CEZA KOŞULUNUN AŞIRILIĞININ TESPİT EDİLMESİ KONUSUNDA YARGI KARARLARINDA KULLANILAN KISTASLAR

Yıl 2023, Cilt: 25 Sayı: 2, 895 - 937, 29.11.2023

Musa Furkan Şahin

https://doi.org/10.33717/deuhfd.1375593

Öz

Borçlunun borcunu hiç veya gereği gibi ifa etmemesi hâlinde alacaklı sözleşmede kararlaştırıldıysa ceza koşulu talep edebilir. Taraflar, ceza koşulunun miktarını sözleşme özgürlüğü ilkesi gereğince istedikleri gibi belirleyebilirler. Türk Borçlar Kanunu’nun 182/III. maddesinde ceza koşulunun aşırı olması hâlinde hâkime ceza koşulunu indirme yetkisi tanınmıştır. Hâkimin ceza koşulunda indirim yapabilmesi için öncelikle ceza koşulunun aşırı olduğunu tespit etmesi gerekir. Ceza koşulu aşırı ise hâkim bu aşırılığı giderecek oranda indirim yapmalıdır. Hâkim, ceza koşulunun aşırı olup olmadığını incelerken somut olayın özelliklerini adalet ve hakkaniyete göre değerlendirmelidir. Türk Borçlar Kanunu’nda hâkimin ceza koşulunun aşırılığını tespit ederken hangi kıstasları esas alması gerektiğine ilişkin bir hüküm bulunmamaktadır. Yargı kararlarında ve doktrinde ceza koşulunun aşırı olmasının tespitine ilişkin ceza koşulunun işlevi, alacaklının borcun ifasındaki menfaati, alacaklının edimin hiç veya gereği gibi ifa edilmemesinden doğan zararı, borçlunun borca aykırı davranmasındaki menfaati, borca aykırılığın ağırlığı, borçlunun borcun ihlalindeki kusuru, borçlunun ekonomik durumu, sözleşmenin türü ve süresi, tarafların iş hayatındaki tecrübeleri, ekonomik şartlardaki değişiklik ve ceza koşulu ile borcun ihlali sayısı arasındaki ilişki kıstaslarının esas alınabileceği kabul edilmektedir. Ancak hâkim başka kıstasları da göz önünde bulundurabilir. Bu çalışmada, aşırı ceza koşulunun indirilmesi konusunda İsviçre Federal Mahkemesi ve Yargıtay kararlarına konu olan olaylar ve bu olaylara uygulanan kıstaslar incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Ceza koşulu, Aşırı ceza koşulu, Hâkimin takdir yetkisi, Hakkaniyet, Ceza koşulunun indirilmesi

Kaynakça

• Akkayan Yıldırım, Ayça: “Cezai Şartın İşlevi: Türk ve Amerikan Hukukları Açısından Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Cilt 61, Sayı 1-2, 2003, s. 357-414.
• Aksoy, Hüseyin Can: “Ceza Koşulunun Borçlunun Borca Aykırı Davranıştaki Kusuru ile İlişkisi Nedir?”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, Cilt 24, Sayı 2, 2018, s. 999-1018.
• Arıcı, Kadir: “Hizmet Akitlerine Cezai Şart Konulması”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, 1997, s. 31-44.
• Arkan, Azra: “Cezaî Şart”, İstanbul Barosu Dergisi, Cilt 71, Sayı 1-2-3, 1997, s. 77-103.
• Arsebük, Ahmet Esat: “Cezai Şart Mefhumu Etrafında Tahliller”, Adliye Ceridesi, Sayı 16, 1936, s. 987-996.
• Ayhan, Rıza: “Ticarî İş Kavramı ve Tacir Sıfatına Bağlanan Ücret ve Sözleşme Cezalarının İndirilmesini İsteyememe”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 17, Sayı 1-2, 2013, s. 291-314.
• Battal, Ahmet: “Tacirin İş Kanunu’na Tâbi Bir Sözleşmeden Doğan Cezaî Şart Borcuna TK. 24 (İndirim Yasağı) Uygulanabilir Mi?”, Banka ve Ticaret Hukuku Dergisi, Cilt 20, Sayı 2, 1999, s. 15-23.
• Becker, Hermann: BK - Berner Kommentar Band/Nr. VI/1, Allgemeine Bestimmungen, Art. 1-183 OR Schweizerisches Zivilgesetzbuch, Obligationenrecht, 2. Auflage, Verlag Stämpfli & Cie, Bern 1945.
• Bilge, Necip: “Cezai Şart”, Ahmet Esat Arsebük’ün Aziz Hâtırasına Armağan, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara 1958, s. 37-128.
• Cansel, Erol/Özel, Çağlar: “Türk Borçlar Hukukunda Ceza Koşulu”, Yaşar Üniversitesi E-Dergisi, Cilt 8, Özel Sayı, 2013, s. 713-733.
• Couchepin, Gaspard (çev. Mehmet Erdem/Doğan Kara): “Tazminatın Götürü Olarak Belirlenmesi”, Prof. Dr. Halûk Burcuoğlu'na Armağan, Cilt 1, Filiz Kitabevi, İstanbul 2020, s. 485-522.
• Çabri, Sezer: “Cezai Şart Borçlusunun Tacir Olması Halinde İş Sözleşmesinde Kararlaştırılan Fahiş Cezai Şartın İndirime Tabi Tutulup Tutulamaması”, Legal İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Dergisi, Cilt 3, Sayı 11, 2006, s. 913-928.
• Çernis, Volf: “Borçlar ve Ticaret Kanunumuz Bakımından Cezaî Şartın İndirilmesi Meselesi”, İstanbul Barosu Dergisi, Cilt 26, Sayı 9, 1952, s. 513-526.
• Çınar, Ömer: “Türk Borçlar Kanunu ve Alman Medenî Kanununa Göre Cezaî Şartın İndirilmesi”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 8, Sayı 16, 2009, s. 91-115.
• Demircioğlu, A. Murat: “İş Hukukunda Cezai Şart”, Prof. Dr. Ali Güzel’e Armağan, Cilt 1, Beta Yayıncılık, İstanbul 2010, s. 159-171
• Dinçer Araz, Nilgün: Roma Hukukunda Ceza Koşulu (Stipulatio Poenae), Yetkin Yayınları, Ankara 2018 . Dirican, Gökhan: Eser Sözleşmesinde Temerrüde Dayalı Cezaî Şart ve Yargıtay Uygulaması, Vedat Kitapçılık, İstanbul 2007.
• Dovan Karacığan, Ayşe Merve: Aşırı Sözleşme Cezasının İndirilmesi, Adalet Yayınevi, Ankara 2023.
• Edis, Seyfullah: Medenî Hukuka Giriş ve Başlangıç Hükümleri, 4. Basıdan Tıpkı Basım, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Döner Sermaye İşletmesi Yayınları, Ankara 1993.
• Erdem, Mehmet: İstanbul Şerhi Türk Borçlar Kanunu, C. 2-3 (Madde 83-206), Vedat Kitapçılık, İstanbul 2019.
• Erdoğmuş, Belgin: Roma Borçlar Hukuku Dersleri, Der Yayınları, İstanbul 2012.
• Eren, Fikret: Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 26. Baskı, Yetkin Yayınları, Ankara 2021.
• Eren, Fikret/Dönmez, Ünsal: Eren Borçlar Hukuku Şerhi, C. 3 (m.83-206), Yetkin Yayınları, Ankara 2022.
• Escher, Arnold/von Tuhr, Andreas: Allgemeiner Teil des Schweizerischen Obligationenrechts, Band II (mit Supplement), 3. Auflage, Schulthess Polygraphischer Verlag AG, Zürich 1984.
• Furrer, Andreas/Müller-Chen, Markus: Obligationenrecht Allgemeiner Teil, 3. Auflage, Schulthess Juristische Medien AG, Zürich-Basel-Genf 2018.
• Gauch, Peter/Schluep, Walter R./Schmid, Jörg/Emmenegger, Susan: Schweizerisches Obligationenrecht Allgemeiner Teil, Band II, 10. Auflage, Schulthess Juristische Median AG, Zürich 2014.
• Göktürk, Hüseyin Avni: “Cezaî Şart Müessesesi”, İzmir Barosu Dergisi, Cilt 4, Sayı 1-13, 1938, s. 397-406.
• Gülseven, Hilal: Türk Özel Hukukunda Cezai Şartın İndirilmesi, Seçkin Yayıncılık, Ankara 2016.
• Gümüş, Mustafa Alper: Borçlar Hukukunun Genel Hükümleri, Yetkin Yayınları, Ankara 2021.
• Günay, Cevdet İlhan: Cezai Şart (BK m. 158-161), Turhan Kitabevi, Ankara 2002, (Cezai Şart).
• Günay, Cevdet İlhan: “İş Sözleşmesinde Ceza Koşulu”, Yeni Yüzyıl Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, 2013, s. 17-40, (İş Sözleşmesi).
• Gündüz, Fehmi: “Hizmet Akitlerinde Cezai Şart”, İstanbul Barosu Dergisi, Cilt 88, Sayı 3, 2014, s. 134-153.
• Hürlimann, Roland: “Bonus und Malus in Bauverträgen”, Schweizerische Baurechtstagung 2009 - …für alle, die bauen, Institut für Schweizerisches und Internationales Baurecht, Freiburg 2008, s. 199-220.
• Kabaklıoğlu Arslanyürek, Yasemin: Ceza Koşulu ve Özellikle Zarar ve Tazminatla İlişkisi, On İki Levha Yayıncılık, İstanbul 2018.
• Kanık, Tahir: “Cezaî Şart”, Adalet Dergisi, Cilt 41, Sayı 8, 1950, s. 1071-1088.
• Karagöz, Veli: “İşverenin Tacir Olması Durumunda Cezai Şartın İndirilmesi”, Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 18, Sayı 3-4, Y. 2014, s. 109-032.
• Karslıoğlu, Hasan: “Karşılaştırmalı Hukukta Hâkimin Ceza Koşulunu İndirme Yetkisi”, İstanbul Medeniyet Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 7, Sayı 12, 2022, s. 109-138.
• Kılıçoğlu, Ahmet M.: Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 25. Bası, Turhan Kitabevi, Ankara 2021.
• Kocaağa, Köksal: Ceza Koşulu (Sözleşme Cezası), 2. Bası, Yetkin Yayınları, Ankara 2018.
• Koller, Alfred: Schweizerisches Obligationenrecht Allgemeiner Teil, 4. Auflage, Stämpfli Verlag AG, Bern 2017.
• Kramer, Ernst A./Probst, Thomas: Bundesgerichtspraxis zum Allgemeinen Teil des Schweizerischen Obligationenrechts, Schulthess Juristische Medien AG, Zürich - Basel - Genf 2003.
• Kunter, Nurullah: “Ödendikten Sonra da Azaltılabilmeleri Bakımından Fahiş Cezaî Şartlar”, Adliye Ceridesi, Cilt 31, 1940, s. 971-983.
• Oğuzman, M. Kemal/Öz, M. Turgut: Borçlar Hukuku Genel Hükümler, Cilt 2, 17. Bası, Vedat Kitapçılık, İstanbul 2022.
• Ozanoğlu, Hasan Seçkin: “İstisna ve Özellikle İnşaat Sözleşmelerinde Müteahhidin (Yüklenicinin) Eseri Teslim Zamanında Gecikmesine Bağlanan İfaya Eklenen Cezai Şart (Gecikme Cezası) Kayıtları”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 3, Sayı 2, 1999, s. 1-55. (https://webftp.gazi.edu.tr/hukuk/dergi/3_4.pdf, Erişim Tarihi: 22.03.2023)
• Öcal Apaydın, Bahar/İnce Akman, Nurten: “Götürü Tazminatın Hâkim Tarafından İndirilmesi Meselesi”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, Cilt 25, Sayı 1, 2019, s. 220-261.
• Öktem Çevik, Seda: “Ceza Koşulu – Bağlanma Parası – Cayma Parası”, Prof. Dr. İsmet Sungurbey’e Armağan, Borçlar Kanunu Genel Hükümler Konferansları III, İstanbul Barosu Yayınları, İstanbul 2014, s. 97-112.
• Özmen, E. Saba/Aktaş, Türkan: “Türk Hukuku Açısından Para Borçlarında Temerrüt Faizi Yanında Ceza Koşulu Talep Edilebileceğine İlişkin Yargıtay Kararlarının Eleştirisi”, Maltepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 17, Sayı 1, 2018, s. 39-54.
• Parlak Börü, Şafak: “Götürü Tazminat Kavramına Bir Bakış”, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Cilt 129, 2017, s. 195-228.
• Pellanda, Katja Roth: CHK - Handkommentar zum Schweizer Privatrecht, Obligationenrecht - Allgemeine Bestimmungen Art. 1-183 OR, 3. Auflage, Schulthess Juristische Medien AG, Zürich - Basel - Genf 2016.
• Santoro, Dimitri: Die Konventionalstrafe im Arbeitsvertrag, Stämpfli Verlag AG, Bern 2001.
• Schoch, Walter: Begriff, Anwendung und Sicherung der Konventionalstrafe, Verlag von Stämpfli & Cie., Bern 1935.
• Taşkın, Zeynep Damla: “Borçlunun Kusurunun Ceza Koşulu Anlaşması Üzerindeki Etkisi”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, Cilt 26, Sayı 2, 2020, s. 1305-1348.
• Tekinay, Selâhattin Sulhi/Akman, Sermet/Burcuoğlu, Halûk/Altop, Atillâ: Tekinay Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 7. Baskı, Filiz Kitabevi, İstanbul 1993.