Tefsir İlminde Selef Tenkidi: İbn Atıyye Örneği

Year 2025, Volume: 13 Issue: 2, 415 - 434, 30.11.2025

Vedat Yetkin

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1712054

Abstract

Tefsir ilminde Kur’an’ı anlama sürecinde sahâbe, tâbiûn ve tebeü’t-tâbiîn nesline ait tefsir rivâyetleri, en temel başvuru kaynakları arasında yer alır. Ancak bu rivâyetlerin yorumdaki işlevi ve bağlayıcılık düzeyi, öteden beri önemini koruyan ilmî meselelerdendir. Seleften gelen rivayetleri ilk defa sistemli biçimde eleştiren isim olarak genellikle Taberî öne çıkarken, bu çizgiyi sürdüren fakat kendine özgü bir eleştiri dili geliştiren İbn Atıyye’nin yaklaşımı yeterince incelenmemiştir. Özellikle sahâbe ve tâbiûna ait içtihâdi tefsir görüşlerinin ne ölçüde bağlayıcı kabul edileceği ya da ihtilaflı görüşlerde hangi kriterlerin esas alınacağı hususu, tefsir usûlü kaynaklarında açık şekilde ortaya konmamıştır. Bu çalışma, bu problemi İbn Atıyye’nin yaklaşımı üzerinden ele almakta; onun Taberî ile benzer ve farklı yönlerini karşılaştırarak, rivâyetleri değerlendirirken benimsediği ölçütleri ortaya koymayı amaçlamaktadır. Böylece, ilk nesillerden aktarılan rivâyetlere tefsir yazımında eleştirel bir bakışla nasıl yaklaşılabileceği konusunda daha açık ve işlevsel değerlendirme ölçütleri geliştirilmesi hedeflenmektedir. Araştırmada nitel analiz yöntemi benimsenmiş; İbn Atıyye’nin on iki âyet bağlamında selef rivâyetlerine getirdiği değerlendirmeler, dayandığı dilsel, kelâmî ve tarihsel gerekçelerle birlikte incelenmiştir. Bulgular, müfessirin bağlama, lafza ve bütünlüklü anlam yapısına aykırı rivâyetleri eleştirdiğini göstermektedir.

Keywords

Tefsir , Selef Kavli , İbn Atıyye , Dirâyet , Tefsir Usûlü

The Critique of Salaf Narrations in Qur’ānic Exegesis: A Study on Ibn ʿAṭiyya’s Methodology

Abstract

In the discipline of Qurʾānic exegesis, narrations attributed to the generations of the Companions (ṣaḥāba), the Successors (tābiʿūn), and the Followers of the Successors (tabeʿu’t-tābiʿīn) are among the most fundamental sources for understanding the verses of the Qur’an. However, the interpretative function and the binding authority of these narrations have long remained important scholarly issues. While al-Ṭabarī is generally regarded as the first exegete to systematically apply a critical lens to these early narrations, the approach of Ibn ʿAṭiyya—who continued this critical tradition while developing his own distinct evaluative method—has not been sufficiently examined. Particularly, the extent to which ijtihād-based views of the early generations are considered binding, or the criteria for preferring one narration over another in cases of disagreement, remain ambiguous in classical works of tafsīr methodology. This study aims to address this problem by analyzing Ibn ʿAṭiyya’s approach, comparing it with al-Ṭabarī’s, and identifying the evaluative principles he employs. Using a qualitative analysis method, the study examines Ibn ʿAṭiyya’s treatment of early narrations in the context of twelve verses, focusing on his linguistic, theological, and historical justifications. The findings indicate that he critiques narrations that conflict with textual coherence, contextual flow, or the integrity of the Qur’an and ḥadīth.

Keywords

Tafsīr , Salaf Narrations , Ibn ʿAṭiyya , Dirāya , Tafsir Methodology

References

• Abdülvehhâb Fâyid, Abdülvehhâb. Menhecü İbn ‘Atıyye fî tefsîri’l-Kur’ani’l-kerîm. Kâhire: el-Hey’etü’l-‘Âmme li-Şu’ûni’l-Matâbi‘i’l-Emîriyye, 1973.
• Ablay, Rıfat. İbn Atiyye Tefsirinde Kıraat Olgusu. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Ahmed Halid Bâbekir, Sümeyye. el-Kadaya’n-nahviyye fî tefsîri İbn ‘Atıyye el-Endelüsî fi’n-nısfi’l-evvel mine’l-Kur’âni’l-kerîm dirâse tahliliyye vasfiyye. Omdurman: Câmiatü Omdurman el İslâmiyye, Külliyetü’d- Dirâsâti’l-‘Ulyâ, Doktora Tezi, 2012.
• Albayatı, Yasir Adel Zeynal. Tefsirde Bağlam (Siyak) ve el-Muharrerü’l-Vecîz Örneği. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Alimoğlu, Amanissa. İbn Atıyye el-Endelüsî’nin Tefsirde İbn Cerir et- Taberî’ye Yönelttiği Eleştirileri. İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Altunrende, Şehabettin Ertan. Kur’an’ın Sünnetle Tefsirinde İmam Taberî ve İmam İbn Atıyye’nin İttifak ve İhtilaf Ettikleri Yönler. İstanbul: Gümüşev Yayıncılık, 2023.
• Bâciye, Sâlih. Abdülhak b. ‘Atıyye ve tefsîruh el-Muharrerü’l-vecîz. Tunus: el-Câmi‘atü’t-Tûnusiyye, Külliyetü’ş-Şerî‘a ve Usûli’d-Dîn, Doktora Tezi, 1979.
• Buhari, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Zübeyr b. Nasr. Daru Tavki’n-Necat, 1422.
• Bakkal, Mustafa Cihad. “İbn Atıyye’nin Nüzûl Sebebi Rivayetlerini Yorumlama Yöntemi ve Tenkîdi” Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2022), 297-322.
• Demir, Zakir. İlâhî Nakiller Bağlamında Kur’ân’daki İktibâsların Mâhiyeti. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2024.
• Demir, Zakir. “Kur’ân Kıssalarının Bütünlüğünde Serdedilen Genel Maksatlar.” İlahiyat Bilimlerinde Makâsıd. İstanbul: Nida Yayıncılık, 2023.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Tarihi. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Vakfı Yayınları, 2015.
• Erdim, Enes. Zemahşerî ve İbn ‘Atiyye’nin Tefsirlerine Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Esmerî, Şâyi‘ b. Abduh. İstidrâkâtü İbn ‘Atıyye fi’l-Muharreri’l-vecîz ‘ala’t- Taberî fî Câmi‘i’l-Beyân. Medine: el-Câmi‘atü’l-İslâmiyye, 1427/2006- 2007.
• Fâyid, Abdülvehhâb. Menhecü İbn ‘Atıyye fî tefsîri’l-Kur’âni’l-kerîm. Kahire: el-Hey’etü’l-‘Âmme li-Şu’ûni’l-Matâbi‘i’l- Emîriyye, 1973.
• İbn Hammâd, Mevlây Ömer b. Hammâd. İlmu Usûli’t-tefsîr muhaveletun fi’l-binâi. Fes: Dâru’s-Selâm, 2010.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz. thk. Heyet. 10 cilt. Katar: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2015.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Sâmi b. Muhammed es-Selâme. el-Memleketü’l-Arabiyyetü’s-Suûdiyye: Dârü Taybe, 1420.
• İbnü’l-Kayyım el-Cevziyye. et-Tibyân fî Eymâni’l-Kur’ân. Beyrut: Daru’l-Marife, 2019.
• Kaya, Mesut. “İbn Teymiyye’nin Tefsir Geleneği Eleştirisi”. editör Sezai Engin. İslâm İlim ve Düşünce Tarihinde Eleştiri Geleneği. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Muhaymid, Yasin Câsim. ed-Dirâsâtü’n-nahviyye fî tefsîri İbn ‘Atıyye. Beyrut: Dâru İhyâ’i’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2001.
• Müslim, Ebü’l-Huseyn Müslim b. el-Haccac. el-Cami’s-sahih. thk. Muhammed Fuat Abdilbaki. Beyrut: Daru ihyai’t-turasi’l-Arabi, 1420.
• Şentürk, Mustafa. İbn Atıyye el-Endelüsî ile Tabresî’nin Kur’ân’a Yaklaşımları (Mukayeseli Bir Çalışma). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Tayyar, Musaid b. Süleyman b. Nâsır. et-Tahrir fi usuli’t-tefsir. Cidde: Merkezu’d-Diraset ve’l-Ma’lumâti’l-Kur’aniyye bi Ma’hed el-İmamu’ş-Şatibi, 1. Basım, 2014.
• Tayyar, Musaid b. Süleyman b. Nâsır. Fusûl fî usuli’t-tefsir. Riyad: Dâru’n-Neşri’d-Düvelî, 1993.
• Türcan, Saliha. “İʿrâb-Mana İlişkisi Bakımından İbn Atıyye’nin İʿrâb Tercihleri”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 49 (Aralık 2022/2), 271–285