Kurtubî’nin Tefsirinde Sahâbe Dönemi Olaylarına İlişkin İtikadî/Kelâmî Yaklaşım

Year 2025, Volume: 25 Issue: 2, 1549 - 1578, 30.09.2025

Saliha Türcan

https://doi.org/10.33415/daad.1691107

Abstract

Bu çalışmanın amacı, Kurtubî’nin (ö. 671/1273) bazı ayetlerin tefsirinde sahâbe dönemi olaylarını ayetlerle ilişkilendirme biçimini ve bu tutumun arkasındaki itikadî yönelimi incelemektir. Yöntem olarak, Kurtubî’nin el-Câmi‘ li-ahkâm’il-Kurân adlı tefsirinde sahâbe ile doğrudan ya da dolaylı olarak ilişkilendirdiği ayetler seçilmiş ve Kurtubî’nin yaklaşımını belirginleştirmek için kısmen diğer tefsirlerle karşılaştırmalar yapılmıştır. Bu çerçevede araştırmanın odağını, Kurtubî’nin ayetleri sahâbe ile ilişkilendirme tarzı ve bu ilişki üzerinden geliştirdiği yorumların mahiyeti oluşturmaktadır. Çalışmanın özgün yönü, Kurtubî’nin sahâbe anlayışını merkeze alarak ayetleri yorumlama tarzının, diğer müfessirlerin genel yaklaşımlarından ayrıldığı noktalara odaklanmasıdır. Bu bağlamda çalışmada elde edilen bulgular şunlardır: Kurtubî’nin, tarihsel olayları -özellikle Hulefâ-yi Râşidîn’in hilâfeti ve sahâbe arasındaki iç savaşları- itikadî bir bakış açısıyla ayetler üzerinden temellendirme tavrı, benzer yaklaşımı sergileyen sınırlı sayıdaki müfessirlerle karşılaştırıldığında çok daha belirgin bir şekilde öne çıkmaktadır. Sonuç olarak Kurtubî, diğer müfessirlerin doğrudan sahâbenin fazileti ve tezkiyesiyle ilişkilendirmediği bazı ayetleri de bu bağlamda yorumlamakta ve böylece sahâbeye dair yerleşik anlayışı yeni delillerle desteklemektedir. Kurtubî’nin özgünlüğü, ayetleri sahâbenin fazilet ve tezkiyesine dayalı olarak onların tutum, davranış ve uygulamalarını itikadî bir perspektiften değerlendirmesinde ortaya çıkmaktadır.

Keywords

Tefsir , İtikâdî Tutum , Sahâbe Anlayışı , Hulefây-i Râşidin , Sahâbenin Fazileti

The Creedal/Theological Approach in al-Qurṭubī’s Tafsir Regarding Events from the Era of the Companions

Abstract

The purpose of this study is to examine Qurtubi's (d. 671/1273) way of relating events during the companions' period to certain verses in his exegesis, and the theological orientation behind this approach. The methodology was to select verses from Qurtubi's exegesis, al-Jami' li-ahkam al-Qur'an, which he directly or indirectly relates to the companions. comparisons were made with other exegeses to clarify Qurtubi's approach. Within this framework, the focus of this study is on Qurtubi's way of relating verses to the companions and the nature of the interpretations he developed based on this relationship. The unique aspect of this study is its focus on the points where Qurtubi's interpretation of the verses, centered on the companions' understanding, differs from the general approaches of other commentators. In this context, the findings of the study are as follows: Qurtubi's approach to grounding historical events—especially the caliphate of the Rashidun cand the civil wars among the companions—in verses from a theological perspective stands out even more clearly when compared to the limited number of commentators who exhibit a similar approach. Consequently, Qurtubi interprets some verses that other commentators do not directly relate to the virtues and purification of the companions in this context, thus supporting the established understanding of the companions with new evidence. Qurtubi's originality emerges in his evaluation of the verses from a theological perspective, based on the virtues and purification of the companions.

Keywords

Tafsir , Creedal Attitude , The View towards the Companions , al-Khulafa al-Rashidun , Virtue of the Companions , Eternal Knowledge

References

• Abdürrezzâk Ebû Bekr b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî. el-Musannef. thk. Habîburrahman el-A’zamî. 11 Cilt. Hindistan: el-Meclisü’l-İlmî, 2. Baskı., 1403.
• Âcurrî, Ebû Bekr Muhammed b. Hüseyn. Kitâbu’ş-Şerî’a. thk. Abdullah b. Amr b. Süleyman. 5 Cilt. Riyad: Dâru’l- Vatan, 2. Baskı., 1420.
• Akbulut, Ahmet. Sahâbe Dönemi İktidar Kavgası Alevî-Sünni Ayrışmasının Arka Planı. Ankara: Otto Yayınları, 5.Baskı., 2017.
• Ay, Muhittin. Tefsir ve Sosyal Hayat İlişkisi (Tefsîru’l-Kurtubî ve Tefsîru’l-Menâr örneği). Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Ayar, Kenan. Sahâbe Dönemi Siyasi Olaylarında Kur’ân’ın Rolü. Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. ‘Ali b. Sâbit el-Hatîb. el-Kifâye fî ‘ilmi’r-rivâye. thk. Ebû Abdillah es-Sûrekî. Haydarâbad: Dâru’l-Me’arifi’l-Osmâniyye, 1357.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Fark beyne’l-firak. Beyrut: Dâru’l- Âfâki’l-Cedîde, 2. Baskı., 1977.
• Bahar, Murat. Tefsir Sosyal Hayat İlişkisi -İmam Kurtubî’nin Bakara Sûresi Tefsiri Örneği-. İstanbul: Kitabi, 2017.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed. Menâkıbü’l-eimmeti’l-erba‘a. thk. Semîre Ferhât. Beyrut: Dâru’l-Müntehabi’l-Arabî, 1. Baskı., 1422.
• Beydâvî, Nasruddîn Ebû Saîd Muhammed. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el- Maraşlı. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1418.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. 9 Cilt. Dâru Tavk’ın-Necât, 1. Baskı., 1422.
• Çalışkan, İsmail. Siyasal Tefsirin Oluşum Süreci. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Demir, Abdülalim. İmamiyye Şiasında Sahâbe Tasavvuru. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1. Baskı., 2022.
• Ebû Bekr b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî, Abdürrezzâk. el-Musannef. thk. Habîburrahman el-A’zamî. 11 Cilt. Hindistan: el-Meclisü’l-İlmî, 2. Baskı., 1403.
• Efendioğlu, Mehmet. “Fezâilü’s-Sahâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/534-538. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Endülüsî, Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf. el-Bahru’l-Muhît. thk. Sıdkı Muhammed Cemil. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl el-. Risâle ilâ ehli’s-Seğr. thk. Abdullah Şâkir el-Cüneydî. Suûd: İmâdetü’l- Bahsi’l-İlmî, 1413.
• Fahruddîn er-Râzî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer. Me‘âlimu usûli’d-dîn. thk. Tâhâ Abdurraûf Sa‘d. Lübnan: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib el-Endelüsî. el-Muharreru’l-vecîz fî tefsîr-i kitâbi’l-azîz. thk. Abdusselâm Abduşşâfi Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm musneden ‘an rasulillahi ve’s-sahâbeti ve’t-tabi‘in. thk. Es‘ad Muhammed et-Tayyib. Suudi Arabistan: Mektebetü Nezzar Mustafa el-Bâz, 1419.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Alî b. Muhammed b. Hacer el-Askalânî. Fethu’l-bârî şerhu sahîhi’l-Buhârî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1379.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. Risâle fi’l-müfâdale beyne’s-sahâbe. thk. Sa‘îd el- Afgânî. Şam: el- Matbaatü’l-Hâşimiyye, 1940.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Ömer b. Kesîr el-Kureşî ed-Dımeşkî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Sâmi b. Muhammed Selâme. 8 Cilt. B.y.: Dâru Tayyibe, 1999.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalim. Mecmû‘u fetâvâ. thk. Abdurrahmân b. Muhammed b. Kâsım vd. Medine: Mecmau’l-Melik Fehd, 1425.
• İbnu’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh. Ahkâmu’l-Kur’an. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselam Tedmirî. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1417.
• Kummî, Muhammed b. Hasan. Tefsîru’l-Kummî. thk. Seyyid Tayyib el-Mûsevî el-Cezâirî. 2 Cilt. İran: Müessesetü Dâri’l-Kitâb, ts.
• Kurt, İsmail. “Kur’ân’ın Bütünlüğü Bağlamında İnsanın Yeryüzündeki Halifeliği Meselesi”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 20/2 (2020), 783-821.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr . el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûni - İbrahim Atfiş. 20 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kütübü’l-Mısrıyye, 1384.
• Lâlekâî, Hibetüllâh b. Hasan b. Mansûr et-Taberî el-. Şerhu usûli i‘tikâdi ehli’s-sünne ve’l-cemâ‘a. thk. Ahmed b. Sa‘d el-Ğâmidî. 9 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru’t Tayyibe, 7.Baskı., 1423.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Mahmûd. Te’vîlâtu ehli’s-sünne. thk. Mecdi Baslum. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed. el-Ahkâmü’s-sultâniyye. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Mukâtil b. Süleyman, Ebu’l-Hasen. Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. thk. Abdullah Mahmud Şehâte. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1423.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. Hâccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülkerim. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.y.
• Naim, Ahmed. Sahih-i Buhârî Muhtasar-ı Tecrîdi Sarih Tercümesi. 13 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 4.Baskı., 1976.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullah b. Ahmed. Medârikü’t-tenzîl ve hakâikü’t-te’vil. thk. Yusuf Ali Bedevî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1998.
• Nu‘mân b. Sâbit, Ebû Hanîfe. Fıkhu’l-Ekber. el-İmaratü’l-’Arabiyye: Mektebetü’l-Furkân, 1419.
• Onat, Hasan. “Şii İmâmet Nazariyesi”. AÜİFD 32 (1992), 89-110.
• Özkan, Mustafa. “İlk Dönem İslâm Tarihi Siyasî Çatışmaların Dışında Kalmaya Çalışanlar: Tarafsızlar”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (2008), 59-88.
• Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 3. Baskı., 1420.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân an te’vîl-i âyi’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Yeşilmen, Abdurrahim. “Sahâbe Neslinin Diğer Nesillerden Üstünlüğü Meselesi”. Akademik-Us 14/Aralık (2023), 115-138.
• Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed Şemsuddîn. el-Müntekâ min Minhâci’l-i‘tidâl fî nakdi kelâmi’l- rafdi ve’l-i‘tizâl. thk. Muhibbüddîn el-Hatîb, ts.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf an hakâik-ı gavâmidi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1407.