Hz. Ebû Bekir’den İmâm-ı Âzam’a Marifetullahın İfadesi: Abdülahad Nûrî-i Sîvâsî’nin Risâle fî beyâni merâtibi ma‘rifeti’r-Rahmân’ı Bağlamında

Year 2025, Volume: 13 Issue: 2, 278 - 302, 30.11.2025

Orhan Musahanlı

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1732298

Abstract

Bu makale, Abdülahad Nûrî-i Sivâsî’nin (ö. 1061/1651), Hz. Ebû Bekir’in (ö. 13/634) “Allah’ı idrak etmekten acziyet duymak idrakin bizzat kendisidir” sözü ile İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe’nin (ö. 150/767) “Hakk’ı tam bir marifetle biliriz” ifadesi arasındaki görünür çelişkiyi, marifetullahın mertebeleri üzerinden uzlaştırmayı hedeflediği Risâle fî beyâni merâtibi ma‘rifeti’r-Rahmân adlı eserini incelemektedir. Sivâsî risalesinde bu uzlaşıyı ortaya koyabilmek için dört mertebeli bir tasnif sunmuştur: (ı) Fetret ehlinin aklî çıkarımı, (ıı) peygamberlerin tebliğiyle bilme, (ııı) hikmet ve kudret inceliklerini kavrama ve (ıv) hayret mertebeleridir. Bu şekilde İmâm-ı Âzam’ın ifadesini şer‘î marifet (ikinci mertebe), Hz. Ebû Bekir’in sözünü ise hayret (dördüncü mertebe) ile ilişkilendirerek çelişkinin olmadığını savunmuştur. Risale, kelâmî ve tasavvufî yaklaşımları karşılıklı bir şekilde incelemiş; Kuşeyrî (ö. 465/1072) ve Kelâbâzî (ö. 398/1008) gibi sünnî sûfîlerin yorumlarını referans alırken, İbnü’l-Arabî’nin (ö. 638/1240) vahdet-i vücûd düşüncesine dolaylı atıflar yapmıştır. Abdülahad Nûrî-i Sivâsî, marifetin nihai aşamasını hayret olarak tanımlayarak, zıt gibi görünen ifadelerin mertebe farklılığından kaynaklandığını vurgulamıştır. Eser, İmâm-ı Âzam’ın kelâmî duruşunu tasavvufî bir perspektifle yorumlayarak tasavvufun sünnî düşünce ile uyumunu vurgulamaktadır. Sivâsî risalede öncelikle sûfîlere hitap etmiş olsa da İmâm-ı Âzam gibi bir kelam-fıkıh otoritesini tasavvufî perspektifle yorumlamak suretiyle sünnî çizginin Kadızâdelilerle değil, kendi mensup olduğu Sivâsî geleneği tarafından korunduğunu ve devam ettirildiğini ima etmektedir. Makalenin ekinde Abdülahad Nûrî-i Sîvâsî’nin Risâle fî beyâni merâtibi ma‘rifeti’r-Rahmân’ın tahkikli metni sunulmuştur.

Keywords

Tasavvuf , Abdülahad Nûrî-i Sivâsî , Hz. Ebû Bekir , İmâm-ı Âzam , Marifetullah Mertebeleri

From Abū Bakr to Imām al-Aʿẓam: Expressions of Divine Knowledge in ʿAbd al-Aḥad Nūrī al-Sivāsī’s Risāla fī bayān marātib maʿrifat al-Raḥmān

Abstract

This article examines Risāla fī bayāni marātibi maʿrifati’r-Raḥmān (Treatise on the Levels of Knowing the Merciful), a work by ʿAbd al-Aḥad Nūrī al-Sivāsī (d. 1061/1651), which seeks to reconcile the apparent contradiction between the statement of Abū Bakr al-Ṣiddīq (d. 13/634) “The inability to fully comprehend Allah is comprehension itself” and the declaration of Imām Abū Ḥanīfa (d. 150/767) “We know the Divine Truth with complete recognition.” Sivāsī resolves this tension by proposing a four-tiered hierarchy of divine knowledge: (ı) rational inference by those in a state of spiritual neglect (fetret), (ıı) knowledge acquired through prophetic revelation, (ııı) comprehension of divine wisdom and power, and (ıv) the stage of awe (hayra). By associating Abū Ḥanīfa’s statement with sharʿī (scriptural) knowledge (the second level) and Abū Bakr’s saying with the state of awe (the fourth level), Sivāsī argues that the two positions are not contradictory but complementary. The treatise engages both theological (kalām) and Sufi perspectives, referencing Sunnī sūfis such as al-Qushayrī (d. 465/1072) and al-Kalābādhī (d. 398/1008), while also making indirect allusions to Ibn al-ʿArabī’s (d. 638/1240) doctrine of waḥdat al-wujūd. Sivāsī identifies awe as the ultimate stage of divine knowledge, emphasizing that seemingly opposing statements arise from differences in spiritual rank. By interpreting the theological stance of Imām Abū Ḥanīfa through a Sufi lens, the work underscores the harmony between Sufism and Sunni orthodoxy. Although primarily addressing Sufi audiences, Sivāsī implicitly asserts that Sunni tradition is preserved not by the rigid Qāḍīzādeli movement but by his own Sivāsī lineage, which integrates scholarly and mystical Islam. This article includes an appended critical edition (tahqīq) of ʿAbd al-Aḥad Nūrī al-Sivāsī’s Risāla fī Bayān Marātib Maʿrifat al-Raḥmān.

Keywords

Sufism , ʿAbd al-Aḥad Nūrī al-Sivāsī , Abū Bakr al-Ṣiddīq , Imām Abū Ḥanīfa , Degrees of Divine Knowledge

References

• Abdülahad Nûrî-i Sivâsî, Risâle fî beyâni merâtibi ma‘rifeti’r-Rahmân. Kastamonu: Kastamonu Yazma Eser Kütüphanesi, 1219/53b-56a.
• Abdülahad Nûrî-i Sivâsî. Mir‘âtü’l-vücûd ve Mirkâtü’ş-Şuhûd. İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, 1827/1b-15b.
• Abdülkerîm b. Hevâzin el-Kuşeyrî. Risâle. thk. Enes Muhammed ‘Adnân eş-Şerfâvî Riyâd: Dâru’l-minhâc, 2017.
• Abdürrezzâk Kâşânî, Istılâhâtu’s-sûfiyye, haz. Abdürrezzak Tek. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2024.
• Adûduddîn el-Îcî, el-Mevâkıf [Seyyid Şerif Cürcânî Şerhi ile birlikte]. İstanbul: el-Matbaatü’l-âmire, 1292.
• Afifüddin Tilimsânî, Meâni’l-esmâi’l-ilâhiyye, thk. Orkhan Musakhanov. İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
• Afîfüddin Tilimsânî. Şerhu Mevâkıfi’n-Nifferî. İngiltere: Bodleian Library, MS, Marsh, 166/1b-220b.
• Apaydın, Yasin- Musakhanov, Orkhan. Kelam ile Tasavvuf Arasında: Bahâeddinzâde ve Kader Anlayışı. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
• Bahâeddinzâde Muhyiddin Mehmed Efendi. el-Kavlü’l-Fasl Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1672/1b-173a.
• Balaban, Muhammet Seyyit - Çalışkan, Abdülhamid, “Kutbüddînzâde İznikî’nin ‘Risâle fî Şerhi Sübhâneke mâ ‘arafnâke hakka maʿrifetike’ Adlı Eserinin Tahkîki”, İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 9/2 (Temmuz 2023), 814-856.
• Başer, Hacı Bayram. “Kâtip Çelebi’nin Gözünden Osmanlı’da Dini Hayat: Şeriat-Hakikat İlişkisi Sorununun Mizânü’l-hak’taki Görünümü Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Osmanlı’da İlm-i Tasavvuf. 593-609. ed. Ercan Alkan-Osman Sacid Arı. İstanbul: İSAR Yayınları, 2018.
• Baz, İbrahim. Abdülahad Nûrî-i Sivâsî Hayatı, Eserleri, Görüşleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2007.
• Benli, Ali. “Abdülahad Nûrî Sivâsî ve Huccetü’l-Vidâd ve Hiccetü’l-Fu’âd Adlı Risalesinin Tahkik ve Tahlili”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 60 (Haziran 2021), 129-166.
• Cemâl-i Halvetî. Şerhu Mie Kelime li Seyyidinâ Ebî Bekr. İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi, Beyazıt, 11910/22b-71a.
• Ceyhan, Semih- Musakhanov, Orkhan. Rûhu Pak Ceddi Pak: Abdülehad Nûrî-i Sîvâsî’nin Ebeveyn-i Resûl Risâlesi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021.
• Gömbeyaz, Kadir. “İlk Fıkh-ı Ekber Şerhi 9./15. Yüzyılda mı Yazıldı?”. Diyanet İlmî Dergi 56 (Ekim-Kasım-(Aralık 2020), 1221-1248.
• Hizânetü’t-turâs. Fihrisü’l-mahtûtât. Riyad: Merkezu’l-melik Faysal li’l-buhûs ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, ts. Ebü’l-Müntehâ el-Mağnîsâvî,. Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber. İstanbul: el-Matbaatü’l-âmire, 1322.
• İbn Sînâ. en-Necât. Kahire: Meketebetu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1938.
• İlyas b. İbrahim es-Sinobî. Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber. thk. Ekrem Muhammed İsmail Ebû Avvâd. Amman: Mektebetü’l-Gānim, 1444/2022.
• Kaya, Veysel. “Ebû Hanîfe’de Ma’rifetullah (Tanrı’yı Bilmek) ve Sonraki Literatüre Yansımaları”. Devirleri Aydınlatan Meş’ale İmâm-ı A’zam Ulusal Sempozyum Tebliğler Kitabı. 187-191. ed. Ahmet Kartal-Hilmi Özden. Eskişehir: Eskişehir Osman Gazi Üniversitesi, 2015.
• Memiş, Murat. Fıkh-ı Ekber Şerhleri ve Kader. Ankara: Fecr Yayınları, 2024.
• Muhyiddin İbnü’l-Arabî. el-Futûhâtu’l-Mekkiyye. thk. Abdülaziz Sultan el-Mansûb. Yemen: Vizâretü’-Sekâfe, 2010.
• Muhyiddîn İbnü’l-Arabî. Fusûsu’l-hikem. thk. Ebrâr Ahmed Şâhî-Abdülazîz Sultân Mansûb. Kahire: Şirketü’l-kuds, 2106.
• Yılmaz, Necdet. “XVII. Asırda Bir Âlim ve Şâir Sûfî”. EKEV Akademi Dergisi 9/23 (Bahar 2005), 179-198.