A New Phase in the Mu‘tazilī Tafsīr Tradition: al-Rummānī’s Tafsīr

Year 2025, Volume: 25 Issue: 2, 1309 - 1341, 30.09.2025

Kübra Keleş

https://doi.org/10.33415/daad.1707934

Abstract

This article examines the Qur’anic understanding and exegetical method of Abū’l-Ḥasan ʿAlī b. ʿĪsā al-Rummānī (d. 384) was a key figure in the Muʿtazilī tafsīr tradition. It argues that Rummānī represents a new stage in this tradition, as he incorporates linguistic precision and a lexical and form-centered approach into the prevailing rationalist framework. Unlike earlier Muʿtazilī exegetes who emphasized dialectical reasoning and theological debates, Rummānī foregrounds the semantic boundaries of words and implicit meanings of verses. In doing so, he not only continues but also reshapes the tradition. The limited attention in current scholarship to this distinctive contribution makes the study all the more relevant. Within this framework, the article will first outline the pre-Rummānī exegetical tradition and the fundamental characteristics of al-Rummānī's exegesis and his understanding of the Qur'an. Subsequently, the points where his exegesis diverges from the Mu'tazilite tradition will be systematically evaluated. Thus, the fundamental dynamics of al-Rummānī's exegetical approach and his contributions to Mu'tazilite thought will be examined holistically. The study concludes that al-Rummānī's exegetical understanding distinctly diverges from the classical framework of the Mu'tazilite exegetical tradition both in terms of content and methodology, and that he pioneered a new methodological perspective which centers on the semantic depth of the text (lafẓ) and its power of signification (delālet).

Keywords

Tafsīr , Qur’an , Muʿtazila , Rummānī , al-Jāmiʿ fī ʿIlm al-Qurʾān.

Mu‘Tezilî Tefsir Geleneğinde Yeni Bir Safha: Rummânî’nin Tefsiri

Abstract

Bu makale, Mu‘tezilî tefsir geleneğinin önemli halkalarından Ebû’l-Hasen Ali b. İsa el-Rummânî’nin (öl. 384) Kur’ân anlayışını, tefsir yöntemini ve bu geleneğe getirdiği özgün katkıları analiz etmektedir. Çalışmanın temel iddiası, Rummânî ile birlikte Mu‘tezilî tefsir anlayışının yeni ve daha zengin bir boyuta evrildiğidir. Rummânî’den önceki Mu‘tezilî müfessirler, klasik tefsir hüviyetinin yanında cedelî üslup ve kelâmî tartışmaların merkeze alındığı ortak bir yöntemi benimserken, Rummânî bu yaklaşıma dilbilimsel bir derinlik ve lafız merkezli bir perspektif kazandırmıştır. Onun tefsirinde lafızların anlam sınırları ve âyetlerin zımnî delaletleri öne çıkmaktadır. Rummânî, bu yönleriyle yalnızca Mu‘tezilî tefsir geleneğini sürdürmekle kalmamış, onu dönüştürerek yeniden şekillendirmiştir. Rummânî’nin bu özgün yönüyle ilgili literatürün sınırlı olması, bu çalışmayı daha da anlamlı kılmaktadır. Bu çerçevede, makalede öncelikle Rummânî öncesi Mu‘tezilî tefsir geleneği ile Rummânî’nin Kur’ân anlayışı ve tefsirinin genel özellikleri ortaya konacak; ardından onun tefsirinin Mu‘tezilî gelenekten farklılaştığı noktalar sistematik bir biçimde değerlendirilecektir. Böylece, Rummânî’nin tefsir anlayışının temel dinamikleri ile Mu‘tezilî düşünceye katkıları bütüncül bir perspektifle incelenecektir. Çalışmada, Rummânî’nin tefsir anlayışının, Muʿtezilî tefsir geleneğinin klasik çerçevesinden hem muhteva hem de metodoloji bakımından ayrıştığı ve lafzın semantik derinliği ile delâlet gücünü merkeze alan yeni bir metodolojik perspektifin öncüsü olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Keywords

Tefsir , Kur’ân , Mu‘tezile , Rummânî , el-Câmiʿ fî ʿİlmi’l-Ḳurʾân.

References

• Abbas, Fadıl Hasen. İ’câzu’l-Kur’âni’l-Mecîd: Dirâse fî Târîhi’l-İ’câz. Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 1. Basım, 2016.
• ’Abdelî, Hulûd Şâkir. “Fenkalâtu’l-Müfessirîn: Dirase Nazariyye ve Tatbîkiyye ’ala Sûreti’l-Fâtiha”. Mecelletü’l-’Ulûmi’ş-Şer’iyye 12/3 (2019), 1542-1601.
• Akyüz, Zafer. “Beyân ve Bedî‘ İlminde Tazmin Üslûbu”. Amasya İlahiyat Dergisi 18 (30 Haziran 2022), 325-357.
• Avcı, Hüseyin. “Zemahşerî’nin el-Minhac fî Usûli’d-Din Adlı Eseri ve Beyan Üslubu”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi VIII/2 (2021), 378-396.
• Bilgin, Mustafa. Tefsirde Mu’tezile Ekolü. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991.
• Cûdî, Abdulaziz. “Uslûbu’l-Fenkule ’ınde’z-Zemahşerî fî Tefsîrihi ve Beyânu Hasâisıhî ve Fevâidih”. https://tafsir.net/article/5212. Erişim 02 Mayıs 2025. https://tafsir.net/article/5212
• Dilek, Burcu. “Te’vîl Yöntemi ve Mezhebî Kimliğinin Kur’ân Yorumuna Etkisi Bağlamında Rummânî’nin el-Camiʿ li-İlmi’l-Kur’ân Adlı Tefsiri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 24/2 (2024), 921-951.
• Divlekci, Celalettin. “Ali b. İsa er-Rummânî’nin (ö. 384/994) İ’câz Anlayışı”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35 (2016), 7-54.
• Ebû Mûsâ, Muhammed. el-İ’câzu’l-Belâgi Dirâse Tahliliyye li-Türâsi Ehli’l-’İlm. Kahire: Mektebetu Vehbe, 2017.
• Elhut, Mücahit. “Üslûbu’l-Fenkale beyne’z-Zemahşerî ve Ebî Hayyan”. Bütün Yönleriyle Zemahşerî I (2023), 71- 78.
• Erzi, Mesut. “Kādî Abdülcebbâr’ın Düşüncesinde Dilin Yeri”. Kader 20/1 (30 Haziran 2022), 369-397.
• Esamm, Ebû Bekr - Isfahânî, Ebû Müslim Muhammed b. Bahr. Tefsîru Ebî Bekr el-Esamm ve Tefsîru Ebî Müslim el-Isfahânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-’İlmiyye, 2007.
• Fudge, Bruce. “Taḍmīn The Notion of ‘Implication’ According to al-Rummānī”. Classical Arabic Humanities in Their Own Terms: Festschrift for Wolfhart Heinrichs on His 65th Birthday Presented by His Students and Colleagues. ed. B. Gruendler - M. Cooperson. Leiden: Brill, 2008.
• Hamdâni, Abdulkâdir. el-Belâgatü’l-Kur’âniyye fi Nüketi’r-Rummânî. Amman: Dâru Gayda’, 2014.
• Hamevî, Yâkūt b. Abdullah. Muʿcemü’l-üdebâʾ: İrşâdü’l-erîb. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• İbn Tâvûs, Radıyyüddîn Alî b. Mûsâ. Saʿdü’s-Suʿûd li’n-Nüfûs. Kum: Bustân Kitâb Kum, 1422.
• İsrafilova, Faima vd. “Kur’an’ın Doğru Anlaşılması Bakımından el-Furûku’l Lügaviyye”. Kur’ân Meâlleri: Sorunlar, Çözüm Önerileri II (2023), 155-171.
• Karataş, Ali. “Ehl-i Sünnetin Kur’ân Yorumunda Mutezile Etkisi Ebu Bekir el-Esamm Örneği”. Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 2/2 (ts.), 178-187.
• Karataş, Ali - Gengil, Veysel. “Ayrımların Eşiğinde Hanefî-Mâtürîdî Tefsir Geleneği: İmkânı ve Özgünlüğü”. Mütefekkir 11/21 (15 Haziran 2024), 55-82. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1501156
• Kaya, Mustafa. er-Rummânî, Hayatı, Eserleri ve Arap Gramerindeki Yeri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Keleş, Kübra. “Hicrî Dördüncü Asırda Mu‘tezilî Müfessirler ve Kayıp Tefsirleri”. Hicri Dördüncü Asırda İslâmî İlimler. ed. Hidayet Aydar vd. 224-248, ts.
• Kulinich, Alena. “Beyond theology: Muʿtazilite scholars and their authority in al-Rummānī’s tafsīr”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 78/1 (2015), 135-148.
• Kulinich, Alena. “Rethinking Mu`tazilite tafsir: from essence to history”. Religion and Culture 29 (2015), 227-262.
• Mourad, Suleiman A. “The Survival of the Muʿtazila Tradition of Qur’anic Exegesis in Shīʿī and Sunnī tafāsīr”. Journal of Qur’anic Studies 12 (2010), 83-108.
• Özdemir Keleş, Kübra. Ebu Ali el-Cübbâî Müfessiran. Amman: Ürdün Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Özdemir Keleş, Kübra. “Ebû Ali El-Cübbâî’yi Basralı Bir Müfessir Olarak Düşünmek: Kayıp Tefsirinin Dilbilimsel Açıdan İncelenmesi”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 5/2 (2021), 851-876.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an’ın Mu’tezilî Yorumu: Ebû Müslim el-İsfahânî Örneği. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Rummânî, Ebu’l-Hasen ’Alî b. ’Îsâ. “en-Nüket fî İ’câzi’l-Kur’ân”. Selâsu Resâil fi İ’câzi’l-Kur’ân. Kahire: Dâru’l- Meârif, 6. Basım, ts.
• Rummânî, Ebu’l-Hasen ’Alî b. ’Îsâ. Kur’an’ın Anlam İncelikleri ve Eşsiz Belâgatı. çev. Numan Konaklı. İstanbul: Neva Yayınları, 2020.
• Rummânî, Ebu’l-Hasen ’Alî b. ’Îsâ. La septième partie du commentaire sur le Koran de Aboul-Hasan ʿAli ibn ʿIsa al-Roummani. Fransa: gallica.bnf.fr/BnF, Département des Manuscrits, 6523, 190.
• Rummânî, Ebu’l-Hasen ’Alî b. ’Îsâ. Tefsîru Ebî’l-Hasen el-Rummânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-’İlmiyye, 2009.
• Sanni, Amidu. “Again on ‘taḍmīn’ in Arabic Theoretical Discourse”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 61/1 (1998), 1-19.
• Taberî, İbn Cerîr. Câmiʿu’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kurʾân. Kahire: Dâru Hicr, 2001.
• Taş, Süleyman. “Tazmin Üslubu ve Kur’ân-ı Kerîm’deki İşlevleri”. Diyanet İlmi Dergi LII/3 (2016), 51-68.
• Tayyâr, Müsâid b. Süleymân. et-Tefsîru’l-Lugavî li’l-Kur’âni’l-Kerîm. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî, 1434.
• Tekin, Selim. “Hicri Dördüncü Asırda Gramer Çalışmaları”. Hicrî Dördüncü Asırda İslamî İlimler. İstanbul: Ensar, 2024.
• Tuncel, Emrullah. Ebû Ca’fer et-Tûsî ve Fahreddin er-Râzî’nin Tefsirleri Bağlamında Ebü’l-Kâsım el-Belhî’nin Kur’an’a Yaklaşımı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Tüske, László. “Belâgat’ta er-Rummânî”. çev. İsmail Demir - Mustafa Kaya. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (30 Haziran 2003).
• Zâyid, Abduh. “Ebü’l-Hasan er-Rummânî ve Cühûduhû fî Belâgati’l-Kur’âni’l-Kerîm”. Mecelletü Külliyyeti’l- Lügati’l-Arabiyye bi’l-Kahire 20 (2002), 493-677.