ŞÜPHELİ VE GAYRİ MEŞRU YOLLARLA ELDE EDİLEN MALLARIN VAKFEDİLMESİ

Year 2024, Volume: 6 Issue: 1, 74 - 134, 28.06.2024

Ahmet Oğuz

Abstract

Bu çalışma, haram yollarla elde edilen malların vakfedilmesinin caiz olup olmadığı meselesini vuzuha kavuşturmayı hedeflemektedir. Faiz, rüşvet, kumar, hırsızlık ve gasp yollarından ele geçirilen para ile içki, domuz eti ve uyuşturucu gibi haram malların ticaretinden elden edilen haram ve şüpheli para, geçmişte görülmediği kadar çoğalmıştır. Nitekim Hz. Peygamber (s.a.s.) de gelecekte haramların yaygınlaşacağına şu hadisinde işaret etmiştir: “İnsanlar üzerine öyle bir zaman gelecek ki, o devirde kişi ele geçirdiği malı helalden mi, yoksa haramdan mı kazandığına hiç aldırmayacak”. Haram parayı elde etmek, faiz ve banka kredisi ile kumarda olduğu gibi sahibinin rızasıyla olmasının yanında hırsızlık, gasp ve benzeri şekilde sahibinin rızası olmadan da olabilir. Bu paranın sahibi Yüce Allah’a tevbe etmek isterse, bundan kurtuluş ve çıkış yolu nedir? Bu parayla vakıf kurmak kurtulma yollarından biri olabilir mi? Haram parayı elinde bulunduran kişinin, onu kullanmasının hükmü nedir ve ondan nasıl kurtulabilir? Bu konuda infak ve tasadduk yolları nelerdir? Bu yollar nassda tayin edilmiş midir? Buna göre, haram veya şüpheli parayla yeni bir vakıf kurmak veya onu fonlayıp desteklemek caiz midir? Araştırmamıza İslam fıkhına göre para ve kısımları ile onun hükümlerini tanımlayarak başlıyoruz. Özellikle de konumuz olan haram paranın vakfedilmesi ve böyle davranmanın ondan kurtulmanın meşru sarf yerinden sayılıp sayılmayacağı üzerinde duracağız. Konuyla ilgili dört mezhep fakihlerinin görüşlerini zikredeceğiz. Ayrıca ilmî kaynaklar ve akademik tezler aracılığıyla çağdaş araştırmacı ve ilim adamlarının görüşlerinden yararlanıp en son olarak ulaştığımız fıkhî sonuçları ortaya koyacağız.

Keywords

Fıkıh, Vakıf, Haram mal, Tövbe, Helalleşme

DEDICATION OF PROPERTY OBTAINED THROUGH QUESTIONABLE AND ILLEGITIMATE MEANS

Abstract

This study aims to clarify the issue of whether it is permissible to endow goods obtained by haram (unlawful) means. Money acquired by trading in interest, bribery, gambling, theft and usurpation and suspicious and haram money from selling haram goods, such as wine, pork and drugs increased to a horrifying extent unlike in the past. Indeed, the Prophet (peace be upon him) also indicated that illicit things will become widespread in the future in this hadith: “A time will come upon people when one will not care how he gains his money that it's halal or haram”. Obtaining haram money can be with the owner’s consent, as in interest and bank loans and gambling, or without the owner’s consent, as in theft, robbery and the like. If the owner of this money wants to repent to Allah Almighty, what is the way out and the way of salvation? Can establishing a foundation with this money be one of the ways of salvation? What is the ruling on using the haram money that the person who has in one’s possession and how can one get rid of it? What are the ways of use for aid and charity in this regard? Are these roads determined in the religious texts? Accordingly, is it permissible to establish a new foundation or support it with this haram or doubtful money? We begin our research by defining money and its parts and its rulings according to Islamic jurisprudence. We will especially focus on the endowment of haram money and whether this act is considered a legitimate way of spending and getting rid of it. We will especially focus on our subject, the endowment of haram money and whether this act is considered a legitimate way of spending and getting rid of it. We will mention the opinions of jurists from the four schools of thought regarding the matter. We will also benefit from the opinions of contemporary researchers and scholars through scientific sources and academic theses, and finally present the Islamic jurisprudential results we have reached.

Keywords

Jurisprudence, Foundation, Haram wealth, Repentance, Reconciliation.

وقف الأموال المشبوهة والمكتسبة بطرق غير شرعية

Abstract

يهدف هذا البحث إلى دراسة وقف الأموال المكتسبة بطرق غير شرعية وبيان حكمه. ومما يؤسف أنّه قد كَثُرتْ وازدادت في يومنا هذا الأموالُ المشبوهة والمكتسبة بطرق غير شرعيّة بشكل كبير، مِن ربًا، ورشوةٍ، وقمار، وسرقة، وغصب، ومُتاجرة في المحرَّمات، مثل بيع الخمر والخنازير والمُخدِّرات، وغير ذلك مِن المكاسب المحرَّمة. حيث أشار النّبيّ -صلى الله عليه وسلّم- إلى انتشار الحرام في المستقبل بقوله: «يَأْتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ، لَا يُبَالِي الْـمَرْءُ مَا أَخَذَ مِنْهُ، أَمِنَ الْحَلَالِ أَمْ مِنَ الْحَرَامِ». هذا، وقد يكون الحصول على هذا المال برضا صاحبه، مثل الربا أو القروض/الفوائد البنكيّة والقمار، وأحيانًا بدون الرضا، مثل السرقة والغصب ونحوه. وإذا أراد حائز هذه الأموال أن يتوب إلى الله تعالى، فما طرق التحلّل والتخلّص؟ هل يمكن أن يكون الوقف من هذه الطرق أو لا؟ وما حكم انتفاع حائزها بها؟ وكيف يتخلّص منها؟ وما وجوه البرّ والتصدّق في ذلك؟ وهل ثبت تحديد لهذه الوجوه أو المصارف في النصّ الشرعي أو لا؟ وبناء على هذا، هل يجوز إنشاء وقف جديد أو تنمية وقف قديم من الأموال المحرّمة أو المشبوهة؟ هذا ما نتناوله في بحثنا هذا الذي نبدؤه بتعريف المال وبيان أقسامه وأحكامه في الفقه الإسلامي، ونركز فيه على صلب موضوعنا الذي هو بيان حكم وقف المال الحرام، وهل يُعدّ هذا من مصارفه الشرعيّة للتّخلّص منه؟ وسنذكر آراء فقهاء المذاهب الأربعة في الموضوع، كما نستفيد من آراء الباحثين والعلماء المعاصرين من خلال الكتب والمصادر العلميّة والرسائل الأكاديميّة/الجامعيّة، ونبيّن في الأخير ما وصلنا إليه من النتائج الفقهيّة.

Keywords

الفقه, الوقف, المال الحرام, التوبة, التحلل

References

• Abdülaziz el-Buhârî, Alâüddin Abdülaziz b. Ahmed b. Muhammed el-Hanefî, Keşfü’l-esrâr şerhu Usûli’l-Bezdevî, Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Ahkâm ve fetâva’z-zekât ve’s-sadakât ve’n-nuzûr ve’l-keffârât, 13. baskı, 1440/2019, s. 127 (https://webapps.zakathouse.org.kw/pdf/ahkam2019. pdf).
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî, Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, thk. Şuayb el-Arnaût – Âdil Mürşid vdgr., Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Arabî, Hişâm, “İnfâku’l-mâli’l-harâm fî vucûhi’l-birr (dirâse fıkhiyye fî dav’i makâsıdi’ş-şerî‘a)”, Mecelletü’l-Hadârati’l-İslâmiyye, cilt: 20, sayı: 1, 2019: 147-148.
• Bağdatlı İsmail Paşa, İsmail b. Muhammed Emîn b. Mîr Selim el-Bağdâdî, Hediyyetü’l-ârifîn, esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1951.
• el-Bâz, Abbâs Ahmed, “ed-Davâbitu’ş-şer‘iyye li’l-intifâ‘ bi’l-fevâidi’r-rebeviyye ve’l-emvâli’l-meşbûhe fi’l-ameli’l-hayrî”, Mü’temeru’l-Ameli’l- Hayriyyi’l-Halîcî es-Sâlis, 2008.
• el-Bâz, Abbâs Ahmed, Ahkâmü’l-mâli’l-harâm ve davâbitu’l-intifâ‘ ve’t-tasarruf bihî fi’l-fıkhi’l-İslâmî, doktora tezi, Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 1418/1998.
• el-Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin b. Ali, es-Sünenü’l-kübrâ, thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• el-Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail b. İbrahim el-Cu‘fî, el-Câmi‘ u’l-müsnedü’s-sahîhu’l-muhtasar min ümûri Resûlillâh sallallâhu aleyhi ve sellem ve sünenihî ve eyyâmih, thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır, Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• el-Buhûtî, Mansûr b. Yunus b. Salâhuddin el-Hanbelî, Dekâiku üli’n-nühâ li-Şerhi’l-Müntehâ el-ma‘rûf bi-Şerhi Müntehe’l-İrâdât, Âlemü’l-Kütüb, 1414/1993.
• ed-Dâvûdî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Nasr el-Esedî el-Mâlikî, Kitâbü’l-emvâl, thk. Rızâ Muhammed Sâlim Şehhâde, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Djelloula, Ghitaoui, “el-Amelü’l-hayrî tarîkun li’t-tehallus mine’l-mâli’l- harâm”, Mecelletü’l-Hakîka li’l-Ulûmi’l-İctimâiyye ve’l-İnsâniyye, cilt: 20, sayı: 1, 2021: 119-120.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş‘as b. İshak es-Sicistânî el-Ezdî, Sünenü Ebî Dâvûd, thk. Şuayb el-Arnaût – Muhammed Karabelli, Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafa b. Ahmed, el-Milkiyye ve nazariyyetü’l- akd fi’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye, Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1996.
• Emîr es-San‘ânî, Ebû İbrâhîm İzzüddîn Muhammed b. el-İmâm el-Mütevekkil- Alellâh İsmail, Sübülü’s-selâm, Dâru’l-Hadîs, ts.
• el-Fetâvâ el-Hindiyye, Dâru’l-Fikr, 1310.
• Feyyâz, Atıyye, Tathîru’l-kesbi’l-harâm fi’l-eshem ve’s-sanâdîki’l- istismâriyye (https://www.islamtoday.net/media_bank/ pdf/2009/12/26/7_20091226_8816.pdf).
• el-Feyyûmî, Ebü’l-Abbâs Hatîbüddehşe Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Hamevî, el-Misbâhu’l-münîr fî garîbi’ş-Şerhi’l-kebîr, Beyrut: el-Mektebetü’l- İlmiyye, ts.
• el-Gazzâlî, Huccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî, İhyâü ulûmi’d-dîn, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• el-Haccâvî, Ebü’n-Necâ Şerefüddin Musa b. Ahmed b. Musa el-Makdisî, el-İknâ‘ fî fıkhi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, thk. Abdüllatif Muhammed Musa es-Sübkî, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• el-Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Muhammed, el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn, thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ, Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
• el-Hallâl, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. Hârûn, el-Vukûf ve’t-tereccül mine’l- Câmi‘ li-mesâili’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, thk. Seyyid Kesrevî Hasan, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• el-Heytemî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddin Ahmed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Hacer es-Sa‘dî, Tuhfetü’l-muhtâc fî şerhi’l-Minhâc, Mısır: el-Mektebetü’t- Ticâriyyetü’l-Kübrâ, 1357/1983.
• el-Heytemî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddin Ahmed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Hacer es-Sa‘dî, ez-Zevâcir an iktirâfi’l-kebâir, Dâru’l-Fikr, 1407/1987.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemâlüddin Yusuf b. Abdullah b. Muhammed b. Abdülber en-Nemerî, et-Temhîd li-mâ fi’l-Muvatta mine’l-ma‘ânî ve’l-esânîd, thk. Mustafa b. Ahmed el-Alevî – Muhammed Abdülkebîr el-Bekrî, Mağrib: Neşru Vizârati Umûmi’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1387.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdülaziz el-Hüseynî ed-Dımaşkî, Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1412/1992.
• İbn Arabî el-Mâlikî, Ebû Bekir Muhammed b. Abdullah b. Muhammed el-Me‘âfirî, Ahkâmü’l-Kur’ân, thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• İbn Balabân, Ebü’l-Hasan el-Emîr Alâüddin Ali b. Balabân b. Abdullah el-Mısrî, el-İhsân fî takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, thk. Şuayb el-Arnâût, Beyrut: Müessesetü’r- Risâle, 1408/1988.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Fâris b. Zekeriyya b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî, Mu‘cemü mekâyîsi’l-luga, thk. Abdüsselâm Muhammed Harun, Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddin Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî, Fethu’l-bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1379.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemsüddin Muhammed b. Ebî Bekir b. Eyyûb ez-Züra‘î ed-Dımaşkî el-Hanbelî, Zâdü’l-me‘âd fî hedyi hayri’l-ibâd, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle – Kuveyt: Mektebetü’l-Menâri’l-İslâmiyye, 1415/1994.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemsüddin Muhammed b. Ebî Bekir b. Eyyûb ez-Züra‘î ed-Dımaşkî el-Hanbelî, Medâricü’s-sâlikîn, thk. Muhammed el-Mu‘tasım Billâh el-Bağdâdî, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1416/1996.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddin İsmail b. Şihâbüddin Ömer b. Kesîr el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkî, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, thk. Sâmî b. Muhammed Selâme, Dâru Tayyibe li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1420/1999.
• İbn Kudâme el-Makdisî, Ebû Muhammed Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî, el-Mukni‘ fî fıkhi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel eş-Şeybânî rahimehu’llâhu teâlâ, thk. Mahmûd el-Arnâût – Yasin Mahmûd el-Hatîb, Cidde: Mektebetü’s-Sevâdî li’t-Tevzî‘, 1421/2000.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî, Sünenü İbn Mâce, thk. Şuayb el-Arnaût vdgr., Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddin Muhammed b. Mükerrem b. Ali b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî, Lisânü'l-arab, Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Müflih, Ebû Abdullah Şemsüddin Muhammed b. Müflih b. Muhammed el-Makdisî, Kitâbü’l-Fürû‘ ve me‘ahû Tashîhu’l-Furû‘, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Müessesetü’r-Risâle, 1424/2003.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim b. Muhammed el-Mısrî, el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik, Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• İbn Receb el-Hanbelî, Ebü’l-Ferec Zeynüddin Abdurrahman b. Ahmed b. Abdurrahman Receb el-Bağdâdî ed-Dımaşkî, Câmi‘u’l-ulûm ve’l-hikem, thk. Şuayb el-Arnâût – İbrahim Bâcis, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1422/2001.
• İbn Receb el-Hanbelî, Ebü’l-Ferec Zeynüddin Abdurrahman b. Ahmed b. Abdurrahman Receb el-Bağdâdî ed-Dımaşkî, el-Kavâ‘id, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, ts.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalîm b. Mecdüddin Abdüsselâm el-Harrânî, es-Siyâsetü’ş-şer‘iyye, Suudi Arabistan: Neşru Vizârati’ş-Şuûni’l-İslâmiyye ve’l-Evkâf ve’d-Da‘ve ve’l-İrşâd, 1418.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalîm b. Mecdüddin Abdüsselâm el-Harrânî, Mecmû‘u’l-fetâvâ, thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım, Medine: Neşru Mecma‘i’l-Melik Fehd li-Tıbâ‘ati’l-Mushafi’ş- Şerîf, 1416/1995.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddin Mübârek b. Esîrüddin Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs ve’l-eser, thk. Tâhir Ahmed ez-Zâvî – Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, Beyrut: el-Mektebetü’l- İlmiyye, 1399/1979.
• İbnü’n-Neccâr el-Fütûhî, Ebû Bekir (Ebü’l-Bekâ) Takıyyüddin Muhammed b. Ahmed b. Abdülazîz, Şerhu’l-Kevkebi’l-münîr, thk. Muhammed ez-Zuhaylî – Nezîh Hammâd, Mektebetü’l-Ubeykân, 1418/1997.
• Karadâğî, Ali Muhyiddin, “Vakfü’l-mâli’l-âmm, ahkâmuh ve âsâruh (dirâse fıkhiyye mukârene)”, Oksford: Müntedâ Kadâye’l-vakfi’l-fıkhiyye es-sâmin, 1438/2017.
• el-Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdurrahmân el-Mısrî, ez-Zahîre, Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• el-Kardâvî, Yusuf Abdullah, el-Halâl ve’l-harâm fi’l-İslâm, Kahire: Mektebetü Vehbe, 1418/1997.
• el-Kardâvî, Yusuf Abdullah, Fetâvâ Muâsıra 1, Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1421/2000.
• el-Kardâvî, Yusuf Abdullah, Nizâmü’l-vakf fi’l-fıkhi’l-İslâmî, yy., ts.
• el-Kardâvî, Yusuf Abdullah, Usûlü’l-ameli’l-hayrî fi’l-İslâm, Mısır: Dâru’ş- Şurûk, 2008.
• el-Kâsânî, Alâüddin Ebû Bekir b. Mes‘ûd b. Ahmed el-Kâsânî, Bedâi‘u’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986.
• Kehhâle, Ömer Rıza, Mu‘cemü’l-müellifîn, Beyrut: Mektebetü’l-Mesnâ – Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• el-Kurtubî, Ebû Abdullah Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekir b. Ferh el-Ensârî, el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân = Tefsîru’l-Kurtubî, thk. Ahmed el-Berdûnî – İbrahim Atfîş, Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1384/1964.
• el-Kübeysî, Muhammed Ubeyd Abdullah, Ahkâmü’l-vakf fi’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye, Bağdat: Matbaatü’l-İrşâd, 1397.
• el-Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb el-Basrî, el-Ahkâmü’s- sultâniyye, Kahire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Meclisü Mecma‘i’l-fıkhi’l-İslâmî ed-Düvelî, karar sayısı: 181, 7/19 (https:// www.iifa-aifi.org/ar/2307.html).
• el-Merdâvî, Ebü’l-Hasan Alâüddin Ali b. Süleyman b. Ahmed, el-İnsâf fî ma‘rifeti’r- râcih mine’l-hilâf, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• el-Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddin Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd, el-İhtiyâr li-ta‘lîli’l-Muhtâr, Kahire: Matbaatü’l-Halebî, 1356/1937.
• el-Mevsû‘atü’l-fıkhiyyetü’l-Kuveytiyye, Kuveyt, Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûnü’l- İslâmiyye, 1404-1427.
• el-Mevvâk, Ebû Abdullah Muhammed b. Yusuf b. Ebi’l-Kâsım el-Mevvâk el-Abderî el-Gırnâtî, et-Tâc ve’l-iklîl li-Muhtasari Halîl, Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1311.
• Molla Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasan Nûrüddin Ali b. (Sultân) Muhammed el-Herevî, Mirkâtü’l-mefâtîh şerhu Mişkâti’l-mesâbîh, Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Muhammed Kadrî Paşa, Kânûnü’l-adl ve’l-insâf fi’l-kazâ alâ müşkilâti’l-evkâf, Mısır: Dâru’s-Selâm, 1427/2006.
• el-Muhibbî, Muhammed Emîn b. Fazlullah b. Muhibbüddin b. Muhammed el-Hamevî ed-Dımaşkî, Hulâsatü’l-eser fî a‘yâni’l-karni’l-hâdî aşer, Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• el-Murâdî, Ebü’l-Fazl Muhammed Halîl b. Ali b. Muhammed b. Muhammed Murâd el-Hüseynî, Silkü’d-dürer fî a‘yâni’l-karni’s-sânî aşer, Dâru’l-Beşâiri’l- İslâmiyye – Dâru İbn Hazm, 1408/1988.
• Murtezâ ez-Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed b. Murtezâ b. Muhammed b. Abdürrezzâk el-Hüseynî, Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs, ts.
• el-Mutarrizî, Ebü’l-Feth Burhânüddin Nâsır b. Abdüsseyyid b. Ali el-Hârizmî, el-Muğrib, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• el-Mutayrî, Muhammed Mekîd Seb‘ân, Âliyâtü mükâfehati cerîmeti gasli’l-emvâl beyne’l-fıkhi’l-İslâmî ve’l-ittifâkiyyâti’d-düveliyye: es-Su‘ûdiyye nemûzecen, yüksek lisans tezi, Cezayir Üniversitesi, 2012-2013.
• Müslim b. Haccâc, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî, el-Müsnedü’s-sahîhu’l-muhtasar bi-nakli’l-adl ani’l-adl ilâ Resûlillâh sallallâhu aleyhi ve sellem = Sahîhu Müslim, thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• en-Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali, es-Sünenü’l-kübrâ, thk. Hasan Abdülmun‘im Şelebî, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• en-Nesefî, Ebû Hafs Necmüddin Ömer b. Muhammed b. Ahmed es-Semerkandî, Talebetü’t-talebe, Bağdat: el-Matbaatü’l-Âmire – Mektebetü’l-Mesnâ, ts.
• en-Nevevî, Ebû Zekeriyya Yahyâ b. Şeref b. Mürî, el-Mecmû‘ şerhu’l-Mühezzeb, Dâru’l-Fikr, ts.
• er-Râfiî, Ebü’l-Kâsım Abdülkerîm b. Muhammed b. Abdülkerîm el-Kazvînî, el-Azîz Şerhu’l-Vecîz el-ma‘rûf bi’ş-Şerhi’l-kebîr, thk. Ali Muhammed İvaz – Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1997.
• er-Ruhaybânî, Mustafa b. Saîd b. Abde es-Süyûtî ed-Dımaşkî el-Hanbelî, Metâlibü üli’n-nühâ fî şerhi Gâyeti’l-müntehâ, el-Mektebü’l-İslâmî, 1415/1994.
• Sabrî, İkrime Saîd, el-Vakfü’l-İslâmî beyne’n-nazariyye ve’t-tatbîk, Ürdün: Dâru’n- Nefâis, 1433/2011.
• es-Serahsî, Ebû Bekir Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed, el-Mebsût, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1414/1993.
• Sercânî, Râgıb, Revâi‘u’l-evkâf fi’l-hadârati’l-İslâmiyye, Cîze: Şirketü Nehdati Mısr li’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2010.
• Skaih, Ahmed b. Abdülaziz, İstismâru’l-vakf: dirâse fıkhiyye tatbîkiyye, doktora tezi, İmam Muhammed b. Suud İslam Üniversitesi, 1428-1429.
• es-Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddin Abdurrahman b. Ebî Bekir b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî, el-Eşbâh ve’n-nezâir, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
• eş-Şâtıbî, Ebû İshak İbrahim b. Musa b. Muhammed el-Lahmî el-Gırnâtî, el-Muvâfakât, thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âl Selmân, Dâru İbn Affân, 1417/1997.
• Şelebî, Muhammed Mustafa, el-Medhal fi’l-fıkhi’l-İslâmî: Ta‘rîfuh ve târîhuh ve mezâhibüh, nazariyyetü’l-milkiyye ve’l-akd, Beyrut: ed-Dâru’l-Câmi‘iyye, 1405/1985.
• eş-Şerîf el-Cürcânî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerîf el-Hanefî, Kitâbü’t-Ta‘rîfât, ts.
• Şerît, Muhammed, Fî İşkâliyyeti’t-tevbe mine’l-mâli’l-harâm, Mecelletü’t- Türâs, 2017: 26-28 (https://www.asjp.cerist.dz/en/article/40418).
• Şeyh Ali el-Hafîf, Ahkâmü’l-mu‘âmelâti’ş-şer‘iyye, Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1429/2008.
• Şeyh Ömer Hilmî, İthâfü’l-ahlâf fî ahkâmi’l-evkâf, thk. Abdüssettâr Ebû Gudde, ts.
• et-Teftâzânî, Sa‘düddin Mes‘ûd b. Fahruddin Ömer b. Burhânüddin, Şerhu’t- Telvîh ale’t-Tavdîh, Mısır: Mektebetü Subeyh, ts.
• et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevra (Yezîd) b. Musa b. Dahhâk, el-Câmi‘u’l-kebîr = Sünenü’t-Tirmizî, thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• el-Venşerîsî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Yahya et-Tilimsânî el-Fâsî, el-Mi‘yârü’lmu‘ rib ve’l-câmi‘u’l-muğrib an fetâvâ ehli İfrîkıyye ve’l-Endelüs ve’l-Mağrib, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Yasin, Muhammed Na‘îm, “Vakfü’l-emvâli’l-muharrame”, 2019: 317-330 (https:// iefpedia.com/arab/?p=42501).
• Yasin, Muhammed Na‘îm, Kadâyâ Zekeviyye Muâsıra, Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 1437/2016.
• ez-Zehebî, Ebû Abdullah Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kâymâz, el-Kebâir, Beyrut: Dâru’n-Nedveti’l-Cedîde, ts.
• ez-Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedruddin Muhammed b. Bahâdır b. Abdullah et- Türkî el-Mısrî, el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh, Dâru’l-Kütübî, 1414/1994.
• ez-Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedruddin Muhammed b. Bahâdır b. Abdullah et- Türkî el-Mısrî, el-Mensûr fi’l-kavâ‘idi’l-fıkhiyye, Neşru Vizârati’l-Evkâfi’l- Kuveytiyye, 1405/1985.
• Zeynüddin, Abdülmun‘im, Davâbitu’l-mâli’l-mevkûf, Beyrut: Dâru’n-Nevâdir, 1433/2012.
• ez-Ziriklî, Hayrüddin b. Mahmûd b. Muhammed b. Ali b. Fâris ed-Dımaşkî, el-A‘lâm, Dâru’l-İlm li’l-melâyîn, 2002.
• ez-Zuhaylî, Vehbe b. Mustafa, el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletüh, Dımaşk: Dâru’l- Fikr, ts.