The Autonomy Established by Aḥmad ibn Ṭūlūn in Egypt and His Allegiance to the Abbasids (254–270/868–884)

Year 2025, Volume: 25 Issue: 2, 917 - 943, 30.09.2025

Yunus Akyürek

https://doi.org/10.33415/daad.1700945

Abstract

This study examines Aḥmad ibn Ṭūlūn, a prominent Turkish governor of the Sāmarrā period, and his relations with the ʿAbbāsid caliphal center. It covers his early life, appointment as governor of Egypt, his ties with Caliph al-Muʿtamid, and especially his political struggle with the powerful caliphal deputy, al-Muwaffaq. The main aim is to assess whether Aḥmad sought to establish an independent state, identify the political and military factors shaping his rule, and understand his oppositional stance toward the central authority. In addition, it aims to identify and rectify methodological or interpretive errors observed in earlier research. Based on historical narrative and analytical methods, the research concludes that Aḥmad did not pursue complete independence despite expanding his power in Egypt and clashing with al-Muwaffaq. He continued to use the caliph’s name in khuṭbas and coinage, signaling formal allegiance to the ʿAbbāsid Caliphate. His real conflict was with al-Muwaffaq, who viewed his growing power as a threat. Al-Muwaffaq’s attempts at dismissal and political suppression led Aḥmad to resist, but this opposition was not aimed at the caliph himself or the legitimacy of the caliphate.

Keywords

History of Islam , ʿAbbāsid Caliphate , Sāmarrā Period , Turkish Element , Aḥmad ibn Ṭūlūn , al-Muwaffaq

Ahmed b. Ṭûlûn’un Mısır’da Tesis Ettiği Otonomi ve Abbâsîlere Bağlılığı (254-270/868-884)

Abstract

Araştırmanın konusu, Sâmerrâ dönemi önemli Türk valilerinden Ahmed b. Ṭûlûn ve onun hilâfet merkeziyle olan ilişkileridir. Kapsamı, Ahmed’in Mısır valiliği öncesi yaşamı, atanması, Halife Mu‘temid ile ilişkileri ve bilhassa güçlü Halife Nâibi Muvaffaḳ ile olan mücadelesidir. Araştırmanın amacı, Ahmed’in valilik süresince bağımsız bir devlet kurmayı hedefleyip hedeflemediğini, siyasi ve askerî faaliyetlerini etkileyen faktörleri ve merkeze karşı muhalif tavrını anlamaktır. Ayrıca, önceki bazı çalışmalarda yapılan birtakım hataları gidermeyi hedefler. Çalışma, tarihsel anlatı ve analiz yöntemine dayanmaktadır. Ahmed’in Mısır’da gücünü artırmasına ve Muvaffaḳ ile ciddi sorunlar yaşamasına rağmen kavramsal anlamda bağımsız bir devlet kurma amacı gütmediğini, hutbelerde ve paralarda halifenin adını kullanmaya devam ederek Abbâsî Hilafeti’ne bağlı kaldığını ortaya koymak araştırmanın temel sonuçları arasında zikredilebilir. Onun asıl mücadelesi, artan gücünü merkezî otorite için tehdit olarak gören nâib Muvaffaḳ iledir. Muvaffaḳ'ın azil ve siyasî baskı çabaları, Ahmed’i mukabelede bulunmaya sevk etmiştir. Ancak bu karşı koyuş, Abbâsî halifesine ve hilafet merkezine yönelik değildir.

Keywords

İslam Tarihi , Abbâsî Devleti , Sâmerrâ Dönemi , Türk Unsuru , Ahmed b. Tûlûn , Muvaffaḳ

References

• Ağır, Abdullah Mesut. “Memlûk Sultanlarının Gölgesi Altında Hilâfet Kurumu”. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 10/2 (2011), 637–651.
• Ağırakça, Ahmet, “Humâreveyh b. Ahmed b. Tolun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/348-349. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Akyürek, Yunus. “Mısır’da İlk Dönem Türk İdarî Uygulamaları, Ahmed b. Tûlûn Örneği”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 10 (2017), 25–47.
• Arslan, İhsan. “İlk Türk-İslâm Devletleri’nin Abbâsî Hilâfetiyle Münasebetleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/27 (2013), 93–106.
• Arslan, İhsan. “Türklerin Nüfûzu Altında Abbâsî Hilâfetinin Görünümü (Sâmerrâ Dönemi)”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53 (Aralık 2022), 387-410. https://doi.org/10.17120/omuifd.1144386.
• Belâẕürî. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Süheyl Zükkâr – Riyâd ez-Ziriklî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996.
• Belevî, Abdullah b. Muhammed. Sîretü Aḥmed b. Ṭûlûn. thk. Muhammed Kürd Ali. Kahire: Mektebetü’s- Sekâfeti’d-Dînî, 1358/1939.
• Demirci, Mustafa, “Sâmerrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/70-71. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• DİA, “Kıptîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/423-425. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Ebü’l-Fidâ’. el-Muḫtaṣar fî târîḫi’l-beşer. 4 Cilt. Kahire: el-Matbaatü’l-Hüseynî, 1325/1906.
• Elçibey, Ebülfez. Tolunoğulları Devleti. thk. Fazil Gezenferoğlu. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1997.
• Fesevî. el-Maʿrife ve’t-târîḫ. thk. Ekrem Ziyâ el-Umerî. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1401/1981.
• Güner, Ahmet. “Büveyhîler Dönemi ve Çok Seslilik”. Dokuz Eylül Ünivesitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12 (1999), 47–72.
• Güzel, Fatih. “Nâsır Li-Dînillâh’ın Halifeliği ve Şahsiyetine Genel Bir Bakış”. İSTEM 26 (2015), 39–58.
• Ḫalîfe b. Ḫayyâṭ. Târîḫu Ḫalîfe b. Ḫayyâṭ. thk. Ekrem Ziyâ el-Umerî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1397/1977.
• İbn ‘Abdirabbih. el-‘İḳdü’l-ferîd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmî, 1404/1983.
• İbn ‘Asâkir, Ebü’l-Kāsım. Târîḫu medîneti Dımaşḳ. thk. Amr b. Garâme el-Amrî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Abdilḥakem Ebü’l-Kāsım. Fütûḥu Mıṣr ve aḫbâruhâ. thk. Muhammed el-Huceyrî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996/1416.
• İbn Ḥabîb, Muhammed b. Ḥabîb. el-Muḥabber. thk. Eliza Lichtenstater. Beyrut: Dâru’l-Afâki’l-Cedîde, ts.
• İbn Ḫaldûn. Kitâbü’l-‘İber ve dîvânü’l-mübtede’ ve’l-ḫaber fî târîḫi’l-‘Arab ve’l-Berber ve men ‘âṣarahüm min zevi’ş-şe’ni’l-ekber. thk. Halîl Şehhâde. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1408/1987.
• İbn Ḫallikân. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâ’ü ebnâ’i’z-zamân mimmâ sebete bi’n-naķl evi’s-semâ‘ ev esbetehü’l-‘ayân. thk. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1415/1994.
• İbn Kesîr. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Mısır: Dâru Hicr, 1418/1997.
• İbn Ḳuteybe. el-Ma‘ârif. thk. Servet Ukkâşe. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısrî, 1413/1992.
• İbn Miskeveyh. Tecâribü’l-ümem ve te‘âkibü’l-himem. thk. Ebü’l-Kâsım İmâmî. Tahran: Dâru Surûş, 1379/1959.
• İbn Taġrîberdî. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mıṣr ve’l-Ḳāhire. 16 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısrî, 1. Basım, 1351/1932.
• İbn Zebâle. Kitâbü’l-Medîne ve aḫbâruhâ (Aḫbârü’l-Medîne). thk. Salah Abdülaziz Zeyn Selame. Medine: Merkezü Buhûs ve Dirâsâti’l-Medîneti’l-Münevvere, 1424/2003.
• İbnü’l-Verdî, Zeynüddîn. Târîḫu İbni’l-Verdî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmî, 1417/1996.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. el-Muntaẓam fî târîḫi’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Abdülkâdir ‘Atâ – Mustafa Abdülkâdir ‘Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmî, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr. el-Kâmîl fi’t-târîḫ. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sâdır, 1385/1965.
• İbnü’l-‘İbrî. Târîḫu muḫtaṣari’d-düvel. thk. Anton Salihanî el-Yesû’î. Beyrut: Dâru’ş-Şark, 1412/1992.
• Kindî, Muhammed b. Yûsuf. Kitâbü’l-Vülât. thk. Muhammed Hasen – Ahmed Ferid. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmî, 1424/2003.
• Maḳdisî, Muṭahhar b. Ṭâhir. el-Bed’ ve’t-târîḫ. 6 Cilt. Port Said: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, ts.
• Maḳrîzî. el-Mevâʿiẓ ve’l-iʿtibâr bi-(fî) ẕikri’l-ḫıṭaṭ ve’l-âs̱âr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmî, 1418/1997.
• Merçil, Erdoğan, “Saffârîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/464-465. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Merçil, Erdoğan. “İlk Müslüman Türk Devletleri Tarihi Hangi Devlet İle Başlamalı?”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi (2000), 299-304.
• Mes‘ûdî, Ali b. Hüseyin. et-Tenbîh ve’l-işrâf. thk. Abdullah İsmail es-Sâvî. Kahire: Dâru’s-Sâvî, ts.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdilvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. thk. Muhammed Cabir Abdu’l-Ân el-Hînî. 33 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâ’ik el-Kavmî, 1423/2002.
• Özaydın, Abdülkerim, “Ağlebîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/475-478. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Özkaya, Ömer. “Devlet Olgusu Üzerine Bir Değerlendirme”. Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi 8/16 (2020), 317–352.
• Özkuyumcu, Nadir, “Rüstemîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/295-296. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Özkuyumcu, Nadir, “Tolunoğulları”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/233-236. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Saylık, Mutlu. “Ebû Ahmed Talhâ El-Muvaffak-Billâh’ın (ö. 278/891) Abbâsîler Tarihindeki Yeri ve Önemi”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 29 (2022), 207–233.
• Sıbṭ İbnü’l-Cevzî. Mirʾâtü’z-zamân fî târîḫi’l-aʿyân. thk. Muhammed Berekât vd. 23 Cilt. Dımaşk: Dâru’r- Risâleti’l-Âlemî, 1434/2013.
• Süyûṭî. Ḥüsnü’l-muḥâḍara fî târîḫi Mısr ve’l-Ḳâhire. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 2 Cilt. Kahire: Dâru İhyâ el-Kütübi’l-Arabî, 1387/1967.
• Şen, Mehmet Emin. Abbâsilerin İkinci Döneminde Siyasi ve Kültürel Alanda Türkler. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Şeşen, Ramazan. İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Basım, 2001.
• Ṭaberî, Muhammed b. Cerîr. Târîḫu’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Türâs, 1387/1967.
• Terzi, Mustafa Zeki, “Ordu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/357-362. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Ya‘ḳūbî. Târîḫu’l-Ya‘ḳūbî. thk. Abdülemîr Mehnâ. 2 Cilt. Beyrut: Şeriketü’l-Aʿlemî, 1431/2010.
• Yazıcı, Nesimi. İlk Türk-İslam Devletleri Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1992.
• Yıldız, Hakkı Dursun, “Bermekîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/517-520. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yıldız, Hakkı Dursun, “Abbâsîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/31-48. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Yıldız, Hakkı Dursun. İslâmiyet ve Türkler. İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, 2011.
• Yıldız, Hakkı Dursun, “Emîrü’l-Ümerâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/158-159. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yücel, Nuri. “Mısır’da Türk Dili ve Kültürünün İlk İzleri”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 41 (2011), 91–106.
• Ẕehebî. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîri ve’l-a‘lâm. thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmürî. 52 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1413/1993.