The Influence of European Law on the Ottoman Law of Family Rights

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 2, 1505 - 1547, 30.09.2025

Sümeyye Sarıtaş

https://doi.org/10.33415/daad.1711161

Öz

This article examines the Ottoman Law of Family Rights (Hukūk-ı Āile Kararnāmesi, hereafter OLFR) as a legal text that, on the one hand, aimed to respond to the pressing social needs of late Ottoman society, and on the other hand, sought to adapt specific provisions from European civil codes into the Ottoman family law. Regulations such as the restriction of the minimum age for marriage, the requirement of public announcement before marriage and the limitation of the guardian’s authority to arrange a marriage clearly reflect the influence of the legal mindset produced by the European codification movement that began with the French Civil Code.
The incorporation of provisions from European civil codes into the OLFR was made possible by two principles adopted by the Supplementary Civil Code Commission (Kanun-ı Medenī Tālī Komisyonu), chaired by Seyyid Bey: first, drawing upon the opinions of other mujtahids beyond the Ḥanafī school, and second, borrowing norms from foreign legal systems so long as they did not contradict Islamic legal principles. This approach justified specific regulations inspired by European law based on non-Ḥanafī views and incorporated into the OLFR.
In the commission’s lāyiha (report), both the recourse to multiple madhhabs and the adoption of norms from foreign legal systems were justified within fiqh and uṣūl al-fiqh frameworks. This article argues that Seyyid Bey formulated these justifications.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Ottoman Law of Family Rights (Hukūk-ı Āile Kararnāmesi) , Ihzār al-Qawānīn Commission , Supplementary Civil Code Commission (Kanun-ı Medenī Tālī Komisyonu) , Seyyid Bey

Avrupa Hukukunun Hukuk-ı Aile Kararnamesi Üzerindeki Etkisi

Öz

Bu makale Hukuk-ı Aile Kararnamesi’ni bir yandan dönemin Osmanlı toplumunun ihtiyaçlarına çözüm arayan, diğer yandan Avrupa medeni kanunlarında yer alan bazı hükümleri Osmanlı aile hukukuna uyarlamaya çalışan bir metin olarak ele almaktadır. Özellikle evlilik yaşının sınırlandırılması, nikah öncesi ilan şartı, evlendirme velayetinin daraltılması gibi düzenlemeler, Fransız Medeni Kanunu ile başlayan Avrupa’daki kanunlaştırma sürecinin ortaya çıkardığı hukuk anlayışının etkilerini açıkça yansıtmaktadır. Avrupa medeni kanunlarında yer alan hükümlerin kararnamede yer bulabilmesi, başkanlığını Seyyid Bey’in yürüttüğü Kanun-ı Medeni Tali Komisyonunun belirlediği şu iki ilke ile mümkün olmuştur: Hanefî mezhebiyle sınırlı kalmaksızın diğer müçtehitlerin görüşlerinden yararlanmak ve şer‘î hükümlere aykırı olmamak kaydıyla yabancı hukuk sistemlerinden hüküm iktibas etmek. Böylelikle Avrupa hukukundan alınan bazı düzenlemeler farklı müçtehitlerin görüşleriyle temellendirilerek kararnameye dahil edilebilmiştir. Bu iki ilke, Kanun-ı Medeni Tali Komisyonunun hazırladığı mazbatada fıkıh ve usûl-ı fıkıh çerçevesinde temellendirilmiştir. Bu makalede, söz konusu temellendirmeyi yapan kişinin Seyyid Bey olduğu öne sürülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku , Hukuk-ı Aile Kararnamesi , İhzâr-ı Kavânîn Komisyonu , Kanun-ı Medeni Tali Komisyonu , Seyyid Bey

Teşekkür

Bu makale, "Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türk Aile Hukukunda Kanunlaştırma" başlıklı doktora tezimden üretilmiştir. Tez sürecindeki yol gösterici katkıları ve yapıcı eleştirileri için danışmanım Prof. Dr. Murteza Bedir'e en içten teşekkürlerimi sunarım.

Kaynakça

• Ahmed Selahaddin. “Şuûn-ı Hukûkiye”. Dârülfünun Hukuk Fakültesi Mecmuası I/2 (Mayıs 1332).
• Ahmet Cevdet Paşa. Tezâkir. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1953.
• Ali Haydar Efendi. Risâle-i Mefkûd. Kostantiniye: Matbaa-i Ebüzziya, 1309.
• Apaydın, Yunus. “Velâyet”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 43/15-19. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Atar, Fahrettin. “Nikâh”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 33/112-117. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Balcı, Sezai. “Teşkilat-ı Mahsusa Başkanı Tunuslu Ali Baş Hanbe - I”. Toplumsal Tarih 209 (Mayıs 2011), 2-7.
• Bardakoğlu, Ali. “Ehliyet”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 10/533-539. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bostan, M. Hanefi. “Said Halim Paşa”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 35/557-560. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Çalışkan, Muhammed Selman. “Darülfünun İlahiyat Fakültesi Tefsir ve Tefsir Tarihi Müderrislerinden Manisalızâde Hafız Mustafa Şevket Efendi’nin Hayatı ve Eserleri”. Darülfünun İlahiyat Sempozyumu 18-19 Kasım 2009 Tebliğleri. 287-306. İstanbul: Bayrampaşa Belediyesi, 2010.
• Çevik, Abidin. Abidin Çevik, Halil Menteşe’nin Hayatı Ve Siyasi Faaliyetleri. Osmangazi Üniversitesi SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Dalgın, Nihat. “Mürâhik”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 32/40-41. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Demirtaş, Rıdvan Abdurrahman. “Darülfünun’dan Bir Ceza Hukukçusu Portresi: Cevdet Ferit Basman”. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları Dergisi 34 (2022), 5-32.
• Dural, Mustafa vd. Türk Özel Hukuku: Aile Hukuku. İstanbul: Filiz Kitabevi, 2015.
• Dural, Mustafa vd. Türk Özel Hukuku: Kişiler Hukuku. İstanbul: Filiz Kitabevi, 2014.
• Ebü’l-Ula Mardin. Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Heinze, Rudolf. “Alman Hukuk-ı Medeniyesinin Suret-i Tedvini”. Ceride-i Adliye VII/153 (Kanunuevvel 1332), 300-306.
• Heinze, Rudolf. “Alman Hukuk-ı Medeniyesinin Suret-i Tedvini”. çev. Serhan Yıldırım. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları Dergisi 19-20 (Bahar-Güz 2015).
• Heinze, Rudolf. “Harp ve Osmanlı Adliyesi”. Ceride-i Adliye VII/150 (Eylül 1332), 110-112.
• Heinze, Rudolf. “Makam-ı Nezârete Takdim Edilen Islahat Programı Layihası”. Ceride-i Adliye VII/157 (Nisan 1333), 529-561.
• İbn Âbidîn. Hâşiyetü Reddi’l-Muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-Muhtâr. Mısır: Şeriketü Mektebeti ve Matbaati Mustafa el- Bâbî el-Halebî ve Evlâdihî bi-Mısr, 2. Basım, 1966.
• Kalıpçı, Mahmut Esat. “‘Nağmesi Yarıda Susan Erganun’: Son Dönem Osmanlı Hukukçularından Seyyid Haşim Bey”. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları Dergisi 10 (Güz 2010).
• Karaismailoğlu, Ercan vd. “Her Türlü Yoksulluk İçinde Tekemmüle Doğru bir Hatve: Ceride-i Adliye, Makale Fihristi ve Yazar Dizini (1909-1929)”. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları Dergisi 30 (Güz 2020).
• Küçüktiryaki, Ahmet Yasin. Sadreddin Efendi’nin Hukuk-ı Aile Kararnamesine İlişkin Görüşlerinin Değerlendirilmesi. Ankara: Gazi Üniversitesi SBE, 2009.
• Mahmud Esad Seydişehri. Kitâbu’n-nikâh ve’t-talâk. Dersaâdet: Matbaa-i Hayriye, 1326.
• Menteşe, Halil. Halil Menteşe’nin Anıları: Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi. İstanbul: Hürriyet Vakfı, 1986.
• Alman Kanun-ı Medenisi Tercümesi. çev. Mişon Ventura. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1334.
• Mustafa Hayri Efendi. Meşrutiyet, Büyük Harp ve Mütareke Günlükleri (1909-1922): Şeyhülislam Ürgüplü Mustafa Hayri Efendi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
• Namık Kemal. “Mülâhaza”. Hürriyet 49 (31 Mart 1869).
• “İsviçre Kanunname-i Medenisi”. çev. Nezaret Haçeryan. Ceride-i Adliye IV/104 (Mart 1330).
• “İsviçre Kanunname-i Medenisi”. çev. Nezaret Haçeryan. Ceride-i Adliye IV/106 (Nisan 1330), 5777-5784.
• Kod Sivil Yani Fransa Kanun-ı Medenisi Yahut Hukûk-ı Âdiye Kanunnamesi. çev. Nezaret Hilmi. İstanbul: Dikran Karabetyan Matbaası, 1303.
• Sarıtaş, Sümeyye. “Aile Hukukunun Kanunlaştırılması Sürecinde Türkçe Olarak Kaleme Alınmış Ahkâm-ı Nikâh ve Ahkâm-ı Talâk Literatürü”. Mehmed Sürûrî, Nikâh ve Talâk Ahkâmı İnceleme-Metin-Tıpkıbasım. ed. Tuba Erkoç Baydar. 13-51. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2023.
• Savaş, Rıza. “Modernleşme Sürecinde İki Osmanlı Aydını: Fatma Aliyye–Mahmud Esad Tartışması”. Kutlu Doğum 2004: Din–Kültür ve Çağdaşlık. 247-256. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Seyyid Bey. Usûl-ı Fıkıh: Medhal. haz. Selçuk Camcı. İstanbul: Işık Akademi Yayınları, 2011.
• Şeker, Mehmet. “Ali Bâş Hanbe”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 2/382. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Yakut, Esra. Şeyhülislamlık: Yenileşme Döneminde Devlet ve Din. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014.
• Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Meşrutiyetten Cumhuriyete Makaleler: Din, Felsefe, Siyaset, Hukuk. haz. A. Cüneyt Köksal, Murat Kaya. İstanbul: Klasik, 2011.
• Yörük, Ali Adem - Demirtaş, Rıdvan Abdurrahman. “İstanbul Darülfünunu Hukuk Fakültesi Hocalarının Üniversite Reformunun Arefesinde Doldurdukları Hal Tercümesi Fişleri”. Cumhuriyetin Yüzüncü Yılına Armağan. ed. Fethi Gedikli. 639-703. İstanbul: On İki Levha Yayınları, 2024.
• Ceride-i İlmiye I/1 (Recep 1332).
• Ceride-i Adliye VII/149 (Ağustos 1332).
• Ceride-i Adliye VII/150 (Eylül 1332).
• Ceride-i Adliye VII/154-155 (Şubat 1332).
• Ceride-i Adliye VII/160-161-162 (Eylül 1333).
• Ceride-i Adliye VII/163-167 (Şubat 1334).
• Düstur: Tertîb-i Evvel 3. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1293.
• Düstur: Tertîb-i Sânî 6. Dersaâdet: Matbaa-i Âmire, 1334.
• Düstur: Tertîb-i Sânî 8. İstanbul: Evkâf Matbaası, 1928.
• Düstur: Tertîb-i Sânî 9. İstanbul: Evkâf Matbaası, 1928.
• Düstur: Tertîb-i Sânî 10. İstanbul: Evkâf Matbaası, 1928.
• “İhzâr-ı Kavânîn Komisyonları”. Ceride-i Adliye 149 (Ağustos 1332), 65-68.
• “İhzâr-ı Kavânîn Komisyonları: Kanun-ı Medeni Tali Komisyonunun Layihası”. Ceride-i Adliye 160-161-162 (Eylül 1333), 863-946.
• İttihat ve Terakki’nin Son Yılları: 1916 Kongresi Zabıtları. İstanbul: Nehir Yayınları, 1992.
• Kanun-ı Medeni Tali Komisyonunun Layihası. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.
• “Kavânîn-i Münteşire: Münâkehât ve Müfârakâta Müteallik Layiha-yı Kanuniyenin Esbâb-ı Mûcibesi Hakkında Komisyon Tarafından Tanzim Edilen Mazbata”. Ceride-i Adliye VII/163-167 (Şubat 1334), 950-963.
• Kitâbu’n-Nikâh. Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazmalar, 178.
• “Mecelle Cemiyeti Hakkında Hükümetten Vârid Olan Kanun Layihasının Ta’diline Dair Encümen-i İlmiye Mazbatası”. Beyânu’l-Hak 41 (24 Ağustos 1325), 917-919.
• “Mecelle Cemiyeti Nizamname Layihasının Suret-i Muaddelesidir”. Beyânu’l-Hak 42 (31 Ağustos 1325), 933- 935.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (D. 1, İç. S. 1, 11 Haziran 1325, C. 4).
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (D. 1, İç. S. 2, 9 Teşrinisani 1325, C. 1).
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (D. 1, İç. S. 2, 25 Teşrinisani 1325, C. 2).
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (D. 1, İç. S. 2, 30 Teşrinisani 1325, C. 1).
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (D. 1, İç. S. 2, 2 Kanunuevvel 1325, C. 1).
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (D. 1, İç. S. 2, 9 Teşrinisani 1325, C. 1).
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (D. 1, İç. S. 2, 25 Şubat 1325, C. 3).
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (D. 1, İç. S. 3, 22 Kanunuevvel 1326, C. 2).
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (D. 2, İç. S. 1, 2 Temmuz 1328, C. 2).
• Tanîn 846 (11 Ocak 1911).