‘Bakara Sûresi’nin Son Âyetleri Miraç Gecesinde mi, Hicret’ten Sonra mı Nazil Oldu?’ Meselesi

Year 2021, Volume: 9 Issue: 2, 599 - 622, 30.11.2021

Selami Yalçın

https://doi.org/10.33931/dergiabant.987495

Abstract

Bakara Sûresi 285. ve 286. âyetlerinin nüzûl zamanıyla ilgili tefsir ve hadis kaynaklarında birbiriyle örtüşmeyen hadisler nakledilmiştir. Bazı rivâyetlere göre âyetler Miraç’ta vahyedilmişken, bazılarına göre ise Medine’de nâzil olmuş ve Bakara Sûresi 284. âyetini nesh etmiştir. Hadislerin Kütüb-i Sitte’de de nakledilmiş olması çelişkiyi derinleştirmiştir. Bu makalede ilgili hadislerin senedleri incelenmiş, ricâl kitaplarına ve şerhlere bakılarak rivâyetlerin sıhhat durumları ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Hadislerin metin analizleri yapılmış, âyetlerle ve sahih hadislerle karşılaştırılarak doğru bilgiye ulaşılmaya gayret edilmiştir. Nesh ile ilgili yazılan kaynak eserlerdeki açıklamalara, müfessirlerin ve muhaddislerin yorumlarına bakılmıştır. Müslim, Tirmizî ve Nesâî’de de rivâyet edilen, “Miraç’ta Resûlullah’a (s.a.v.) beş vakit namaz; Bakara Sûresi’nin son âyetleri ve ümmetinden Allah’a şirk koşmayanların büyük günahlarının bağışlanacağı müjdesinin verildiğini” belirten hadisin, bir tek İbn Mesʻûd tarafından nakledildiği, bunun da “haber-i vâhid” hükmünde olduğu görülmüştür. Hadisin metin olarak da sahih naslarla uyumlu olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Bu nedenlerle onun zannî bilgi ifade ettiği ve ilgili âyetlerin Miraç gecesinde nazil olduğunu kanıtlamaya yetmediği anlaşılmıştır. Bakara Sûresi’nin sonunun, Arş’ın altından indirildiğine dair rivâyetlerin, âyetlerin nüzûl yerini değil faziletini ifade ettiği tespit edilmiştir. Bakara Sûresi 285. ve 286. âyetlerin Medenî olduğu ve 284. âyetten sonra indiği; “İçinizdekini açıklasanız da gizleseniz de Allah sizi onunla hesaba çeker” ifadesini nesh ettikleriyle ilgili Ebû Hüreyre, İbn Abbâs, İbn Ömer ve İbn Mesʻûd’dan nakledilen rivâyetlerin sahih olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Ancak Hz. Ali ile İbn Abbas’tan nakledilen rivâyetlerle ve diğer naslarla karşılaştırıldığında bu neshin bir tahsis mahiyetinde olduğu ve kalbin amellerinden olan “iman, inkâr, nifak ve şahitlikte hakikati gizlemek” gibi hususları kapsamadığı sonucuna ulaşılmıştır.

Keywords

Tefsir, Kur'ân, Bakara, Esbâb-ı Nüzûl, Miraç

The Problem of the Last Verses of Sūrat al-Baqara when was revealed in Miʿrāj or after the Hijra

Abstract

The sources of tafsīr and ḥadīth related to the time of revelation of the 285th and 286th verses of sūrat al-Baqara reported ḥadīthes, did not overlap with each other. According to some narrations, these verses were revealed in Miʿrāj; according to some others, they were revealed in Medina and abrogated the 284th verse of sūrat al-Baqara. The fact that the ḥadīths were also transmitted in al-Kutub al-Sittah deepened the contradiction. In this article, the sanads of the related ḥadīths were examined, and the reliability of the narrations was tried to be revealed by looking at the rijāl and commentary. The text analyzes of the ḥadīths were made, and they were compared with the verses and reliable ḥadīths to reach the correct information. There is a ḥadīth narrated by Muslim, al-Tirmidhī and al-Nasāʾī, "Good news were given to the Messenger of Allah (pbuh) on miʿrāj including five daily prayers, the last verses of sūrat al-Baqara and the major sins of those who do not shirk, will be forgiven” that is narrated only by Ibn Masʿūd and considered as al-khabar al-wāḥid. Conclusion has been reached that the ḥadīth does not fit with the reliable naṣṣ. It is stated that the 285th and 286th verses of Sūrat al-Baqara were Medinean and revealed after the 284th verse; It has been concluded that the narrations transmitted by Abū Hurayra, Ibn ʿAbbās, Ibn ʿUmar and Ibn Masʿūd (ra) regarding that they abrogated the phrase "Whether you reveal what is in your heart or hide it, Allah will bring you to account for it".

Keywords

Tafsīr, Qurʾān, al-Baqara, al-Asbāb al-Nuzūl, Miʿrāj

References

• Abdürrezzâk b. Hemmâm. et-Tefsîr. Thk. Mahmud Muhammed Abduh. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1419.
• Ahmed b. Hanbel. Müsned. Thk. Şuayb Arnavût-Âdil Mürşid. 45 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Âlûsî, Şehâbeddîn Mahmûd. Rûhu’l-meʿânî fî tefsîri’l-Kurʾâni’l-ʿazîm ve’s-sebʿi’l-mesânî. Thk. Ali Abdulbârî Atiyye. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1415.
• Balcı, İsrafil. İsra ve Mi’râc Gerçeği. İstanbul: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Telhisü’l-müteşâbih fi’r-resm. Thk. Şükeynetü’ş-Şihâbî. 2 Cilt. Dımeşk: Talâs li’d-Dırâsâti ve’t-Tercemeti ve’n-Neşr, 1985.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Ferrâ. Meʿâlimü’t-tenzîl. Thk. Abdurrezâk el-Mehdî. 8 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1. Baskı, 1420.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyin Ebû Bekir. Maʻrifetü’s-sünen ve’l-âsâr. Thk. Abdulmuʻtî Emin Kalacı. 15 Cilt. Kahire: Dârü’l-Vefâ, 1991.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyin Ebû Bekir. Sünenü’s-sağîr. Thk. Abdulmuʻtî Emin Kalacî. 4 Cilt. Karaçi: Câmiatü’d-Dırâsâti’l-İslâmiyye, 1989.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyin Ebû Bekir. Şuabü’l-îmân. Thk. Abdulali Abdulhumeyd Hâmid. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr. el-Bahru’z-zehhâr (Müsned). Thk. Mahfûz er-Rahmân Zeynullah vd. 18 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 2009.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Câmiü’l-müsnedü’s-sahîh, 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: TDV Yayınları, 10. Bask, 1995.
• Cürcânî, es-Seyyid eş-Şerîf. Taʻrifât. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1983.
• Derveze, et-Tefsîrü’l-hadîs. Kahire: Dârü İhyâi Kutubi’l-Arabiyye, 1383.
• Duman, Soner. “Hz. Peygamber (sav) ve Hulefâ-i Râşidîn Dönemlerinde Zekât”. Internatıonal Journal of Islamıc Economıcs and Fınance Studıes-Uluslararası İslam Ekonomisi ve Finansı Araştırmaları Dergisi. 4/1 (2018), 56-77.
• Ebû Avâne Yakub b. İshak en-Nîsâbûrî. Müstahrec. Thk. Eymen b. Ârif ed-Dımeşkî. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Maʻrife, 1998.
• Ebû Dâvûd Süleymân ibnü’l-Eşʻes. Sünen. Thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Ebüssuûd. İrşâdü’l-ʿakli’s-selîm ilâ mezâya’l-kitâbi’l-Kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Gözeler, Esra. Kur’ân Âyetlerinin Tarihlendirilmesi Sorunu ve Kur’ân’a Kronolojik-Olgusal Bir Yaklaşım (Hicrî 1 Rebiu’l-evvel- Hicrî 4 Rebiu’l-Evvel Arası). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Gül, Ali Rıza. “Kur'an Ayetlerini Tarihlendirmede Nüzul Sebeplerinin Rolü”, Dini Araştırmalar. 7/19 (Ts.) 191-220.
• Hâkim, Ebû Abdillah en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ala’s-sahihayn. Thk. Mustafa Abdulkadir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1990.
• Hâzin, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Muhammed. Lübâbü’t-teʾvîl fî meʿâni’t-tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1415.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dârü’t-Tunusiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbn Atiyye el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. Thk. Abdusselâm Abduşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1422.
• İbn Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn. Zâdü’l-mesîr fî ʿilmi’t-tefsîr. Thk. Abdurrezâk el-Mehdî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 1422.
• İbn Ebî Hâtim. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. Thk. Esad Muhammed et-Tayyib. 13 Cilt. Suûdi Arabistan: Mektebetü Nezzâr Mustafa el-Bâz, 3. Baskı, 1419.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir. el-Kitâbu’l-Musannef fi’l-ehâdîsi ve’lâsâr. Thk. Kemal Yusuf el-Hût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir. Müsned. Thk. Âdil b Yusuf el-Gazâzî ve Ahmed b. Ferid. 2 Cilt. Riyad: Dârü’l-Vatan, 1997.
• İbn Ebî Zemenîn, Ebû Abdillâh. Tefsiru’l-Kur’âni’l-azîz. 5 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 2002.
• İbn Hacer Askalânî. Takrîbü’t-tehzîb. Thk. Muhammed Avâme. Suriye: Dârü’r-Rüşd, 1986.
• İbn Hacer el-Askalânî. Lisânü’l-mîzân. 7 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-İlmî, 1971.
• İbn Hacer el-Askalânî. Nüzhetü’n-nazar fî tavdîhi nühbeti’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser. Dımaşk: Matbaatü’s-Sabâh, 2000/1421.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed el-Endelüsî el-Kurtubî. en-Nâsih ve’l-mensûh fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Thk. Abdulgaffâr Süleyman el-Bendârî. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1986.
• İbn Hibbân, Muhammed. el-İhsân fî takrîbi sahihi İbn Hibbân. Thk. Şuayb Arnavût. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1988.
• İbn Hişâm, Abdülmelik. es-Sîretü’n-Nebeviyye. Thk. Mustafa es-Sakâ, İbrahim el-Enbârî vd. 2 Cilt. Mısır: Şeriketü Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Bânî el-Halebî ve Evlâdihi, 1955.
• İbn İshâk, Ebû Abdillah Muhammed. es-Sîre. Thk. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1978.
• İbn Kesîr, Ebü'l-Fidâ İsmail. Tefsiru'l-Kur'âni'l-azîm. 8 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Maʻrife, 1988.
• İbn Mâce Ebû Abdillah. Sünen. Thk. M. Fuâd Abdulbâkî. 2. Cilt. Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemalüddîn. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdır. ts.
• İbn Mende, Ebû Abdillâh Muhammed el-İsfahânî. el-Îmân. Thk. Ali b. Muhammed b. Nâsır el-Fakîhî. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1406.
• İbn Münzir, Ebû Bekr Muhammed. Kitâbu Tefsîri’l-Kur’ân. Thk. Saʻd b. Muhammed es-Saʻd. 2 Cilt. Medine: Dârü’l-Meâsir, 2002.
• İbn Saʻd, Ebû Abdillah Muhammed. et-Tabakâtü’l-kübrâ. Thk. Muhammed Abdulkadir Atâ. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1990.
• İbn Salâh eş-Şehrezûrî. Maʻrifetü envâi ulûmi’l-hadîs. Thk. Nûreddîn Itr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1986.
• İbn Salâh eş-Şehrezûrî. el-Mukaddime. Thk. Nûreddîn Itr. Suriye: Dârü’l-Fikr, 1986/1406.
• İbn Sellâm, Ebû Ubeyd el-Kâsım el-Bağdâdî. en-Nâsih ve’l-mensûh fî’l-Kur’âni’l-Azîz. Thk. Muhammed b. Sâlih el-Müdifer. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1997.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Said. Muʻcem. Thk. Abdulmusin b. İbrahim. 3 Cilt. Suudi Arabistan: Dârü İbni’l-Cevzî, 1997.
• İbnü’l-Cevzî, Cemaleddin Ebü’l-Ferec. Nâsihü’l-Kur’ân. Thk. Ebû Abdillah el-Âmilî. Beyrut: Şeriketü Ebnâi Şerif el-Ensârî, 2001.
• Kâdı İyâz, Ebü’l-Fazl b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. İkmâlü’l-Mû’lim bi Fevâidi Müslim. Thk. Yahyâ İsmail. 8 Cilt. Mısır: Dârü’l-Vefâ, 1998.
• Karaoğlan, Arslan. “İsrâ ve Mi’râc Hâdisesi Üzerine Bir Giriş Denemesi”. Bilimname. 34 (2017/2), 555-601.
• Katâde b. Diâme. en-Nâsih ve’l-mensûh. Thk. Hatim Salih ed-Dâmin. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• Kattân, Mennâ Halil. Mebâhis fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 18. Baskı, 1991.
• Koçyiğit, Talat. Hadis Usûlü. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1967.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân. Thk. Ahmed el-Berdûnî ve İbrahim Atfîş. 20 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kutubi’l-Mısriyye, 2. Baskı, 1384/1964.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtu ehli’s-sünne. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye. 2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed. en-Nüket ve’l-uyûn. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Mâzerî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Ömer et-Temîmî. el-Muʻlim bi-fevâidi Müslim. 3 Cilt. Thk. Muhammmed Şâzelî en-Neyfer. Tunus: ed-Dârü’t-Tûnusiyye li’n-Neşr, 1988.
• Mehâmilî, Hüseyin b. İsmâil. el-Emâlî. Thk. İbrahim el-Kaysî. Amman: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1412.
• Mevdûdî, Ebü’l-A’lâ. Tefhimu’l-Kur’ân. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf. Tehẕîbü’l-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl. Thk. Beşâr Avâd Maʻrûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
• Mukâtil, Ebü’l-Hasen b. Süleymân. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. Thk. Abdullah Mahmud Şehâte. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1423.
• Mücâhid, Ebü’l-Haccâc b. Cebr. Tefsîru Mücâhid. Thk. Muhammed Abdusselâm Ebü’n-Nîl. Mısır: Dârü’l-Fikri’l-İslâmî, 1989.
• Müslim b. el-Haccâc. el-Müsnedü’s-sahîh. Thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Müzenî, Ebû İbrâhîm İsmâîl b. Yahyâ b. İsmâîl. es-Sünenü’l-mesûre li’ş-Şâfiî. Thk. Abdulmuʻtî Emin Kalacı. Beyrut: Dârü’l-Maʻrife, 1406.
• Nehhâs, Ebû Cafer. en-Nâsih ve’l-mensûh. Thk. Muhammed Abdusselam Muhammed. Kuveyt: Mektebetü’l-Fellâh, 1408.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb. el-Müctebâ mine’s-Sünen. Thk. Abdulfettâh Ebû Gudde. 9 Cilt. Halep: Mektebetü’l-metbûâti’l-İslamiyye, 1986.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’l-kübrâ. Thk. Hasan Abdulmunʻîm Şiblî. 10 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed. Medâriku't-tenzîl ve hakâiku't-te'vîl. 4 Cilt. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1984.
• Nevevî, Ebû Zekeriyâ Muhyiddîn Yahya b. Şeref. el-Minhâc şerhu Sahihi Müslim b. el-Haccâc. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1392.
• Nîsâbûrî, Ebû Avâne Yakub b. İshak. Müstahrec. Thk. Emen b. Ârif ed-Dımeşkî. Beyrut: Dârü’l-Maʻrife, 1998.
• Nîsâbûrî, Nizâmeddin. Garâibü’l-Kur’ân ve regâibü’l-Furkân. Thk. Zekeriye Umeyrât. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1416.
• Râzî, Fahreddîn. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2. Baskı, 1420.
• Saîd b. Mansûr. et-Tefsîr min süneni Saîd b. Mansûr. Thk. Saʻd b. Abdullah b. Abdulaziz. 5 Cilt. Dârü’s-Semîʻî li’n-Neşr ve’t-Tevzî, 1997.
• Saʻlebî, Ahmed b. Muhammed b. İbrahim. el-Keşf ve’l-beyân an tefsiri’l-Kur’ân. 10 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2002.
• Sadan, Hamza. “Ayetlerin Mekkîlik ve Medenîliği: Bakara Suresi Son İki Ayeti Örneği”, dergİabant (AİBÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi). 8/1 (Bahar 2020), 121-144.
• Semerkândî, Ebü’l-Leys. Bahrû’l-ulûm. 3. Cilt (Şâmile).
• Serrâc, Ebu’l-Abbâs Muhammed b. İshak. Hadîsü’s-Serrâc. Thk. Ebû Abdillah Hüseyin. 4 Cilt. el-Fârûku’l-Hedîs li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 2004.
• Suyûtî, Celaleddîn. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîri bi’l-me’sûr. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr. ts.
• Suyûtî, Celâleddîn. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyye, 1974.
• Suyûtî, Celâleddîn. Lübâbu’n-nukûl fî esbâbi’n-nüzûl. Thk. Ahmed Abdü’ş-Şâfî. Beyrût: Dârü’l Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Süfyân es-Sevrî, Ebû Abdillah. et-Tefsîr. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1983.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî. Fethu’l-kadîr. 6 Cilt. Dımaşk: Dârü İbn Kesîr, 1414.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân. el-Muʻcemü’l-kebîr. Thk. Hamdî b. Abdulmecid es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1994.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân. el-Muʻcemü’l-avsat. Thk. Tarik b. Ivadullah b. Muhammed-Abdulmuhsin b. İbrahim el-Hüseynî. 10 Cilt. Dârü’l-Harameyn. ts.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân. Müsnedü’ş-Şâmmiyîn, Thk. Hamdî b. Abdulmecid es-Selefî. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerir. Câmiu’l-beyân an te'vili’l-Kur’ân. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 2000.
• Tahâvî, Ebu Ca'fer Ahmed b. Muhammed. Şerhu müşkili’l-âsâr. Thk. Şuayb Arnavût. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1994/1415.
• Tayâlisî, Ebû Dâvûd. Müsned. Thk. Muhammed b. Abdillah el-Muhsin et-Türkî. 4 Cilt. Mısır: Dârü Hicr, 1999.
• Tirmizî, Muhammed b. İsa. el-Câmiü’l-kebîr. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir- M. Fuâd Abdulbakî. 6 Cilt. Mısır: Şeriketü Mektebeti ve Matbaati Mustafa Elbânî, 1975.
• Tokpınar, Mirza. “Kur’ân’ı Anlamada Hadislerden Yararlanmanın Gerekliliği Üzerine (el-Bakara Sûresi 286. Ayet Örneği)”. Marife. 5/2 (2005), 21 – 42.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed b. Ali. Esbâbü nüzûli’l-Kur’ân. Thk. Usâm b. Abdilmuhsin el-Humeydan. ed-Demmâm: Dârü’l-Islâh, 2. Basım, 1992.
• Yazır, Elmalı'lı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur'an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, ts.
• Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedreddîn. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. 4 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’l-Kutubi’l-Arabî, 1957.
• Zührî, İbn Şihâb. en-Nâsih ve’l-mensûh. Thk. Hatim Salih ed-Dâmin. Beyrut: Müesesetü’r-Risâle, 1998.
• Zürkânî, Muhammed Abdulazim. Menâhilu’l-İrfân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1988.