Document and Context: An Analysis of a 17th-Century Ottoman Court Verdict

Year 2025, Volume: 13 Issue: 2, 261 - 277, 30.11.2025

Mehmet Kalaycı , Eyüp Öztürk

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1714790

Abstract

This study examines the endowment process of a manuscript copy of Irshād al-ʿaql al-salīm, a tafsīr (Qurʾānic commentary) authored by Ebussuʿūd Efendi. Originally transcribed as a single-volume manuscript, the copy is divided into four volumes in the 17th century and endowed by a philanthropist named Āʾişa Khāṭūn. On the first page of each volume, a waqfiyya (endowment deed) record, finalized through the court, is inscribed. This article analyzes the content reflected in that waqfiyya record and examines other records found in the endowed manuscript, aiming to demonstrate the multifaceted and procedural nature of the endowment process in the Ottoman context. Furthermore, the study emphasizes the importance of evaluating legal-historical documents within the conceptual and intellectual framework of the period in which they were produced. In this context, it aims to show that historical documents reflect not only recorded events but also the social and cultural codes of their time and how historical data can be reinterpreted from multiple perspectives.

Keywords

Ottoman Cultural History , Islamic Law , Waqf , Ebussuʿūd Efendi , Āʾisha Khāṭūn

Belge ve Bağlam: XVII. Yüzyıl Osmanlısına Ait Bir Mahkeme Kararının Analizi

Abstract

Bu yazıda, Ebüssuûd Efendi’nin İrşâdü’l-akli’s-selîm adlı tefsirinin bir nüshasının vakfedilme süreci ele alınmaktadır. Normalde tek cilt hâlinde istinsah edilmiş olan bu nüsha, XVII. yüzyılda Âişe Hatun isimli bir hayırsever tarafından dört cilde ayrılarak vakfedilmiş; her bir cildin ilk sayfasına mahkeme aracılığıyla kesinleştirilen vakfiye kaydı not düşülmüştür. Çalışmada, bu mahkeme kararında yer alan içerik incelenmekte, ayrıca vakfa konu olan nüshada bulunan diğer bazı kayıtlar da tahlil edilerek, vakıf sürecinin nasıl çok yönlü ve aşamalı bir biçimde işlediği gösterilmeye çalışılmaktadır. Bununla birlikte, hukuki nitelikteki tarihsel belgelerin, oluşturuldukları dönemin zihniyet ve tasavvur dünyası içinde değerlendirilmesinin ne denli önemli olduğu da bu örnek üzerinden vurgulanmaktadır. Bu bağlamda, tarihsel belgelerin yalnızca belgelenmiş olayları değil, aynı zamanda dönemin toplumsal ve kültürel kodlarını da yansıttığının, bu sayede de tarihsel verilerin farklı açılardan nasıl yeniden yorumlanabileceğinin ortaya konulması hedeflemektedir.

Keywords

Osmanlı Kültür Tarihi , Fıkıh , Vakıf , Ebüssuûd Efendi , Âişe Hatun

References

• Buluş, Ayşe. 15-18. Yüzyıl Osmanlı Kütüphane Vakfiyeleri (İstanbul Kadı Sicillerine Göre Metin ve İnceleme). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Doğar, M. Oğuzhan. “Postmodern Kültürel Tarihyazımı Açısından Tarihsel Belge”. Tarihyazımı 2-1 (2020), 37-65.
• Ebüssuûd Efendi, İrşâdu’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 208, 1-178; Fatih, 209, 1-185; Fatih, 210, 1-120; Fatih, 211, 1-135.
• Erünsal, İsmail E. “Turhan Vâlide Sultan Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/426. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Erünsal, İsmail. E. Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik. İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.
• Furat, Ahmet Hamdi. “İslam Hukukunda Vakıf Akdinin Bağlayıcılığı”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (2012), 61-84.
• İstanbul Şeriyye Sicilleri. İstanbul Bâb Mahkemesi 14. 115a-b.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’z-zunûn an esâmî’l-kütüb ve’l-fünûn. Nşr. Mehmed Şerefeddin Yaltkaya-Kilisli Rifat Bilge. Ankara: TTK Yayınları, 2014.
• Karaca, Filiz. “Turhan Sultan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/423-425. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Koçak, Muhsin. “Gurre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/211-212. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Merğinânî, Burhânüddîn Ali b. Ebî Bekr. El-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. Nşr. Naim Eşref Nur Ahmed. I-VIII. Karaçi: İdâretü’l-Kur’an ve’l-Ulûmü’l-İslâmiyye, 1417.
• Novick, Peter. That Noble Dream: The 'Objectivity Question' and the American Historical Profession. Cambridge University Press, 1988.
• Oğuz, Mustafa-Akgündüz Ahmet. “Hüccet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/446-450. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Okur, Kaşif Hamdi. “Para Vakıfları Bağlamında Osmanlı Hukuk Düzeni ve Ebussuud Efendi’nin Hukuk Anlayışı Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/7-8 (2005), 33-58.
• Öztürk, Nazif. “Mütevellî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/217-220. İstanbul: TDV Yayınları 2006.
• Şeyhî, Mehmed Efendi. Vekâyi‘u’l-Fuzalâ. Nşr. Ramazan Ekinci. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018.
• Uşşâkîzâde, İbrâhîm Hasîb Efendi. Zeyl-i Şakâ’ik. Nşr. Ramazan Ekinci. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Yerinde, Adem. “Ebussuûd Efendi’nin İrşâdü’l-Akli’s-Selim ilâ Mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm’i”. Türkiye Literatür Araştırmaları Dergisi 9/18 (2011), 337-363.
• Yıldız, Erdal, Annales Tarih Okulu’nun Bütünsel Tarih Anlayışı ve Fernand Braudel. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi,1994.
• Yüksel, Hasan. “Vakfiye: Türk ve Osmanlı Tarihi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/467-469. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.