Sosyal Bilgilerde Çevre Konuları: Sistematik Literatür Taraması

Year 2025, Issue: 65, 3214 - 3231, 30.09.2025

Caner Dallı , Ercenk Hamarat

https://doi.org/10.53444/deubefd.1615668

Abstract

Sosyal bilgiler dersi gezegenimizde oluşan küresel sorunları ele alan ve bunları çevre konuları kapsamında değerlendiren aktif katılım sağlayacak etkin vatandaşlar yetiştirme görevine sahiptir. Gezegenimizin üzerinde yaşamaya devam eden insanları ilgilendiren çevre konuları sosyal bilgiler dersinin kapsamı içerisindedir. Araştırmanın amacı sosyal bilgiler alanında bulunan çevre konularıyla ilgili araştırmalarının sistematik olarak incelenmesidir. Bu amaç kapsamında 2018 – 2024 yılları arasında çeşitli veri tabanlarında yayınlanan makale ve lisansüstü araştırmalar incelenmiştir. Araştırmada sistematik literatür tarama adımlarından PRISMA yöntemi kullanılmış ve dahil edilme ile hariç tutulma kriterleri belirlenerek 25 araştırma tespit edilmiştir. Bu araştırma kapsamında tespit edilen 25 araştırmanın 9’u doküman analizi yöntemiyle gerçekleştirilmiştir. Sonuç olarak sistematik literatür taramasına tabi tutularak incelenen sosyal bilgilerde çevre konuları özelinde araştırmaların nicelik olarak düşük olmadığı görülmektedir. Bunun yanı sıra uygulamaya yönelik araştırmaların sayısının artması gerektiği konusunda araştırmacılara öneriler sunulabilir.

Keywords

sosyal bilgiler , çevre , çevre konuları , sistematik literatür taraması

Environmental Issues In Social Studies: A Systematic Literature Review

Abstract

The objective of the social studies course is to cultivate active citizens who will play an active role in addressing global challenges and evaluate them within the context of environmental issues. The social studies course encompasses environmental issues that affect people who continue to reside on our planet. In this context, the objective of this research is to undertake a comprehensive and systematic examination of research on environmental issues within the field of social studies. To this end, a systematic analysis was conducted on articles and postgraduate studies published in various databases between 2018 and 2024. The PRISMA method, one of the systematic literature review steps, was employed in the research, and 25 studies were identified by defining the inclusion and exclusion criteria. As part of this research project, nine of the 25 studies identified were conducted using document analysis. It can be observed that the number of studies on environmental issues in social studies that have been examined through a systematic literature review is considerable. Furthermore, it is recommended that researchers consider conducting more practical research.

Keywords

social studies , environmental , environmental issues , systematic literature rewiev

References

• Adıyaman, M. (2021). İlkokul ve ortaokulda güncel öğretim programlarının çevre eğitimi açısından incelenmesi. (Yüksek Lisans Tezi). Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi
• Alabaş, R. (2019). Environmental Topics and Environmental Ethics in Primary School Humanities and Social Sciences Education during the Late Ottoman Period (1913-1918). International Electronic Journal of Environmental Education, 9(2), 120-141.
• Ardoin, N. M., & Bowers, A. W. (2020). Early childhood environmental education: A systematic review of the research literature. Educational Research Review, 31, 100353. https://doi.org/10.1016/j.edurev.2020.100353
• Atasoy, E. (2010). Genel Coğrafya. (2. Baskı). İstanbul: Ezgi Kitabevi Yayınları.
• Aydın Kocaeren, A. (2016). Çevre ve enerji. Nobel.
• Bursa, S. (2022). Sosyal bilgiler öğretmen adaylarının çevresel adalet görüşleri. E-Uluslararası Eğitim Araştırmaları Dergisi, 13(2), 57-73. DOI: https://doi.org/10.19160/e-ijer.1055195
• Çakmak, Z. (2024). Sistematik literatür derleme metodolojisi üzerine bir çalışma: araştırmacılar için kapsamlı bir rehber. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 26 (1), 1-33. http://dx.doi.org/10.16953/deusosbil.1384599
• Çelik, A. (2020). Investigation of environmental awareness and cognitive structures of the 5 th grade students. International Journal of Geography and Geography Education (IGGE), 41, 73-87.
• Demir, F. B. & Ulukaya Öteleş, Ü. (2023). Öğretmenlerin gözüyle çevre sorunları ve çevre sorunlarına ilişkin çözüm önerileri. Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 23(1), 379-396. https://dx.doi.org/10.17240/aibuefd.2023..-1224985
• Demirezen, S., & Kaya, E. (2022). Sosyal bilgiler ve fen bilimleri öğretim programı ve ders kitaplarında çevre konuları. International Journal of Education and New Approaches, 5(2), 240-265. https://doi.org/10.52974/jena.1200514
• Díaz, K. G. B., Clavo, E. H., & Díaz, J. J. B. (2025). Systematic Review of Environmental Education to Foster an Ecological Culture in the Communities. International Journal of Environmental Sciences, 11(2s), 549-566.
• Díez-Gutiérrez, E. J., Trujillo Vargas, J. J., Palomo-Cermeño, E., Perlado-Lamo de Espinosa, I., García-Salas, L. M., Romero Acosta, K., ... & Pérez-Robles, A. (2024). Educating in and for degrowth: Training future generations to prevent environmental collapse. Sustainability, 16(21), 9210.
• Farris, P. J. (2024). Elementary and middle school social studies: An interdisciplinary, multicultural approach. Waveland Press.
• Genç, H. & Karabal, M. (2016). Çevre eğitimi ve çevre bilinci. H. Genç (Ed.), Çevre Eğitimi (s.111-128). Lisans Hamalosmanoğlu, M. (2020). Sosyal bilgiler öğretmen adaylarının çevre sorunları hakkındaki görsel imajlarının incelenmesi. Öğretmen Eğitimi ve Öğretim, 1(1), 45-51.
• Haverback, H. R. (2017). Why don’t we teach social studies? Preservice teachers’ social studies self-efficacy. Social Studies Research and Practice, 12(3), 245-257
• İbret, B. Ü. & Yılmaz, O. (2019). Sosyal bilgilerde çevre eğitimi: lisansüstü çalışmalara ait bir inceleme. AJESI - Anadolu Journal of Educational Sciences International, 9(2), 431-449.
• İbret, B. Ü., Demirbaş, İ., & Demir, F. B. (2019). İlkokul 4. sınıf öğrencilerine alternatif etkinliklerle doğal çevreye duyarlılığın kazandırılması. Cumhuriyet Uluslararası Eğitim Dergisi, 8(1), 258-280.
• Karabulut, Ş. (2022). Sosyal bilgiler derslerinde çevre ile ilgili konuların öğretimine ilişkin sosyal bilgiler öğretmenlerinin görüşleri. (Yüksek Lisans Tezi). Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Uşak Üniversitesi.
• Karabulut, Ş., & Metin, B. (2022). Sosyal bilgiler derslerinde çevre ile ilgili konuların öğretimine ilişkin öğretmenlerinin düşünce ve faaliyetleri. Uşak Üniversitesi Eğitim Araştırmaları Dergisi, 8(1), 46-61. https://doi.org/10.29065/usakead.1039503
• Karaçam, Z. (2013). Sistematik derleme metodolojisi: Sistematik derleme hazırlamak için bir rehber. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Elektronik Dergisi, 6(1), 26-33. Erişim adresi: http://www.deuhedergi.org
• Karadağ, Y. & Acar, F. (2020). Sosyal bilgiler öğretmen adaylarının çevre sorunlarına yönelik farkındalıklarının incelenmesi. Uluslararası Sosyal Bilgilerde Yeni Yaklaşımlar Dergisi, 4(1), 62-78.
• Karakuş, S., & Şeyihoğlu, A. (2021). 5. Sınıf sosyal bilgiler ders kitaplarındaki “çevre sorunları” konulu etkinliklerin disiplinlerarası öğretim yaklaşımı yönünden incelenmesi. EKEV Akademi Dergisi, (88), 451-466.
• Karakuş, U., Karaaslan, H., & Pehlivan, C. (2018). Sosyal bilgiler ve fen bilimleri derslerinin öğretmen yetiştirme lisans programları ve öğretim programları düzeyinde çevre konuları açısından karşılaştırılması. Electronic Turkish Studies, 13(26).
• Karakuş, U., Palaz, T., Kılcan, B., & Çepni, O. (2012). Sosyal bilgiler müfredatında yer alan "çevre sorunları" konularının öğretiminde karikatür kullanımın. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 32(2), 363-376.
• Kaya, E. S. (2019). Sosyal bilgiler öğretmenlerinin çevre olguları ve çevre sorunlarını kavrayabilme, algılayabilme ve tanımlayabilmesi (Balıkesir örneği). (Yüksek Lisans Tezi). Sosyal Bilimler Enstitüsü, Balıkesir Üniversitesi.
• Kılıç, Ç. & Kan, A. (2020). Çevre sorunlarına yönelik tutum ölçeği geliştirme çalışması. Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 20(4), 1676-1690. https://dx.doi.org/10.17240/aibuefd.2020.20.58249-540945 Kocalar, A. O. & Cömert, G. (2020). Environmental education in the textbooks and curriculum: The example of Turkey and Iran. International Journal of Geography and Geography Education (IGGE), 42, 107-117.
• Marpa, E. P. (2020). Navigating environmental education practices to promote environmental awareness and education. International Journal on Studies in Education, 2(1), 45-57.
• Masalimova, A. R., Krokhina, J. A., Sokolova, N. L., Melnik, M. V., Kutepova, O. S., & Duran, M. (2023). Trends in environmental education: A systematic review. Eurasia Journal of Mathematics, Science and Technology Education, 19(2), em2228.
• MEB. (2018). Sosyal bilgiler dersi öğretim programı (İlkokul ve Ortaokul 4, 5, 6 ve 7. Sınıflar). Ankara: MEB Yayınları.
• MEB. (2024). Sosyal bilgiler dersi öğretim programı (4, 5, 6, 7 ve 8. sınıflar): Türkiye yüzyılı maarif modeli. Ankara: MEB Yayınları.
• MEB. (2024). Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli Öğretim Programları Ortak Metni. https://tymm.meb.gov.tr/ortak-metin
• Moher, D., Liberati, A., Tetzlaff, J., Altman, D. G., & The Prisma Group. (2009). Preferred reporting items for systematic reviews and meta-analyses: The PRISMA statement. Annals of internal medicine, 151(4), 264-269.
• Oakley, A. (2012). Foreword. In D. Gough, S. Oliver, & J. Thomas (Eds.), An introduction to systematic reviews (pp. vii–x). London: SAGE
• Öcal, T. (2013). Sosyal Bilgiler Öğretmen Adaylarının Çevre Sorunlarına Yönelik Tutumlarının Belirlenmesi. Marmara Coğrafya Dergisi, (27), 333-352.
• Özbuğutu, E. (2021). 2018 ilköğretim ve ortaöğretim programlarında çevre konusunun yeri. EKEV Akademi Dergisi(86), 249-268.
• Özdemir, M., & Gökçe, N. (2019). 6. sınıf sosyal bilgiler ders kitabının çevre eğitimi açısından incelenmesi. Medeniyet Eğitim Araştırmaları Dergisi, 3(1), 61-75.
• Özgen, N. & Kahyaoğlu, M. (2012). Yaşamsal mekanların bozulması: çevre sorunları. N. Özgen (Ed.), Günümüz dünya sorunları içinde (s. 71-105). Ankara: Eğiten Kitap.
• Öztürk, T., & Zayimoğlu Öztürk, F. (2016). The Analysis Of Social Studies Curriculum In Terms Of Environmental Education. Kastamonu Education Journal, 24(3), 1533-1550.
• Page, M. J., Moher, D., Bossuyt, P. M., Boutron, I., Hoffmann, T. C., Mulrow, C. D., ... & McKenzie, J. E. (2021). PRISMA 2020 explanation and elaboration: updated guidance and exemplars for reporting systematic reviews. BMJ, 372. https://doi.org/10.1136/bmj.n160
• Pala, F. (2023). Bilim ve sanat merkezi öğrencilerinin çevre ve ekoloji konusuna ilişkin farkındalıkları. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(3), 803-821.
• Sarkis-Onofre, R., Catalá-López, F., Aromataris, E. & Lockwood, C. (2021). How to properly use the PRISMA Statement. Systematic Reviews, 10(1), 1-3. https://doi.org/10.1186/s13643-021-01671-z
• Shih, Y. H. (2024, April). Children’s learning for sustainability in social studies education: a case study from Taiwanese elementary school. In Frontiers in Education (Vol. 9, p. 1353420). Frontiers Media SA.
• Siddaway, A. P., Wood, A. M. & Hedges, L. V. (2019). How to do a systematic review: A best practice guide for conducting and reporting narrative reviews, meta-analyses, and meta-syntheses. Annual Review of Psychology, 70, 747-770. https://doi.org/10.1146/annurev-psych-010418-102803
• Snyder, H. (2019). Literature review as a research methodology: An overview and guidelines. Journal of business research, 104, 333-339.
• Şeker, M. (2024). A study on how environmental issues are discussed in social studies textbooks. Environment, Development and Sustainability, 26(8), 21325-21352.
• Toker, A. (2022). Bir araştırma metodolojisi olarak sistematik literatür incelemesi: Meta-sentez yöntemi. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22(Özel Sayı 2), 313-340.
• Tokmak, A., Karamık, M., & İlhan, G. O. (2023). Sosyal bilgiler dersinde drama yöntemi ile çevresel bilincin geliştirilmesi. Yaratıcı Drama Dergisi, 18(1), 21-40.
• Topkaya, Y., & Doğan, Y. (2019). 7. sınıf sosyal bilgiler dersindeki “çevre sorunları ve çevreyle ilgili örgütler” konularının öğretilmesinde eğitici çizgi romanların etkisi: Karma bir araştırma. Eğitim ve Bilim, 45(201).
• Torgerson, C. (2003). Systematic reviews. London: Bloomsbury.
• Torraco, R. (2016). Writing integrative literature reviews: Using the past and present to explore the future. Human Resource Development Review, 15(4), 404-428. https://doi.org/10.1177/1534484316671606
• Tranfield, D., Denyer, D. ve Smart, P. (2003). Towards a methodology for developing evidence-informed management knowledge by means of systematic review. British Journal of Management, 14(3), 207-222. https://doi.org/10.1111/1467-8551.00375
• Tunaboylu, A. (2024). Sosyal Bilgiler Dersi Çevre Konularının Öğretiminde Belgesel Kullanımının Öğrencilerin Akademik Başarı ve Tutumlarına Etkisi. (Yüksek Lisans Tezi). Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Tuncel, G. (2018). Alternative environmental applications in developing "sensitivity to natural environment" value in social studies. International Journal of Geography and Geography Education, 38, 91-103.
• Winther, A. A., Sadler, K. C., & Saunders, G. (2010). Approaches to environmental education. The inclusion of environmental education in science teacher education, 31-49.
• Yanarateş, E. & Yılmaz, A. (2020). Öğretmen adaylarının “çevre duyarlılığı” kavramına yönelik metaforik algıları. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 40(3), 1019-1050.
• Yıldırım, C., Bacanak, A. & Özsoy, S. (2012). Öğretmen adaylarının çevre sorunlarına karşı duyarlılıkları. Kastamonu Eğitim Dergisi, 20(1), 121-134.
• Yıldırım, T., & Konuk, Y. (2018). Empati becerisine dayalı etkinliklerle desteklenen sosyal bilgiler öğretiminin öğrencilerin çevre bilincine ve akademik başarılarına etkisi. International Journal of New Approaches in Social Studies, 2(2), 57-69.
• Yıldız, A. (2022). Bir araştırma metodolojisi olarak sistematik literatür taramasına genel bakış. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22(Özel Sayı 2), 367-386.
• Yılmaz, O., & Sayhan, H. (2018). Sosyal bilgiler ve fen bilgisi eğitimi lisans programlarının çevre eğitimi açısından değerlendirilmesi. International Journal of New Approaches in Social Studies, 2(2), 9-26.