Turkiye-Iranian Relations During The Ataturk Period(1923-1938)

Year 2025, Issue: 2, 21 - 53, 30.09.2025

Rüya Bağır

Abstract

Turkiye– Iran relations, including all official contacts such as reciprocal state visits and assignment of envoy, were distant and cold from the late Ottoman era to early Republican, despite willingness of Eastern nations to form a common entante. Numerous problems, predominantly border disputes as well as Shia – Sunna sectarian divide, Pan-Turanist policies of Commite of Union and Progress and cross-border tribal activities had an effect on this outcome. However, during the administration of Mustafa Kemal Atatürk, who pursued a foreign policy based on the tenets of independence and peace, problems began to be solved and Turkiye – Iran relations set on the course of normalization. İn fact Mustafa Kemal Atatürk was willing to develop relations with neighboring countries and build partnerships with them while establishing border security to protect his country from possible threats.
In this context, the epoch of Mustafa Kemal Atatürk was an important turning point in Turkiye – Iran relations, manifesting itself in the increase of reciprocal official contact, the bettering of overall relations, solution of various problems and a series of treaties of friendship. This paper aims to demonstrate the reasons behind the reasons as to why the relations between the aforementioned countries had been distant and cold until the signing of the 22 April 1926 Turkiye – Iran Friendship and Security Treaty, and how they began to improve in light of the standing points of conflict between the two countries, the predominant of which being border disputes, and how the stated problems were addressed and treaties between the two countries.

Keywords

Border Dispute , Iran , Turkiye , Tribes , Friendship Treaties

Atatürk Dönemi Türkiye-İran İlişkileri (1923-1938)

Abstract

Türkiye ve İran ilişkileri; Osmanlıdan Erken Cumhuriyet dönemine kurulan bütün resmi ilişkilere, karşılıklı ziyaretler ve elçi atamalarına, doğu ülkelerinin bir araya gelerek ortak bir cephe oluşturma isteklerine rağmen uzak ve mesafeli olmuştur. Bunda sınır sorunları başta olmak üzere Şii ve Sünni çatışması, İttihat ve Terakki’nin Turancılık siyaseti, sınırlardaki aşiretlerin faaliyetleri gibi çok sayıda sorun etkili olmuştur. Ancak Türkiye’nin dış politikasında bağımsızlık ve barışa dayalı bir politika takip eden Mustafa Kemal Atatürk döneminde, sorunlar çözülüp İran ile ilişkiler normalleşmeye başladı. Aslında Mustafa Kemal Atatürk, hem komşuları ile ilişkileri geliştirip onlarla ortak hareket etmek istemiş hem de sınırlarının güvenliğini sağlayarak Türkiye’yi olası tehditlerden korumaya çalışmıştı.
Mustafa Kemal Atatürk dönemi, bu bağlamda Türkiye-İran arasında karşılıklı iletişim ve görüşmelerin artmasında, ilişkilerin düzelip gelişmesinde, sorunların çözümünde, bir dizi dostluk antlaşmasının yapılmasında önemli bir dönemeç oluşturmuştur. Bu makalede, iki ülke arasındaki ilişkilerin 22 Nisan 1926 tarihli Türkiye- İran Dostluk ve Güvenlik Antlaşması’na kadar neden uzak ve mesafeli olduğu, ilişkilerin nasıl düzelmeye başladığı irdelenmeye çalışılmış, başta sınır sorunları olmak üzere iki ülke arasındaki sorunlara ve bu sorunların çözülmesi ile iki ülke arasında imzalanan antlaşmalara yer verilmiştir.

Keywords

İran , Türkiye , Sınır Sorunu , Aşiretler , Dostluk Antlaşmaları

References

• Abrahamıan, Ervand. Modern İran Tarihi, çev. Dilek Şendil, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2017.
• Armaoğlu, Fahir. 19.Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997.
• Armaoğlu, Fahir. 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1995), İstanbul: Alkım Yayınları, 2004.
• Arşiv Belgelerinde Osmanlı-İran İlişkileri, Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2010.
• Atatürk’ün Bütün Eserleri, (1 Temmuz 1923- 17 Eylül 1924), cilt 16. İstanbul: Kaynak, Mayıs 2005.
• Atatürk’ün Bütün Eserleri, (18 Eylül 1924- 27 Eylül 1925), cilt 17. İstanbul: Kaynak, Ağustos 2005.
• Atatürk’ün Bütün Eserleri, (1920-1921), cilt 10. İstanbul: Kaynak, 2003.
• Atatürk’ün Bütün Eserleri, (1922-1923), cilt 14. İstanbul: Kaynak, 2004.
• Atatürk’ün Bütün Eserleri, (23 Ocak1923-30 Haziran), cilt 15. İstanbul: Kaynak, 2005.
• Atatürk’ün Bütün Eserleri, (27 Eylül 1925- 12 Ekim 1927), cilt 18. İstanbul: Kaynak, Mart 2006.
• Atatürk’ün Bütün Eserleri, (5 Ekim 1921-5 Mayıs 1922), cilt 12, İstanbul: Kaynak, 2004.
• Axworthy, Michael. İran Aklın İmparatorluğu, Zerdüş’ten Günümüze İran Tarihi, çev. Özlem Gitmez, İstanbul: Say Yayınları, 2016.
• Borak, Sadi. Atatürk’ün Resmi Yayınlara Girmemiş Söylev Demeç Yazışma ve Söyleşileri, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1997.
• Bozarslan, Hamit. Ortadoğu: Bir Şiddet Tarihi, Osmanlı İmparatorluğu’nun Sonundan El-Kaide’ye, İstanbul: İletişim Yayınları,2010.
• Çelik, Edip. 100 Soruda Türkiye’nin Dış Politika Tarihi, İstanbul: Gerçek Yayınevi, Haziran 1969.
• Dupont, Anne- Laure ve Jaouen Catherine Mayeur ve Verdeil Chantal. Ortadoğu Tarihi, 19.Yüzyıldan Günümüze, Çev. Ayşe Meral, Yay. Haz. Taşkın Takış, Ufuk Çoşkun, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2016.
• Garthwaıte, Gene R. İran Tarihi, Pers İmparatorluğu’ndan Günümüze, İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2011.
• Genelkurmay Belgelerinde Kürt İsyanları, cilt I. İstanbul: Kaynak, 1992.
• Genelkurmay Belgelerinde Kürt İsyanları, cilt II. İstanbul: Kaynak, Şubat 1992.
• Gönlübol, Mehmet ve Sar, Cem. “1919-1938 Yılları Arasında Türk Dış Politikası” Olaylarla Türk Dış Politikası, cilt 1-2, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler, 1937.
• Hopkırk, Peter. İstanbul’un Doğusunda Bitmeyen Oyun, çev. Mehmet Harmancı, İstanbul: Bilgin Yayınları, 1995.
• Hüsrev Gerede’nin Anıları, Kurtuluş Savaşı, Atatürk ve Devrimler, Yay. Haz. Sami Önal, 5. bs. İstanbul: Literatür Yayınları, Eylül 2019.
• İsmet İnönü’nün TBMM’deki Konuşmaları, (1920-1938), cilt 1. Ankara: TBMM, Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu 1992.
• Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, (İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1960),82-83, 163,297.
• Lewıs, Bernard. Modern Ortadoğu Nasıl Kuruldu?, çev. Doğan Terzi, İstanbul: Kronik Yayınları, 2022.
• Lewis, Bernard. Ortadoğu, çev. Selen Y. Kölay, 3. bs. Ankara: Phoenix Yayınları, 2003.
• Mansel, Phılıp. Sultanların İltişamı, çev. Nigar Alemdar, İstanbul: Everest Yayınları, 2010.
• Moazami, Behrooz. İran’da Devlet, Din ve Devrim 1796’dan Bugüne, çev. Bahar Bilgen, İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
• Oran Baskın, ed. Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar (1919-1980), cilt 1. İstanbul: İletişim, 2001.
• Özgen Yüksel, ed. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri (1922-1924), cilt II. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Türk İnkılap Tarihi.
• Özgen Yüksel, ed. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri (1925-1938), cilt III. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Türk İnkılap Tarihi, 2024), 214
• Sarıhan, Zeki. Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Sakarya Savaşı’ndan Lozan’ın Açılışına, cilt 4. Ankara: TTKY, 1996.
• Sarıhan, Zeki. Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Erzurum Kongresi’nden TBMM’YE, cilt 2. Ankara: TTKY, 1994.
• Sarıhan, Zeki. Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Mondros’tan Erzurum Kongresi’ne, cilt 1. Ankara: TTKY, 1993.
• Soysal, İsmail. Tarihçeleri ve Açıklamaları İle Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları (1920-1945), cilt 1. 2. bs. Ankara: TTKY, 2000.
• Şimşir, Bilal N. Atatürk ve Afganistan, Ankara: TTKY, 2019.
• Şimşir, Bilal N. Kürtçülük 1787-1923, cilt I. 2. bs. İstanbul: Bilgi, Ağustos 2007.
• Şimşir, Bilal N. Kürtçülük 1924- 1999, cilt II. 2. bs. İstanbul: Bilgi, Ocak 2009.
• Şimşir, Bilal N. Atatürk İle Yazışmalar (1920-1923), cilt I, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1981.
• Tuncer, Hüner. Atatürkçü Dış Politika, İstanbul: Kaynak Yayınları, 2008.
• Tunçay, Mete. Türkiye Cumhuriyeti’nde TEK-PARTİ YÖNETİMİ’nin Kurulması (1923-1931 ), Ankara: Yurt Yayınları, 1981
• Turan, Şerafettin. Türk Devrim Tarihi (1923-1938), cilt III. Ankara: Bilgi,1996.
• Türk İstiklal Harbi, Doğu Cephesi (1919-1921), cilt III. Ankara: Genelkurmay, 1995.
• Türkiye Cumhuriyeti’nde Ayaklanmalar (1924-1938), (Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1972).
• Uçarol, Rifat. Siyasi Tarih (1789-2001), İstanbul: Der Yayınları, 2006.
• Yılmaz Karadeniz, Yılmaz. İran Tarihi (1700-1925). İstanbul: Selenge Yayınları, 2012. “Gazi Hz.nin Nutukları”, Cumhuriyet Gazetesi, 17 Haziran 1934.
• “Şehinşah Hz. Hoşgeldiler, sefalar getirdiler” Cumhuriyet, 15 Haziran 1934.
• Ahmet Özgiray, “İngiliz Belgeleri Işığında Türk İran Siyasi İlişkileri”, Atatürk Araştırma Merkezi XI, 33, (1995) : 176-177.
• Akgül, L.Hilal. “Rıza Han’ın (Rıza Şah Pehlevi) Türkiye Ziyareti”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları 7, (2012):1-42.
• Atnur, İbrahim Ethem. “İsmail Ağa Simko’nun Aşireti, Ailesi ve Reisliğinin İlk Yılları”, Tarihte Türkler ve Kürtler Sempozyumu, ed. Orhan Kılıç, (Ankara: 9-10 Ocak 2014), 259-280.
• Bayraktar, Bayram. “Atatürk’ün Orta Doğu Politikası”, Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi (ICANAS) Bildirileri, cilt II, 663-678, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, 2007, 663-678.
• Çetinsaya, Gökhan. “Milli Mücadele’den Cumhuriyet’e Türk-İran İlişkileri 1919-1925”, Atatürk Araştırma Merkezi 16, 48, (2000)” :769- 796
• Erdal, İbrahim. “Atatürk Dönemi (1923-1938) Türk İran İlişkileri ve Sadabat Paktı”, Karadeniz Araştırmaları 34, (01.04.2012) :77-88.
• Kaya, Mehmet. “Simko Ağa İsyanının Türk-İran İlişkileri Üzerindeki Etkileri (1905-1930)”, Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,7, 14, (2017) :201-210.
• Kurtuluş, Rıza. “Rıza Şah Pehlevi”, İslam Ansiklopedisi, 35, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992, 67.
• Metin, Celal. “Atatürk Döneminde Türkiye-İran İlişkileri”, Atatürk Ansiklopedisi, 1: Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı, 29. 06. 2021.
• Okur, Mehmet. “Atatürk Tarafından Yabancı Devlet Başkanlarına Verilen Hediyeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu 33-34(Mayıs- Kasım 2004): 79-88.
• Özdemir, Seçil. “Türkiye- İran Sınır Meseleleri: 1913-1939” Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı 18, 28 (2020): 163-188.
• Ünal, Fatih. “Şikak Aşireti ve Reisi Simko Lakaplı İsmail Ağa’nın Faaliyetleri”, Tarih 44, (2012): 169-198.
• Cin, Barış. “Türkiye-İran İlişkileri (1923-1938)”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, 2006.
• Kaya, Mehmet. “Türk-İran İlişkileri (1923-1938)”, Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004.