An Analysis of Certain Linguistic Rules Derived from Qurʾānic Verses in Ibn Hisham’s Sharḥ Shudhūr al-Dhahab

Year 2025, Volume: 13 Issue: 2, 383 - 395, 30.11.2025

Mahmut Tekin

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1711845

Abstract

In his work Sharḥ Shudhūr al-Dhahab, Ibn Hishām approaches grammatical issues in a manner that transcends abstract theoretical exposition by grounding linguistic discussions in concrete examples drawn from the Qur’ān. Through this methodology, he moves beyond the confines of traditional approaches that often emphasize rote memorization of grammatical rules. Instead, he adopts an analytical pedagogical model aimed at enabling students to comprehend the logical and structural relationships that govern syntactic constructions within the Arabic language. Ibn Hishām’s approach is noteworthy for the pedagogical depth and systematic coherence it brings to the teaching of Arabic grammar. His work serves not only as a cornerstone text within the classical madrasa tradition but also as a valuable reference in contemporary studies of Arabic linguistics. By integrating Qur’ānic verses as both evidentiary and illustrative tools, the author provides learners with a framework for understanding grammar that is both theoretically rigorous and practically accessible. This study analyzes how Ibn Hishām addresses core grammatical topics in Sharḥ Shudhūr al-Dhahab, the ways in which he employs Qur’ānic evidence as a primary reference point, and the methodological strategies he uses to derive linguistic rules from those sources. Furthermore, it evaluates his didactic approach, which emphasizes structural analysis and conceptual clarity, assessing the work’s applicability as a functional resource in Arabic language instruction. The research also explores the broader theoretical and conceptual depth of the text within the context of linguistic inquiry, highlighting its enduring scholarly significance not only as a historical document but also as a meaningful contribution to the philosophy and pedagogy of language.

Keywords

Arabic Language , Syntax , Sharḥ Shudhūr al-Dhahab , Quranic Evidence , Methodology

İbn Hişâm’ın Şerhu Şüzûri’z-Zeheb Adlı Eserinde Kur’ân Ayetlerinden Elde Edilen Bazı Dil Kurallarının Tespiti Üzerine Bir İnceleme

Abstract

İbn Hişâm, Şerḥu Şüẕûri’ẕ-ẕeheb adlı eserinde nahiv konularını işlerken, Kur’ân’ı Kerim’den verdiği örneklerle dil meseleleri soyut bir teorik çerçevede bırakmaksızın somut ve işlevsel bir düzleme taşımaktadır. Bu yaklaşımı, geleneksel yöntemin ötesine geçerek yalnızca kural ezberine dayalı bir öğrenmeyi değil, aynı zamanda öğrencinin dilsel yapılar arasındaki mantıksal ilişkileri kavramasını hedefleyen irdeleyici bir yöntemi ortaya koyar. Müellifin yöntemi, nahiv eğitimine kazandırdığı pedagojik derinlik ve sistematik tutarlılıkla dikkat çekmekte; eseri hem klasik medrese geleneği içinde hem de modern dil araştırmalarında önemli bir başvuru kaynağı haline getirmektedir. Bu çalışmada, İbn Hişâm’ın söz konusu eserinde temel nahiv meselelerini nasıl ele aldığı, Kur’ânî delilleri ne şekilde referans olarak kullandığı ve bu deliller üzerinden dil kaidelerini hangi yöntemlerle istinbat ettiği analiz edilmiştir. Ayrıca müellifin yapısal çözümlemeye dayalı, öğretici yönü güçlü metodolojisi değerlendirilmiş; eserin Arap dili öğretiminde nasıl işlevsel bir kaynak olarak kullanılabileceği ve dil bilimi bağlamında içerdiği kavramsal derinlik araştırmanın temel odağını oluşturmuştur.

Keywords

Arap Dili , Nahiv , Şerhu Şüzûri’z-Zeheb , Kur’ânî Deliller , Metodoloji

References

• Adalı, Şeyh Mustafa. Netâʾicü’l-efkâr. İstanbul: Salâh Bilici Kitabevi, ts.
• Atlıhan, Hacer. İbn Hişâm’ın “Şerhu Şüzûri’z-Zeheb” Adlı Eserinde İstişhâd Ettiği Ayetlerin Nahiv Açısından İncelenmesi”. Adıyaman: Dicle Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Berde‘î, Sâdullah, Hadâikü’d-dekâik. İstanbul: Sâlah Bilici Yayınları, 1992.
• Birgivî, Muhammed b. Pîr Ali. İmtiḥânü’l-eẕkiyâʾ. thk. Yesâr Sâyir el-Habîb. Lübnan: Dâru Tahkîk’l-Kitâb, 2021.
• Câmî, Nûrüddîn Abdurrahmân b. Nizâmiddîn Ahmed b. Muhammed. el-Fevâʾidü’ż-Żiyâʾiyye. Diyarbakır: Seyda Yayınları, 2016.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sihâh tâcu'l-luga ve sihâhu'l-‘Arabiyye. thk. Ahmed ‘Abdulgafûr ‘Attâr. Beyrut: Dâru'l-‘İlm li'l-Melâyîn, 1987.
• Esterâbâdî, Necmü’l-eimme Radıyyüddîn Muhammed b. el-Hasen. Şerḥu’l-Kâfiye. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-‘İlmiyye, 2015.
• Ezherî, Ebü’l-Velîd Zeynüddîn Hâlid b. Abdillâh b. Ebî Bekr. Şerḥu’t-Taṣrîḥ ʿale’t-Tavżîḥ. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-‘İlmiyye, 2000.
• Galâyînî, Mustafâ b. Muhammed Selîm. Câmi‘u’d-durûsi’l-‘Arabiyye. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘Asriyye, 1993.
• Geyik, İbrahim. İbn Hişâm’ın “Şerhu Şüzûri’z-Zeheb” Adlı Eserinde İstişhâd Ettiği Ayetler”. Adıyaman:, Artuklu Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2024.
• İbn Akīl, Ebû Muhammed Bahâüddîn Abdullah b. Abdirrahmân b. Abdillâh. Şerḥu İbn ʿAḳīl ʿalâ Elfiyyeti İbn Mâlik, thk. Muhammed Muhyiddîn ‘Abdulhamîd. Kahire: Dâru't-Turâs, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 1980.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Lümaʿ fi’l-ʿArabiyye. thk. Faiz Faris. Kuveyt: Dâru’l-Kutubi’s-Sekâfe, ts.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus. el-Kâfiye. İstanbul: Mektebetu Yâsin, 2014.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh. Evḍaḥu’l-mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik. thk. Yûsuf Şeyh Muhammed el-Bikâî. Beyrut: Dâru'l-Fikr, ts.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh. Şerḥu Ḳaṭri’n-nedâ ve belli’ṣ-ṣadâ. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi'l-Arabî, 2009.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh. Şerḥu Şüẕûri’ẕ-ẕeheb fî maʿrifeti kelâmi’l-ʿArab. Beyrut: el-Mektebetu'l-‘Asriyye, 2016.
• İbn Mâlik, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh. Şerḥu’l-Kâfiyeti’ş-Şâfiye. thk. ‘Abdulmun‘îm Ahmed el-Hureydî. Mekke: Câmi‘atu Ummi'l-Kurâ, ts.
• Meydanoğlu, Ayşe. Özli, Muzaffer. “İbn Hişâm el-Ensari’nin Kur’anî Delillerle İstişhâd Yöntemi”. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Fırat 2017.
• Mîlânî, Muhammed b. ‘Abdirrahîm el-‘Umerî. Şerhu’l-Muğnî. İstanbul: Şefkat Yayınları, 2016.
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umeyr. el-Muḳteḍab. thk. Muhammed ‘Abdulhâlik Azîme. Beyrut: ‘Âlemu'l-Kutub, ts.
• Sabbân, Ebu'l-‘İrfân. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Üşmûnî. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-‘İlmiyye, 1997.
• Sîbeveyhi, Ebu'l-Bişr ‘Amr b. Osman b. Kanber. el-Kitâb. thk. ‘Abdusselâm Muhammed Hârûn. Kâihre: Mektebetu'l-Hâncî, 1988.
• Sirdî, Molla Halil. el-Kamûsu’s-sânî fi’ n-nahvi ve’s-sarfi ve ve’l-me‘ânî. Beyrut: Mektebetu Diyarbekir, 2012.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. Hem‘u'l-hevâmi‘ fî Şerhi Cem‘i'l-cevâmi‘. thk. ‘Abdulhamîd Hendâvî. Mısır: el-Mektebetu't-Tevfîkiyye, ts.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. el-Behcetü’l-merżıyye fî şerhi'l-Elfiyye. Beyrût: Mektebetu Diyarbekir, 2017.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. el-İktirâh fî usûli’n-nahv. Beyrut: Muessesetu’l-Kutubi’s-Sekâfiyye, 2013.
• Taş, Mahsum. “Arap Dilinde İsmin İkili Taksiminde Vâsıta Olgusu”. Amasya İlahiyat Dergisi 16/1 (2021), 421-450.
• Üşmûnî, Ebü’l-Hasen Nûruddîn Alî b. Muhammed b. Îsâ b. Yûsuf. Menhecü’s-sâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1998.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Mufaṣṣal fî ṣınâʿati’l-iʿrâb. thk. ‘Alî Mulhim. Beyrut: Mektebetu'l-Hilâl, 1993.