Osmanlı’da Esahh-ı Akvâl’in Tarihlendirilmesine Dair Bir Vesîka: Sâdî Çelebi’nin Hanefîliğe Bağlılık Vurgusu Yaptığı İkrar Risâlesi

Year 2025, Volume: 25 Issue: 2, 1375 - 1404, 30.09.2025

Şule Güldü

https://doi.org/10.33415/daad.1711002

Abstract

Mezheplerin teşekkülünden sonra meseleler mezhep içi istidlâl faaliyeti ile çözüme kavuşturulmuştur. Osmanlı döneminde mezhep içi istidlal faaliyeti fetvaya denk gelmektedir. Sivil ulemâ, müftü ve şeyhülislamların yetkisinde olan Osmanlı fetvası, Hanefi fıkıh geleneğini devam ettirme veya güncelleştirmek suretiyle değişimin aracı olma şeklinde ikili bir görev icra etmiş ve fıkha dinamizm kazandırmıştır. Bunun yanında Osmanlı fetva usulü, kurucu dönem içtihadından farklı bir usul takip ettiği için de fetva telif türlerinin ayrıca çalışılması gerekmektedir. Bu noktada belli bir müftüye veya birkaç müftüye ait fetvaların derlendiği fetva mecmuaları bu telif türünün ön plana çıkan eserleri olmuştur. Genellikle hükmü sorulan meseleye “caizdir/caiz değildir” şeklinde kısa cevapların verildiği bu fetva mecmualarının yanında fetvanın kaynağını ve gerekçesini gösteren fetva risaleleri de vardır. Bu risaleler gündemde olan bir meseleyi farklı yönleriyle ilmî olarak tartışır ve tearuz halindeki delillerini Hanefî mezhebi içindeki görüşlerle mukayeseli olarak işler. Bu minvalde risalelerin muteber fıkıh kitapları çerçevesinde müftâ-bih ve esahh-ı akvâl olan görüşü belirleme gibi işlevlerinin olduğunu söyleyebiliriz. Bu çalışmada, ikrarın ne ölçüde borç doğurduğu özelinde yazılmış Sâdî Çelebi’ye (ö. 945/1539) ait risale ile muteber görülen Hanefî kaynağına bağlı kalıp, esahh-ı akvâle göre fetva vermenin hangi döneme kadar götürülebileceği konu edinilmektedir. Böylece Osmanlı’da hukukî istikrarın sağlanmasına yönelik çalışmaların fetvâ kanadına dair bir örnek ve belge sunulması amaçlanmaktadır.

Keywords

Osmanlı fetvası , istidlâl , müftâ-bih , esahh-ı akvâl , Sâdî Çelebi

The Treatise on Iqrar by Sâdî Çelebi with an Emphasis on the Asahh al-Aqwal

Abstract

Following the formation of the Islamic legal schools, legal issues were resolved through istidlal. During the Ottoman period, this activity of intra-madhhab reasoning corresponded to the issuance of fatwas. The Ottoman fatwa, which was under the authority of civilian scholars, muftis and Shaykh al-Islām, performed the dual task of continuing the Hanafi fiqh tradition or being a tool of change by updating it, and brought dynamism to fiqh. Moreover, the Ottoman method of issuing fatwas followed a procedural approach distinct from that of the formative period of Islamic legal reasoning. For this reason, the various forms of authored fatwas warrant separate scholarly investigation. In this context, fatwa collections, which compile fatwas issued by one or more specific muftis, represent prominent examples of this genre. These collections typically consist of brief answers such as "permissible" or "impermissible" to questions of legal judgment. Alongside these, there also exist fatwa treatises that aim to demonstrate that the legal opinion issued aligns with the authoritative views recognized within the madhhab. Such treatises engage with a contemporary legal issue through rigorous scholarly discussion, examining conflicting evidences and comparing viewpoints both within the madhhab and across other legal schools. Thus, it can be stated that these treatises served the function of identifying the the mufta bih and the asahh-i aqwal positions within the framework of authoritative fiqh texts. This study focuses on two main sources: a treatise by Sadi Çelebi (ö. 945/1539) that explores the extent to which an admission constitutes a binding obligation, and a fatwa that strictly adheres to an authoritative source and reflects asahh-i aqwal. The aim is to investigate how long such an approach remained in practice. Through this inquiry, the study seeks to provide a documentary example of how legal stability was pursued within the Ottoman fatwa system.

Keywords

Ottoman law , istidlal , mufta bih , asahh-i aqwal , Sadi Çelebi

References

• Ali Haydar Efendi, Küçük. Dürerü’l-hükkam şerhu Mecelleti’l-ahkâm. thk. Fehmi el-Hüseyni. 4 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• Araz, Mehmet Faruk. “Klasik Arap Literatüründe Zamirin Mercii ve Tebeyyünü Konusunda Kullanılan Kavramların Analizi”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (2022), 157-175.
• Arslan, Emine. Nukûllü Fetvâ Mecmûaları ve Mehmed Fıkhî’nin el-Ecvibetü’l-Kâni‘a Adlı Eserinin Bunlar Arasındaki Yeri. Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2010.
• Aslan, Nâsi. “Osmanlı Hukuku’nun Oluşumunda Fetvâ ve Kazâ Münasebeti”. Dinî Araştırmalar II/4 (1999), 85- 100.
• Aydın, M. Âkif. “İslam Hukuku’nun Osmanlı Devleti’nde Kanun Hukukuna Doğru Geçirdiği Evrim”. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları 1 (2006), 11-21.
• Aydınî, Kadı el-Hâc Resul b. Salih. el-Fetâvâ’l-adliyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 1063.
• Başoğlu, Tuncay. “Tahrîc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/420-422. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Bembeyaz, Esra. Şeyhülislam Saʻdi Çelebi’nin (ö. 1539) Yapışdırma Fetva Mecmualarının Değerlendirilmesi. İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Bezzâzî, Hâfızüddîn Muhammed b. Muhammed b. Şihâb el-Kerderî el-Hârizmî el-. el-Fetava’l-Bezzaziyye. thk. Sâlim Mustafa el-Bedrî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Cici, Recep. “Osmanlı’da Fıkıh Risaleleri Literatürü: Alim Muhammed b. Hamza’nın Fıkıh Risaleleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12/23 (2017), 323-360.
• Düzenli, Pehlul. “Fıkıh Usûlünün İşlevselliği Bağlamında Osmanlı Fetvaları”. Millî Mecmûa 14 (2020), 36-43.
• Düzenli, Pehlul. “Osmanlı Fetvâ Kaynaklarının Oluşumunda Baberti’nin Yeri ve Önemi”. Ekmelüddîn Bâbertî Sempozyumu: Ekmelüddîn Bâbertî’yi Keşif Yolunda, 451-462.
• Düzenli, Pehlül. “Osmanlı Fetvâsında ‘Muteber Kaynak’ ve ‘Müftâ Bih Mesele’ Problemi”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 11/22 (2013), 9-78.
• Hamîdullah, Muhammed. “Serahsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/544-547. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Irmak, Mustafa. Arap Belâgatında Haber-İnşâ Meselesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2011.
• İbn Hişam en-Nahvi, Ebû Muhammed Cemaleddin Abdullah b. Yusuf, 761/1360. Mugni’l-lebib an kütübi’l- e’arib. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-asriyye, 1991.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme Cemmâîlî Makdisî. el-Muğnî. thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türki. 15 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 4. Basım, 1999.
• İbnü’l-Hümam, Kemâleddin Muhammed b. Abdülvahid b. Abdülhamid, 861/1457. Şerhu fethü’l-kadir. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003.
• İpşirli, Mehmet - Demir, Ziya. “Sâdî Çelebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/404-405. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• İtkani, Ebu Hanife Kıvamüddin Emir Katib (Lutfullah) b. Emir Ömer b. Emir Gazi el-. Gâyetü’l-beyân nâdiretü’z- zamân fî ahiri’l-evân : kitâbü’d-da’va-faslu fî’l-ihtilâf. thk. Abdülâtî Muhyî Ahmed eş-Şarkavî. 17 Cilt. Kahire: İlmü’l-İhyai’t-Türas ve’l-Hidemati’r-Rakmiyye, 2023.
• Kâdîhân, Ebü’l-Mehâsin Fahrüddîn Hasen b. Mansûr. Fetâvâ Kādîhân. thk. Sâlim Mustafa el-Bedrî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Kaya, Eyyüp Said. Mezheblerin Teşekkülünden Sonra Fıkhî Istidlâl. Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2001.
• Kaya, Süleyman. “Osmanlı Fetvası Üzerine”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 11/22 (2013), 79-125.
• Kaya, Süleyman. “Osmanlı Tatbikatında Tek Mezhebe Bağlılık”. Rahmet ve Çatışma Bağlamında İslam Mezhepleri Sempozyumu, 105-120.
• Kaya, Süleyman. “Vekalet Akdine Dair Bir Tartışma Bağlamında Osmanlı Döneminde Fetvanın Müftâ-bih Hale Geliş Süreci”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 20 (2012), 71-86.
• Kınalızade Hasan Çelebi. Tezkiretü’ş-Şuara. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Kurutaş, Yeter Meryem. Sa’di Sadullah Çelebi’nin Hayatı ve Fetâvâ-yı Sa’diyye Çerçevesinde Fetvaları. Hitit Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. el-Kâfî fî şerhi’l-Vâfî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 1307.
• Okur, Kaşif Hamdi. “Bir Osmanlı Fakîhinin Gözüyle Osmanlı Fukahâsı: Kefevî’nin Ketâib’i Üzerine Bir Değerlendirme”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 12, Sayı 23, 2014, 12/23 (2014), 361-377.
• Özen, Şükrü. “Osmanlı Dönemi Fetva Literatürünün Dönem, Coğrafya ve Mezhep Farklılıkları Açısından Mukayesesi”. Osmanlı Hukukunda Fetva. ed. Süleyman Kaya vd. 347-378. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Özen, Şükrü. “Osmanlı Döneminde Fetva Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi III/5 [Türk Hukuk Tarihi Sayısı] (2005), 249-378.
• Sâdî Çelebi, Sa‘dullah b. Îsâ b. Emirhan el-Kastamonî er-Rûmî. Risâle fî Cevâbi Mes’eletin Vakı‘atin fi’l-Fetvâ li- Sâdî Efendi. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3547-006, 28a-31a.
• Sarıtaş, Murat. Fıkıh, Mezhep ve Sultan: 16. Yüzyıl Osmanlı Merkez Topraklarında Mahkeme Kararlarında Hangi Hukukî Görüşlerin Esas Alınacağı ile İlgili Emr-i Sultânîler. İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 2024.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl, 483/1090. el-Mebsut. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l- marife, 1324.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber. thk. Abdüsselâm Muhammed Harun. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l- Hâncî, 3. Basım, 1988.
• Şahin, Osman. Fetvâ Âdâbı. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Taşköprizâde Ahmed Efendi, Ebü’l-Hayr İsamüddin Ahmed Efendi, 968/1561. eş-Şaka’iku’n-nu’maniyye fi ulemâi’d-Devleti’l-Osmaniyye = Osmanlı Alimleri. çev. Muhammet Hekimoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Uğur, Seyit Mehmet. “Hanefî Mezhebinde Müftâ Bih Görüşün Belirlenmesinde Meşâyihın Rolü”. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi IV (2017), 99-112.
• Zeylai, Fahreddin Osman b. Ali b. Mihcen. Tebyinü’l-hakaik fî şerhi Kenzi’d-dekaik. 6 Cilt. Bulak: el-Matbaatü’l- Kübra’l-Emiriyye, 1315.