Özel Gereksinimli Çocuğu Olan Ailelerin Yılmazlık, Tükenmişlik ve Umutsuzluk Düzeylerinin Çeşitli Değişkenler Açısından İncelenmesi

Year 2025, Issue: 64, 1424 - 1446, 30.06.2025

Engin Yılmaz , Turgut Bahçalı

https://doi.org/10.53444/deubefd.1480521

Abstract

Bu araştırmada özel gereksinimli çocuğu olan ailelerin aile yılmazlık, tükenmişlik ve umutsuzluk düzeyleri farklı değişkenler (anne ya da baba olma durumu, ailelerin yaş aralığı, eğitim ve gelir düzeyi, çocuğun özel eğitim tanısı ve devam ettiği okul/kurum türü) bağlamında incelenmiştir. Araştırma ilişkisel tarama modeli ile desenlenmiştir. Araştırmanın katılımcıları, Eskişehir ilinde özel eğitim okuluna, özel eğitim ve rehabilitasyon merkezine ve kaynaştırma/bütünleştirme uygulamasına devam eden özel gereksinimli çocukların araştırmaya gönüllü olarak katılan aileleridir. Veriler 191 katılımcıdan Demografik Bilgi Formu, Ebeveyn Tükenmişlik Değerlendirmesi, Aile Yılmazlık Ölçeği, ve Beck Umutsuzluk Ölçeği kullanılarak toplanmıştır. Veriler; Mann Whitney U Testi, Kruskal Wallis H Testi, ve Spearman Korelasyon Analizi kullanılarak analiz edilmiştir. Araştırmada; Aile Yılmazlık Ölçeği ve Ebeveyn Tükenmişlik Değerlendirmesi puanları arasında ve Aile Yılmazlık Ölçeği puanları ile Beck Umutsuzluk Ölçeği puanları arasında negatif yönlü ve orta düzeyde ilişki; Beck Umutsuzluk Ölçeği puanları ve Ebeveyn Tükenmişlik Değerlendirmesi puanları arasında pozitif yönlü ve orta düzeyde istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki olduğu tespit edilmiştir. Ailelerin yılmazlık düzeyinin artmasıyla, tükenmişlik düzeyleri azalmakta; umutsuzluk düzeyleri arttıkça da tükenmişlik düzeyleri artmaktadır. Ayrıca kadınların erkeklere göre Öz-Yetkinlik düzeylerinin daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Araştırmanın bulguları alan yazın bulguları ile tartışılmış ve önerilerde bulunulmuştur.

Keywords

Özel gereksinimli çocuklar , aile yılmazlık , aile tükenmişlik , aile umutsuzluk , aile algısı.

Ethical Statement

Eskişehir İl Milli Eğitim Müdürlüğü’nden 23.11.2023 tarih ve 90367543 sayılı yazısı ile araştırma uygulama izni alınarak, Milli Eğitim Bakanlığına bağlı, Eskişehir ili Tepebaşı ve Odunpazarı ilçelerindeki özel eğitim okulları ve özel eğitim rehabilitasyon merkezlerinden veri toplanmıştır. Ayrıca; Bartın Üniversitesi Rektörlüğü Sosyal ve Beşeri Bilimleri Etik Kurulu’nun 30.01.2024 tarih ve 1 Karar Sayılı 2023-SBB-0841 Protokol numarası ile Etik Kurul Onay Belgesi alınmıştır.

Examining the Resilience, Burnout and Hopelessness Levels of Families with Children with Special Needs in Terms of Various Variables

Abstract

In this study, family resilience, burnout and hopelessness levels of families with children with special needs were examined in the context of different variables (being a mother or father, age range of the families, education and income level, special education diagnosis of the child, and the type of school/institution the child attends). The research was designed with the relational screening model. The participants of the study were the families of children with special needs who attend a special education school, special education and rehabilitation center and inclusion/integration practice in Eskişehir province and who volunteered to participate in the research. Data were collected from 191 participants using the Demographic Information Form, Parent Burnout Assessment, Family Resilience Inventory, and Beck Hopelessness Inventory. Data were analyzed using Mann Whitney U Test, Kruskal Wallis H Test, and Spearman Correlation Analysis. In the study; a negative and moderate correlation was found between the Family Resilience Inventory and Parent Burnout Assessment scores and between the Family Resilience Inventory scores and the Beck Hopelessness Inventory scores; It was determined that there was a positive and moderate statistically significant relationship between the Beck Hopelessness Inventory scores and the Parental Burnout Assessment scores. As the resilience level of families increases, burnout levels decrease; and as hopelessness levels increase, burnout levels increase. It was also determined that women have higher Self-Efficacy levels than men. The findings of the study were discussed with the findings of the literature and suggestions were made.

Keywords

Children with special needs , family resilience , family burnout , family hopelessness , parent perception.

Ethical Statement

The research application permission was obtained from Eskişehir Provincial Directorate of National Education with the letter dated 23.11.2023 and numbered 90367543, and data was collected from special education schools and special education rehabilitation centers affiliated to the Ministry of National Education in Tepebaşı and Odunpazarı districts of Eskişehir. In addition; Ethics Committee Approval Certificate was obtained from Bartın University Rectorate Social and Human Sciences Ethics Committee with the protocol number 2023-SBB-0841 with the decision number 1 dated 30.01.2024.

References

• Akmaniş, B. (2010). Otistik çocuğu olan annelerin algıladıkları sosyal desteğe göre umutsuzluk düzeylerinin incelenmesi. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Maltepe Üniversitesi.
• Altındağ-Kumaş, Ö., & Sümer, H.M. (2019). Özel gereksinimli küçük çocuğu olan annelerin öz yetkinlikleri, yılmazlık düzeyleri ve stres düzeyleri arasındaki ilişkilerin belirlenmesi. Kastamonu Education Journal, 27(1), 163-173. https://doi.org/10.24106/kefdergi.2445
• Altıntop, F. F., & Aydıntan, B. (2021). Öğretmenlerde iş-aile çatışması ve aile-iş çatışmasının tükenmişlik üzerine etkisi. Gazi İktisat ve İşletme Dergisi, 7(1), 38-54. https://doi.org/10.30855/gjeb.2021.7.1.003
• Aptoul-Chalim, C. (2022). Özel gereksinimli çocuklara sahip ebeveynlerin aile stres düzeyi ile aile yılmazlık düzeylerinin çeşitli değişkenler açısından incelenmesi. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Trakya Üniversitesi.
• Arıcıoğlu, A., & Gültekin, F. (2017). Zihinsel engelli çocuk annelerinin sosyal destek ve gelecek algıları: Psikolojik danışmanların rolleri. Mehmet Akif Ersoy University Journal of Education Faculty, (42), 1-26. https://doi.org/10.21764/efd.31545
• Arıkan, G., Üstündağ-Budak, A. M., Akgün, E., Mikolajczak, M., & Roskam, I. (2020). Validation of the Turkish version of the parental burnout assessment (PBA). New Directions for Child and Adolescent Development, 174, 15-32. https://doi.org/10.1002/cad.20375
• Avşaroğlu, S., & Gilik, A. (2017). Özel gereksinimli çocuğa sahip anne-babaların kaygı durumlarına göre umutsuzluk düzeylerinin incelenmesi. İlköğretim Online, 16(3), 1022-1035. https://doi.org/10.17051/ilkonline.2017.330239
• Aysever, H., & Sakallı-Demirok, M. (2019). Özel gereksinimli çocuğa sahip ebeveynlerin sosyal destek algılarının ve yılmazlık düzeylerinin incelenmesi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 20(3), 561-595. https://doi.org/10.21565/ozelegitimdergisi.467417
• Balkanlı, N. (2008). Otistik çocuğu olan ve olmayan annelerde yaşam kalitesi, yaşam doyumu ve umutsuzluk düzeyleri arasındaki ilişkinin incelenmesi. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Maltepe Üniversitesi.
• Beck, A. T., Weissman, A., Lester, D., & Trexler, L. (1974). The measurement of pessimism: The hopelessness scale. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 42(6), 861-865. https://doi.org/10.1037/h0037562
• Büyüköztürk, Ş. (2010). Sosyal bilimler için veri analiz kitabı. Pegem Akademi.
• Büyüköztürk, Ş. (2017). Sosyal bilimler için veri analiz kitabı. (23. Baskı). Pegem Akademi.
• Çalışır, H., Karabudak, S. S., Karataş, P., Tosun, A. F., & Meşealan, İ. (2018). Serebral palsili çocuğu olan annelerin aile yükü ve umutsuzluk düzeyleri. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Elektronik Dergisi, 11(2), 147-156.
• Çengelci, B. (2009). Otizm ve down sendromlu çocuğa sahip annelerin kaygı umutsuzluk ve tükenmişlik duygularının karşılaştırılması. Ege Eğitim Dergisi, 10(2), 1-23.
• Çetrez-İşcan, G., & Malkoç, A. (2017). Özel gereksinimli çocuğa sahip ailelerin umut düzeylerinin başa çıkma yeterliği ve yılmazlık açısından incelenmesi. Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 7(1), 120-127.
• Demiray, G. (2019). Özel gereksinimli çocuğu olan ailelerde yaşam kalitesi, umutsuzluk ve yılmazlık arasındaki ilişkilerin incelenmesi. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Durak, İ., Altınışık, S., & Karagöz, Y. (2021). İş-aile çatışmasının iş memnuniyetine etkisinde tükenmişliğin aracı rolü. Uluslararası Batı Karadeniz Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, 5(1), 129-147. https://doi.org/baksoder.955148
• Duran, S., & Ünsal-Barlas, G. (2014). Zihinsel engelli bireylerin ebeveynlerinin öznel iyi oluş, öz duyarlık ve tükenmişlik düzeylerinin belirlenmesi. Mersin Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 7(3), 69-79.
• Durat G., Atmaca, D. G., Ünsal A., & Kama N. (2017). Özel gereksinimi olan çocukların ailelerinde umutsuzluk ve depresyon. Osmangazi Tıp Dergisi, 39(3), 49-57. https://doi.org/10.20515/otd.300262
• Ercan, F. Z., Kırlıoğlu, M., & Kalaycı-Kırlıoğlu, H. İ. (2019). Engelli çocuğa sahip ailelerin bu durumu kabulleniş süreçleri ve bu duruma dair görüşleri. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 19(44), 597-628. https://doi.org/10.21560/spcd.v19i49119.459666
• Eren, A. (2024). Uzaktan eğitim sisteminin başarısını etkileyen faktörlerin belirlenmesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, (59), 249-272. https://doi.org/10.53444/deubefd.1358870
• Ersoy, A. F., & Buluş, S. (2019). Engelli çocuğu olan annelerde tükenmişlik: Nitel bir çalışma. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 23(3), 764-781.
• Eş, A. (2013). Zihinsel engelli bireye sahip annelerin çocuklarını kabullenişleri ile umutsuzluk düzeylerinin incelenmesi (İstanbul İli-Sancaktepe Örneği). [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Yeditepe Üniversitesi.
• Freudenberger, H. J. (1974). Staff burn‐out. Journal of Social Issues, 30(1), 159-165. https://doi.org/10.1111/j.1540-4560.1974.tb00706.x
• Gölalmış-Erhan, G. (2005). Zihinsel engelli çocuğu olan annelerin umutsuzluk, karamsarlık, sosyal destek algılarının ve gelecek planlarının incelenmesi. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Ankara Üniversitesi.
• Güler, G., Bedel, A., & Çelik, S. (2022). Özel gereksinimli çocuğu olan ebeveynlerde tükenmişlik: Aile stresi, aile yaşam doyumu ve aile işlevselliğinin rolü. Batı Anadolu Eğitim Bilimleri Dergisi, 13(1), 274-292. https://doi.org/10.51460/baebd.1032785
• Günaydın, H. D., & Akaroğlu, G. (2022). Aile yılmazlığı kavramına yönelik sistematik bir derleme çalışması. EKEV Akademi Dergisi, (90), 93-104.
• Güzeloğlu, B., (2019). Özel gereksinimli çocuğa sahip ebeveynlerin eş desteği ve aile yaşam kalitesinin umutsuzluk ve stres düzeyleri ile ilişkisinin incelenmesi. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Ankara Üniversitesi.
• Hassamancıoğlu, U., Akın, A., Yoldaş, C., & Şahin, S. (2020). Özel gereksinimli çocuğa sahip ailelerde, aile içi roller ve çocuğu tanıma becerilerinin aile yılmazlığına etkisinin incelenmesi. Toplum ve Sosyal Hizmet, 31(3), 1176-1200. https://doi.org/10.33417/tsh.714363
• İspir, H. (2022). Covid-19 salgın sürecinde engelli bireye sahip ailelerin aile yılmazlık kaynaklarının incelenmesi. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Hasan Kalyoncu Üniversitesi.
• Kadı, S. (2016). Çoklu yetersizliğe sahip çocuğu olan ebeveynlerin yılmazlık düzeylerinin çeşitli değişkenler açısından belirlenmesi. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Abant İzzet Baysal Üniversitesi.
• Kaner, S., & Bayraklı, H. (2010). Aile yılmazlık ölçeği: Geliştirilmesi, geçerliği ve güvenirliği. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 11(02), 47-66.
• Kaner, S., Bayraklı, H., & Güzeller, C. O. (2011). Anne-babaların yılmazlık algılarının bazı değişkenler açısından incelenmesi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 12(02), 63-83. https://doi.org/10.1501/Ozlegt_0000000161
• Karadavut, T. (2020). Parametrik olmayan (Non-Parametrik) istatistik yöntemleri. F. Orçan (Ed.), Sosyal bilimlerde istatistik Excel ve SPSS uygulamalar içinde. Anı Yayıncılık.
• Karaman, P. (2020). Temel kavramlar. F. Orçan (Ed.), Sosyal bilimlerde istatistik Excel ve SPSS uygulamalar içinde. Anı Yayıncılık.
• Karasar, N. (2017). Bilimsel araştırma yöntemi (32.Baskı). Nobel Yayın Dağıtım.
• Kavaliotis, P. (2017). Resilience of parents with a child with autism spectrum disorders and factors for its potential enhancement: Family income and educational level. Journal of Educational and Developmental Psychology, 7(1), 188-199. https://doi.org/10.5539/jedp.v7n1p188
• Kwiatkowski, P., & Sekulowicz, M. (2017). Examining the relationship of individual resources and burnout in mothers of children with disabilities. International Journal of Special Education, 32(4), 823-841.
• Nazik-Fayız, A., Doğan, Ö., & Palancı, M. (2023). İşitme engelli ve normal gelişim gösteren çocuklara sahip ailelerin sosyal destek, yılmazlık ve tükenmişlik düzeylerinin incelenmesi. Sağlık Bilimlerinde Değer, 13(3), 325-332. https://doi.org/10.33631/sabd.1257647
• Özbay, Y., & Aydoğan, D. (2013). Aile yılmazlığı: Bir engele rağmen birlikte güçlenen aile. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 7(31), 129-146. https://doi.org/10.21560/spçd.07685
• Özbay, Y., & Aydoğan, D. (2019). Varlığında çocuk, yokluğunda yetişkin olmak: Baba kaybı, kardeş ilişkileri ve aile yılmazlığı. Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 21(2), 126-143. https://doi.org/10.17556/erziefd.453746
• Palancı, M. (2018). A prediction of the resilience, subjective well-being and marital adjustment of the parents having children with disabilities based on psycho-social competence. Eğitim ve Bilim-Education and Science, 43(193). http://dx.doi.org/10.15390/EB.2017.4384
• Ravichandran, T., & Arun, R. (1999), Total quality management in information systems development: Key constructs and relationship, Journal of Management Information Systems, 16(3), 119-156. https://doi.org/10.1080/07421222.1999.11518259
• Seber, G., Dilbaz, N., Kaptanoğlu, C., & Tekin, D. (1993). Umutsuzluk ölçeği: Geçerlilik ve güvenirliği. Kriz Dergisi, 1(3), 13-142. https://doi.org/10.1501/Kriz_0000000045
• Straub, D. W. (1989). Validating instruments in MIS research. MIS Quarterly, 147-169.
• Straub, D. W., Boudreau, M. C., & Gefen, D. (2004). Validation guidelines for IS positivist research. Communications of the Association for Information Systems, 13(1), 24.
• Şahin, B. (2021). Özel gereksinimli çocuğa sahip ebeveynlerde suçluluk-utanç düzeyi, yılmazlık ve evlilik doyumu arasındaki ilişkinin incelenmesi. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Gelişim Üniversitesi.
• Şimşek, D., (2015). Otistik çocuğu olan annelerin algıladıkları sosyal desteğe göre umutsuzluk düzeylerinin incelenmesi. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Beykent Üniversitesi.
• Tabachnick, B. G., & Fidell, L. S. (2013). Using multivariate statistics (Sixth edition). Pearson Education.
• Tsibidaki, A. (2021). Anxiety, meaning in life, self-efficacy and resilience in families with one or more members with special educational needs and disability during COVID-19 pandemic in Greece. Research in Developmental Disabilities, 109, 103830, 1-13. https://doi.org/10.1016/j.ridd.2020.103830
• Tunçel, A. (2017). Çocuklarında otizm spektrum bozukluğu olan annelerin depresyon, tükenmişlik ve umutsuzluk düzeylerinin çocuktaki otizmin ağırlık derecesine göre karşılaştırılması. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Hasan Kalyoncu Üniversitesi.
• Turan, N. (2017). Otistik çocuğa sahip ailelerin yılmazlık düzeylerinin incelenmesi. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Hasan Kalyoncu Üniversitesi.
• Walsh, F. (2006). Strengthening family resilience (Second Edition). Guilford Publications.
• Yıldız, D. (2009). Okul öncesi dönem engelli çocuğa sahip annelerin çocuklarını kabullenişleri ile umutsuzluk düzeylerinin karşılaştırılması. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi.