Manastırlı İsmâil Hakkı’nın Fusûlü’t-teysir fî usûli’t-tefsir’i ve Dârülfünûn Etkisi

Year 2025, Volume: 36 Issue: ‘Darulfunun İlahiyat’, 207 - 230, 30.06.2025

Faima Israfilova

https://doi.org/10.26650/di.2025.36.1.1640788

Abstract

Bu araştırma, Osmanlı’nın son dönem âlimlerinden Manastırlı İsmâil Hakkı’nın tefsir metodolojisine sağladığı katkıları ele almakta ve söz konusu katkıların çağdaş akademik yöntem üzerindeki etkilerini analiz etmektedir. Çalışmada, Osmanlı’nın son döneminde ilmî zihniyet dönüşümünün merkezi kurumlarından biri olan Dârülfünûn’un tefsir ilmi ve usûl terminolojisi üzerindeki kalıcı etkileri de incelenmektedir. Manastırlı İsmâil Hakkı, Dârülfünûn’da müderris olarak görev yaparak yalnızca dönemin akademik geleneğini şekillendirmekle kalmamış, aynı zamanda tefsir metodolojisinin sistematikleşmesine önemli katkılar sağlamıştır. Onun sebeb-i nüzûl kavramına yönelik yaklaşımı, mükerrer nüzûl meselesine dair yorumları ve Kur’ân kıssalarının tarihsel bağlamına ilişkin görüşleri, çağdaş tefsir araştırmalarında dikkate alınması gereken temel meseleler arasında yer almaktadır. Bu bağlamda, çalışma kapsamında Manastırlı’nın sebeb-i nüzûl kavramına ilişkin metodolojik yaklaşımı analiz edilerek, onun bakış açısının modern tefsir çalışmaları açısından taşıdığı önem ortaya konacaktır. Ayrıca, Manastırlı İsmâil Hakkı’nın Fusûlü’t-teysîr adlı eseri, tefsir eğitiminde metodolojik bir dönüşüm sağlamış olup, sade ve özlü anlatımıyla akademik müfredatta kullanılmaya uygun bir yapı sunmaktadır. Bu araştırma, Manastırlı’nın tefsir anlayışını ve Dârülfünûn’daki ilmî etkisini detaylı bir şekilde ele alarak, onun Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçiş sürecinde tefsir ilmine yaptığı katkıları ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Keywords

Tefsir, Dârülfünûn, Tefsir Metodolojisi, Manastırlı İsmâil Hakkı, Sebeb-i Nüzûl

Manastırlı İsmâil Hakkı’s Fusūlu’t-teysîr fî usūli’t-tafsīr and the Influence of Dārulfunūn

Abstract

This study examines the contributions of Manastırlı Ismāil Hakkı, a late Ottoman scholar, to the methodology of tafsīr and analyzes the impact of these contributions on contemporary academic approaches. The research also explores the lasting effects of Dārulfunūn, a central institution in the transformation of scientific thought during the late Ottoman period, on the science of tafsīr and the terminology of tafsīr methodology. As a professor at Dārulfunūn, Manastırlı Ismāil Hakkı not only shaped the academic tradition of his time but also significantly contributed to the systematisation of tafsīr methodology. His approach to the concept of asbāb al-nuzūl, his interpretations of the issue of repeated revelation (takrār al-nuzūl), and his views on the historical context of Qur’ānic narratives are among the key issues that must be considered in contemporary tafsīr research. In this context, this study analyzes Manastırlı’s methodological approach to asbāb al-nuzūl and highlights the significance of his perspective for modern tafsīr studies. Furthermore, his work Fusūlu’t teysîr has created a methodological transformation in tafsīr education, offering a clear and concise structure suitable for inclusion in academic curricula. This research aims to provide a comprehensive examination of Manastırlı’s understanding of tafsīr and his scholarly influence at Dārulfunūn, thereby shedding light on his contributions to the science of tafsīr during the transition from the Ottoman period to the Republic.

Keywords

Tafsīr, Dārulfunūn, Tafsīr Methodology, Manastırlı Ismāil Hakkı, Asbāb al-Nuzūl

References

• Ağırakça, Gülsüm Pehlivan. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Mekteplerde Ahlak Eğitim ve Öğretimi”. Marmara Üniversitesi (Turkey), 2021. google scholar
• Akif, Mehmet. “Makalat (Ya Hasreten Ba’de Hasretin Ale’l-Müslimin !)”. Sebilü’r-Reşad, 02 Ocak 1913. google scholar
• Albayrak, Sadık. Son Dönem Osmanlı Uleması İlmiye Ricalinin Teracim-i Ehvali. İstanbul: Medrese Yayınları, 1980. google scholar
• Altın, Hamza. “II. Abdülhamid ve II. Meşrutiyet Devirlerinde Öğretmen Yetiştirme Meselesi.” Doktora tezi, Ankara Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009. google scholar
• Arslan, Ali. “Darülfünun İlâhiyat Fakültesi, Fakülte Meclisi’nin Kurulması ve İlk Meclis Zabıtları (1911-1912)”. Değerler Öğretimi Dergisi, sy 5 (13) (2007): 9-36. google scholar
• Atay, Hüseyin. Osmanlılarda Yüksek Din Öğretimi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1983. google scholar
• Ay, Nazif. “Manastırlı İsmail Hakkı’nın İslâm Düşüncesindeki Yeri”. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1995. google scholar
• Aynî, Mehmet Ali. Darülfünun Tarihi. Editör Aykut Kazancıgil. İstanbul: Kitabevi, 2007. google scholar
• Baki, Süleyman. “Manastırlı İsmail Hakkı Efendi: Hayatı ve Kelâm Alanındaki Eserleri”. İçinde Osmanlı İlim, Düşünce ve Sanat Dünyasında Balkanlar: Milletler Arası Tartışmalı İlmi Toplantı, 88. İstanbul, 2014. google scholar
• Batman, Mustafa Murat. “Osmanlı Modern Dönem Tefsir Usûlü Örneği: Debreli Vildan Faik Bey (1853-1925) ve el-Mültekat fi-Usûlü’t-Tefsir Adlı Eseri”. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016. google scholar
• Boztepe, Süleyman. “II. Abdülhamid Dönemi idadîlerde tarih ve coğrafya eğitim-öğretimi”. master google scholar
• thesis, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, 2018. https://acikbilim.yok.gov.tr/handle/20.500.12812/297230. google scholar
• Darülfünun İlâhiyat Sempozyumu Tebliğleri, 18-19 Kasım 2009. İstanbul: Ada Ofset, 2010. google scholar
• Davud, el-Hac Hafız. “Fazıl-ı Merhum Manastırlı İsmail Hakkı Efendi Hazretlerinin Yazısı”. Sebilü’r-Reşad II-IX, sy 41-223 (19 Aralık 1912): 280-81. google scholar
• Doğan, İshak. “Sûre-Kıssa İlişkisi (Kalem Sûresi Örneği)”. Din ve Bilim - Muş Alparslan Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 2/1 (Haziran 2019), 115-139. google scholar
• Dölen, Emre. “II. Meşrutiyet Döneminde Darülfünun”. Osmanlı Bilimi Arastırmaları (Studies in Ottoman Science) 10, sy 1 (01 Aralık 2008): 1-46. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuoba/ issue/1204/14161. google scholar
• ———. Osmanlı Döneminde Darülfünun 1863-1922: Türkiye Üniversite Tarihi- I. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2009. google scholar
• Duman, Ali. “Fıkıh ve Siyaset Arasında İçtihat: Manastırlı İsmail Hakkı’nın Gözünden II. Meşrutiyet Döneminde İçtihat’a Bir Bakış”. Bilimname : Düşünce Platformu II, sy 5 (Şubat 2004): 75-90. http:// ktpmakale.isam.org.tr/detayilhmklzt.php?navdil=eng&midno=11206875&Dergivalkod=0079. google scholar
• Düstur, 1. Tertip. C. 7. Ankara: Başvekalet Devlet Matbaası, 1941. google scholar
• Efendi, Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. Editör A. Fikri Yavuz ve İsmail Özen. İstanbul: Meral Yayınevi, t.y. google scholar
• el-Mubârek Muhammed. Fıkhu’l-Luga ve Hasâisu’l-’Arabiyye. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981. google scholar
• Eren, Fatma. “Tanzimat sonrası Darülfünun’da tefsir dersleri: 1900-1914 yılları arası bir inceleme”. google scholar
• Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2017. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay. jsp?id=LWu_ZSsX6I 8P0Hcqyd2ig&no=TkOKPHDGnHHg2Ts931W7VA. google scholar
• Ergin, Osman. Türkiye Maarif Tarihi. İstanbul: Eser Matbaası, 1977. https://archive.org/details/ turkiye-maarif-tarihi-i-ii.-cilt-osman-nuri-ergin-1977/T%C3%BCrkiye%20Maarif%20Tarihi%20 I-II.%20Cilt%20--%20Osman%20Nuri%20Ergin%20--%201977%20/page/n33/mode/2up. google scholar
• Ergun, M. II. Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri. Ankara: Ocak Yayınları, 1996. google scholar
• Gökkır, Bilal, ve Safinaz Asrî. “Kur’ân ve Tefsir Öğretiminde Gelenek ve Batılılaşmanın İzleri: Osmanlı Darülfünun ve Medreseleri”. Muhafazakar Düşünce 2, sy 6 (2003): 121-40. google scholar
• Gündüz, Mehmet, Bahar Erdoğan, and Süleyman Selimoğlu. “Said Paşa’nın Hatırât’ı ve Modern Eğitim Sorununa Bakışı.” Türkiye Eğitim Dergisi 6, no. 1 (2021): 146-164. google scholar
• Hakkı, Manastırlı İsmail. Fusûlu’t-teysîr fî usûli’t-tefsîr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Tercüman, t.y. google scholar
• ———. Şerhu’s-Sadr bi-Fezâili Leyleti’l-Kadr. Dersaâdet: Mahmud Bey Matbaası, 1325. google scholar
• Haspolat, Mehmet Emre. “Manastırlı İsmail Hakkı ve Nübüvvet Görüşleri”. TuranSam Dergisi 10, sy 37 (2018): 196-206. https://doi.org/10.15189/1308-8041. google scholar
• Hatipoğlu, Tahir. Türkiye Üniversite Tarihi. 2. bs. Ankara: Selvi Yayınevi, 2000. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Darülfünun - Osmanlı 'da Kültürel Modernleşmenin Odağı. İstanbul: IRCICA, 2010. https://www.kitapsepeti.com/darulfunun-osmanlida-kulturel-modernlesmenin-odagi-2-cilt. google scholar
• İnalcık, Halil. “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümâyunu”. BELLETEN 28, sy 112 (20 Ekim 1964): 603-22. https://doi.org/10.37879/ttkbelleten.1204674. google scholar
• Kattân, Mennâ’ Halîl. Esbab-ı Nüzûl, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, çev. Erdoğan Pazarbaşı, İbrahim Görener, [Prof. Dr. Şaban Kuzgun’un Anısına], (2001), sayı: 11, 153-172 google scholar
• Kaya, Murat. “Tanzimat Sonrasındaki Tefsir Faaliyetleri”. İçinde Başlangıçtan Günümüze Türklerin google scholar
• Kur’ân Tefsirine Hizmetleri, editör İsmail Kurt vd, 301-38. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012. google scholar
• Mahir, Kastamonulu Ahmed. el-Fâtiha fi Tefsiri’l-Fâtiha. Dersaadet: Hukuk Matbaası, 1331. google scholar
• Mehmedoğlu, Yurdagül. Tanzimat Sonrası Okullarda Din Eğitimi. İstanbul: İfav Yayınları, 2001. google scholar
• Öztürk, Mustafa. Osmanlı Tefsir Mirası. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012. google scholar
• Öztürk, İbrahim. Maarif Salnamelerine Göre Hamidabad Sancağında Eğitim (1898-1903)”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi. Erişim 15 Şubat 2025. https://dergipark.org.tr/tr/pub/avrasyad/ issue/81170/1401987. google scholar
• Paçacı, Mehmet. “Osmanlı Medreselerinde Tefsir Öğretiminin Yeri ve Tefsir’in Çağdaşlıkla Karşılaşması”. Osmanlı Toplumunda Kur’ân Kültürü ve Tefsir Çalışmaları- I, 2011, 69-89. google scholar
• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye Altıncı Sene. Asır Matbaası, 1321. google scholar
• Sapanca, Cüneyt. “Osmanlılarda Tefsir Usûlü Çalışmaları”. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007. google scholar
• Selçuk, Mustafa. “Darülfünun İlâhiyat Fakültesi Meclis Zabıtları”. İçinde Dârülfünun İlâhiyat Sempozyumu: 18-19 Kasım 2009 Tebliğleri, 206-14. İstanbul, 2010. google scholar
• Suyuti Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebû Bekr. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. C. 1. Şam: Dâru İbn Kesîr, 2006. google scholar
• Şamlı, Ali Osman. “Manastırlı İsmail Hakkı’nın Tefsirciliği”. Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016. google scholar
• Şen, Ercan. “Manastırlı İsmail Hakkı’nın Fusûlu’t-teysîr fî usûli’t-tefsîr Adlı Eseri ve Tefsir Usûlüne Katkısı”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 53, sy. 1 (Haziran 2020): 17-40. https://doi.org/10.29288/ ilted.652300. google scholar
• Yalçın, Şule. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Geçiş Devrinde Felsefe Görüşü (Halil Nimetullah Öztürk [1880-1957] Örneği).” Yüksek lisans tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2021. google scholar
• Taşer, Seyit. “Cumhuriyet Döneminde Üniversite Eğitiminin Yeniden Düzenlenmesi-1933 Üniversite Reformu ve Getirdikleri.” Yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006. google scholar
• Temel, Enes. “Mükerrer Nüzul Meselesi - I”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/7 (Aralık 2017), 313-334. google scholar
• Unat, Faik Reşit. Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihî Bir Bakış. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1964. google scholar
• Yavuz, Salih Sabri. “Manastırlı İsmail Hakkı”. DİA İslâm Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı (TDV), 2003. google scholar
• Zengin, Zeki Salih. Medreseden Dâru’l-Fünûn’a Türkiye’de Yüksek Din Eğitimi. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2011. google scholar
• ———. Medreseden Darülfünuna Yüksek Din Öğretimi. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2011. google scholar
• Zerkeşî, Bedreddîn. el-Bahrü’l-muhîtfî usûli’l-fıkh. Editör Muhammed Tâmir. C. 4. Beyrut: Dârul-Kütübî’l-’İlmiyye, 1994. google scholar