ATÎKÎ VE TERKÎB-İ BEND’İ

Year 2025, Volume: 12 Issue: 2, 697 - 723

Emre Töre

https://doi.org/10.69878/deuefad.1687436

Abstract

Klasik Türk Edebiyat’ında bir konunun farklı yönlerini açıklayabilmeye en uygun nazım biçimlerinden biri terkib-i benttir. Terkib-i bentlerde konu sınırlaması bulunmamakla birlikte özellikle bir ölenin arkasından yazılan mersiyeler ile toplumsal eleştirilerin dile getirildiği hicviyelerin nazım şekli olarak kullanılması dikkati çekmektedir. Özellikle Bağdatlı Rȗhȋ'nin Terkib-i Bend'i ve sonrasında ona yazılan nazireler, sosyal eleştirinin ele alınmasında en önemli etken olmuştur. Terkib-i bentler şairlerin divanlarında yer alabildiği gibi müstakil olarak farklı yazmaların ve mecmuaların içinde de yer alabilmiştir. Klasik Türk Edebiyatı’nda sadece terkib-i bentlerden oluşan mecmualar bile tanzim edilmiştir. Çalışmamıza konu olan Atîkî'nin Terkib-i Bend’inin yer aldığı yazma farklı şairlerin kaside, gazel, tarih, kıt'a, terkib-i bent gibi farklı nazım şekillerinden şiirlere yer verildiği mecmua niteliğinde bir eserdir. Çalışmamızda bu mecmua ile ilgili kısa bir bilgi verilmiştir. Eserin müellifi Atîkî hakkında kaynaklardaki bilgiler son derece sınırlıdır. Bu bilgilere göre Atîkî Azerbaycan sahasında Şamahı vilayetinde doğan derviş meşrep bir şairdir. İstanbul’da yaşamış, 1602 senesinde İstanbul’da vefat etmiştir. Müstakil bir eseri bugüne kadar tespit edilememiştir. Tezkirelerdeki birkaç beyitten başka şiirlerine dair bir bilgi bulunmamaktadır. Atîkî, Terkib-i Bend’inde bugüne kadar tespit edilen terkib-i bentlerdeki konulardan farklı olarak aşk ve güzellik konusunu ele almıştır. Aşk kavramını âşık, ma'şuk ve rakip bağlamında değerlendirmiştir. Bu çalışmada bahsi geçen yazmada tespit edilen ve Atîkî'ye atfedilen Terkib-i Bend'in transkripsiyonu, dil içi çevirisi ve metnin incelemesi gerçekleştirilmiştir. Atîkî hakkında kaynaklardaki bilgiler derlenmiş ve terkib-i bentler için özgün bir şiir tespit edilerek Türk edebiyatına kazandırılmıştır.

Keywords

Klasik Türk edebiyatı , Atîkî , terkib-i bent , aşk , hüsn

ATÎKÎ AND HİS TERKÎB-İ BEND

Abstract

In Classical Turkish Literature, one of the most suitable verse forms for explaining different aspects of a subject is the Terkib-i Bent. Although there is no limitation of subject in Terkib-i Bent, it is noteworthy that elegies written after a deceased person and satires expressing social criticism are used as verse forms. In particular, Bağdatlı Rȗhȋ's Terkib-i Bend and the nazires written for him afterwards have been the most important factors in addressing social criticism. Terkib-i Bent can be found in poets' divans, as well as being included independently in different manuscripts and magazines. The manuscript in which Atîkî's Terkib-i Bend, which is the subject of our study, is a work in the nature of a magazine that includes poems from different verse forms such as ode, ghazal, history, kıta, Terkib-i Bent by different poets. In our study, brief information about this manuscript is given. The information in the sources about the author of the work, Atîkî, is extremely limited. According to this information, Atîkî was a dervish poet born in the Shamakhi province in the Azerbaijan region. He lived in Istanbul and died in Istanbul in 1602. No independent work of his has been identified to date. There is no information about his poems other than a few couplets in the tezkires.In his Terkib-i Bend, Atîkî addressed the subject of love and beauty, unlike the subjects in the terkib-i bent identified to date. He evaluated the concept of love in the context of the lover, the beloved and the rival. In this study, the transcription, intralingual translation and textual analysis of the Terkib-i Bend identified in the mentioned manuscript and attributed to Atîkî were carried out. The information in the sources about Atîkî was compiled and an original poem for terkib-i bents was identified and introduced to Turkish literature

Keywords

Classical Turkish literature , Atîkî , terkib-i bent , love , beauty

References

• Aclûnî, İsmail b. Muhammed (1988), Keşfü’l-Hafâ ve Müzîlü’l-İlbâs, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Alptekin, Leyla (2013). Bağdatlı Rûhî’nin Terkîb-Bendi’ne Yazılmış Bir Nazire: XVIII. Yüzyıl Şairi Berberzâde Mehmed Zihnî’nin Terkîb-Bend’i, Turkish Studies, 8/13 Fall 2013, 439-454.
• Bektaş, Ekram (2023). Hulusî-i Bitlisî (Aktürk) ve Terkîb-Bend’i, Külliyat Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 21(Aralık), 33-48.
• Dilçin, Cem (1982). Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdoğan, Mustafa (2009). Divan Şiirinde Ortak Mahlas Sorunu ve Kabûlî Örneği. Erdem (53), 55-82.
• Erdoğan, Mustafa, & Töre, Emre (2024). Adı ve Müellifi Karıştırılan Bir Eser Üzerine: Râz-nâme mi, Sa’d-nâme mi? İbrahim Gülşenî’nin mi, Gülşenî-İ Saruhani’nin mi?, KÜLLİYAT Osmanlı Araştırmaları Dergisi (24), 25-64. https://doi.org/10.51592/kulliyat.1517114.
• Fidan, Zehra(2020). Ali Şîr Nevâî’ye Atfedilen Seb‘atü Ebhur İsimli Eserin Müellif Karmaşasına Dair Bazı Tespitler, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi (21), 402-412.
• İpekten, Halûk (2010). Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• İstanbul Şer'iyye Sicili 45:78, Türkiye Diyanet Vakfı Arşivi.
• Kaplan, Yunus (2016). Kütahyalı Meşkî ve Bağdatlı Ruhî'nin Terkib-i Bend'ine Naziresi, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Bahar 2016; (39): 263-284.
• Karataş, Turan (2001). Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Yedi Gece Kitapları.
• Köksal, M. Fatih (2024). Üveysî’nin Veysî’ye Atfedilen Ünlü Kasidesi (Önem, Tarihçe, Sorunlar, Metin)”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi (33), 1-36, https://doi.org/10.15247/devdergisi.1570254.
• Kuşoğlu, M. Oğuzhan (2012). Sâdıkî-i Kitâbdâr'ın Mecma‘Ü’l-Havâs Adlı Eseri (İnceleme - Metin - Dizin) (Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Pala, İskender (2002). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul: L&M Yayınları.
• Sevim, Münevver - Hakverdioğlu, Metin (2020). Fâiz Efendi ve Şâkir Bey Mecmuasında Fihrist, Terci-i Bend, Terkib-i Bend, Gazel ve Gazel-i Müzeyyeller (Yüksek lisans tezi), Amasya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Solmaz, Süleyman (2009). Gülşen-İ Şu’arâ (Bağdatlı Ahdî), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları (e-kitab).
• Uzun, Mustafa İsmet (2011). “Terciibend”. DİA, (XL), 487-489, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ünal, Mehmet ‐ Çalışkan, Nurettin (2018). Şeyhülislâm Haydarizâde İbrahim Efendi ve Terkib‐i Bend’i, Doğu ve Batı Türklüğünün Ortak Tarihi Devirleri ve Münasebetleri, Konya: Palet Yayınları, 31-50.
• Yılmaz, Mehmet. (2013). Kültürümüzde Ayet ve Hadisler, İstanbul, Kesit Yayınları.
• Yılmaz, Ahmet – Parlakkılıç Mucan, Ayşe – Keçeciler, Zeliha Dilek. “Müstakîm-zâde’nin Terkîb-i Bend’i“. Marife 19/2 (2019): 617-636. https://doi.org/10.33420/marife.631031.