, 2013.
• Süyûtî, Ebu’l-Fazl Celâlüddin Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’an. thk. Şuayb Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2008.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. et-Tevşîh şerhu’l-Câmii’s-sahîh. thk. Rıdvân Câmi` Rıdvân. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd Li’n-Neşr-i ve’t-Tevzî', 1998.
• Şemseddin Sâmi. Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1989.
• Şen, Ziya. “Arza ve Mahiyeti”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42 (2015), 43-64.
• Tetik, Necati. Başlangıçtan IX. Asra Kadar Kıraat İlminin Ta’limi. İstanbul: İşaret Yayınları, 1990.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. Sevre es-Sülemi. es-Sünen. thk. Beşşâr Avvâd Maruf. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l- İslâmi, 1996.
• Tokat, Latif. “Varoluşun Estetik Boyutu ve Din”. İslâm ve Sanat. 123-145. İstanbul: Ensar Yayınevi, 2015.
• Turan, Abdülbaki. “Arza”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/446-447. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Uzun, Mustafa. “Edebiyatımızda Ramazan ve Ramazaniyyeler”. Nesil 11 (1979).
• Ünver, A. Süheyl. “Ramazan Medeniyeti”. Diyanet İşleri Reisliği 1960 Yıllığı. Ankara: Diyanet İşleri Reisliği, 1960.
• Ünver, Süheyl. Bir Ramazan Binbir İstanbul. haz. İsmail Kara. İstanbul: Kitabevi, 1997.
• Yahya Kemal. “Ezan ve Kur’an”. Tevhid-i Efkâr (30 Mart 1922).
• Yılmaz, Fatih Mehmet. “Hadislerde İtikâf”. Mevzu: Sosyal Bilimler Dergisi Ö1: İslamî İlimler Özel Sayısı (Ekim 2023), 239-270. https://doi.org/10.56720/mevzu.1335617
• Yüksel, Yakup. “Kıraatlerin Mâhiyeti ve Tarihi”. Mevzu: Sosyal Bilimler Dergisi 5 (Mart 2020), 1-42. https://doi.org/10.5281/zenodo.4322646
• Zürkânî, Muhammed Abdulazîm. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’an. Kahire: Matbaatü İsa el-Bâbî el-Halebi, 1943.
• https://www.aa.com.tr/ar. “تلاوة القرآن دون انقطاع طيلة شهر رمضان في مساجد بجنوب الجزائر”. 11 Haziran 2017. Erişim 22 Eylül 2024.
• https://www.aa.com.tr/ar/التقارير/تلاوة-القرآن-دون-انقطاع-طيلة-شهر-رمضان-في-مساجد-بجنوب-الجزائر-تقرير/839112