MEMLÛKLER DÖNEMİNDE MISIR’DA GAYRİMÜSLİMLERLE İLGİLİ YAŞANAN TOPLUMSAL HADİSELER VE ONLARA KARŞI UYGULANAN MÜEYYİDELER

Year 2020, Volume: 22 Issue: 2, 589 - 622, 05.06.2020

Burak Gani Erol

https://doi.org/10.16953/deusosbil.669919

Abstract

Hz. Muhammed'in Medine'ye hicreti ile birlikte, İslâm toplumu içinde Müslüman olmayanların durumunun ne olacağı konusu ortaya çıkmıştır. O esnada Medine'de Müslümanların haricinde üç grup halinde yaşayan gayrimüslimler (Yahudiler, Hıristiyanlar ve Putperestler) ile Hz. Peygamber'in yaptığı antlaşma (Medine Vesikası) neticesinde bu sorun çözülmüş, İslam toplumu içerisinde yaşayan gayrimüslimlere bazı haklar tanınmıştır. Buna göre cihat sonucu İslâm devletinin egemenliğine giren tek tanrılı dinlere inanan topluluklar "zimmet" adı verilen bir anlaşma yahut kendilerine bahşedilen bir garanti sonucunda İslâm devleti tarafından korunmuşlardır. Dinlerini değiştirmeden İslâm Devleti tarafından korunan ve askerlikten muaf tutulan bu kişilere de zimmî denilmişti. Zimmî statüsündeki her şahsın malı, canı, vatandaşlık ve inanç hakları doğal ve tabii olarak vatandaşı olduğu devlet tarafından tıpkı Müslüman vatandaşınınkini koruduğu özen ve ihtimamla korunmaktaydı. 1250 senesinde son Eyyûbi sultanı Turanşah'ı öldürerek devletlerini kuran Memlûkler, 267 sene boyunca Mısır merkez olmak üzere tüm Orta Doğu'yu, Anadolu içlerinden, Nûbe’ye kadar, Hicaz bölgesi de dahil olmak üzere hakimiyet ve denetimleri altında tutmuşlardır. Memlûkler bu kadar geniş bir coğrafyada sadece topraklarında yaşayan Müslümanların değil aynı zamanda gayrimüslimlerin de efendileri ve sultanları olmuşlar, İslâm dininin yasalarını temel alan hukuk ve idare sistemi vasıtasıyla gayrimüslim teba ile de devlet-vatandaş ilişkisini tesis etmişlerdi. Lakin devletin 267 yıllık tarihi, bireysel hadiselere girilmeden dahi incelendiğinde devletin gayrimüslim tebası ile başta siyasî ve sosyal sebeplerden olmak üzere sorunlar yaşadığı ve sık sık onlara karşı müeyyideler uyguladığı göze çarpmaktadır. Genel olarak, gayrimüslimlerin İslam toplumu içinde yaşamalarından ve de İslam devletinde memur olarak istihdam edilmelerinden kaynaklı sorunlar çoğu zaman vazifelerinden azledilmeleri ile sonuçlanmıştı.

Keywords

Zımmî, Memlûk, Yahudi, Hıristiyan

SOCIAL PROBLEMS WITH THE NON-MUSLIMS IN EGYPT IN THE MAMLUK STATE AND THE SANCTIONS AGAINST THEM

Abstract

With Hz. Muhammad's migration to Medina, what would happen to the situation of non-Muslims within the Islamic society has emerged. As a result of the treaty (The Constitution of Medina) between Hz. Muhammed and non-Muslims living in three groups (Jews, Christians and pagans) in Medina in the meantime, non-Muslims, this problem was solved and some rights were granted to non-Muslims living in Islamic society. According to this, the communities that believed in the monotheistic religions that entered the sovereignty of the Islamic state as a result of jihad were protected by the Islamic state as a result of an agreement called "embezzlement” or a guarantee granted to them. Those who were protected by the Islamic State and who were exempted from military service without changing their religion were also called zimis. The rights, property, citizenship and belief rights of every person of Zimi status were protected by the natural and, of course, the care of the citizen as well as the care of the Muslim citizen. In the year 1250, the Mamelukes, who had established their state by killing Turanşah, the last Sultan of Eyyub II, kept the entire Middle East, including the Egyptian center, under the sovereignty and control of the Middle East, from the Anatolian to the Nubia, and in the Hedjaz region. The Mamluks were not only the Muslims living in the land but also the non-Muslims and the sultans of the non-Muslims. They established the state-citizen relationship with the non-Muslim subjects through the system of law and administration based on the laws of Islam. However, when the state's 267-year history is examined even without entering into details and individual events, it is observed that the state experienced problems with non-Muslim subjects and frequently applied sanctions against them. In general, the problems stemming from the non-Muslims living in the Islamic society and the fact that they were employed as civil servants in the Islamic state have often resulted in their dismissal.

Keywords

Non-Muslim, Mamluks, Jews, Christians

References

• Abdülbâsıt el-Malatî Zeynü'd-Dîn Abdu'l-Bâsit b. Halîl b. Şâhin el-Malatî. (2002). Neylu'l-Emel fî Zeyli'd-Düvel. 'Ömer 'Abdu's-Selâm Tedmûrî (Tah.). Beyrut: el-Mektebetü'l-'Asriyye.
• Akkuş Yiğit, F. (2018). Memlûk Devleti idaresinde Yahudiler. İkinci Uluslararası İsrail ve Yahudilik Çalışmaları Konferansı 2018 Bildiri ve Öz Kitabı. M. M. Kulu (Der.). Balıkesir.
• Armağan, S. (1992). İslâm hukukunda temel hak ve hürriyetler. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Ayaz, F. Y. (2016). Memlük-Kıbrıs ilişkileri. Ankara: TTK Yayınları.
• Aydın, M. Â. (1994). Osmanlı Devleti ve medeniyeti tarihi. E. İhsanoğlu (Ed.). Osmanlıda Hukuk. İstanbul: IRCICA.
• Baybars el-Mansûrî, Rükneddin Baybars el-Mansûrî el-Hatâî ed-Devâdârî. (1987). et-Tuhfetu'l-Mulûkiyye fî'd-Devleti't-Türkiyye. 'Abdü'l-Hâmîd Sâlih Hemedân (Tah.). Lübnan: Dârü’l-Mısriyyeti’l-Lübnâniyye.
• Bilge, M. L. (2001). Kerek. TDV İslam Ansiklopedisi, (Cilt 25), 278-279.
• Bilge, M. L. (2006). Necran. DİA, (Cilt 32). İstanbul. 507-508.
• Bozkurt, G. (1996). Gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarının hukukî durumu. Ankara: TTK Yayınları.
• Buharalı, E. (1995). Kıbrıs’ta ilk Türkler ve Kıbrıs’ın Memlûk hâkimiyetine girişi. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, (95), 82-120.
• Çetin, A. (2004). Memlûk kaynaklarına göre Mısır’ın hududları. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (X ), 1-7.
• Çetin, A. (2007). Memlûk Devletinde askerî teşkilât. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Çetin, A. (2011). Memlûklerin Kıbrıs ile ilişkileri. Adalya, (14), 327-344.
• Demir, Ö. (2014). İslâm Hukuku'nda zimmet sözleşmesinin hukukî kapsamı ve Osmanlı İmparatorluğundaki görünümü. İÜHFM, (Cilt LXXII), (1), 739-757.
• el-'Aynî, Bedreddîn Mahmud b. Ahmed. (1987). ‘İkdu'l-Cumân fî Tarîhi Ehli'z-Zamân. Muhammed Muhammed Emîn (Tah.). Kâhire: el-Hey’etü’l- Mısriyyeti’l-‘Amme l’l-Kitâb.
• el-Kalkaşendî, Ebû'l-'Âbbâs Ahmed b. 'Ali. (1922). Subhu'l-'Aşâ fî Sınâati'l-İnşâ. Kâhire: Dârü'l-Kutubi'l-Hadîviyye.
• el-Makrîzî, Takiyyü'd-Dîn Ahmed b. 'Ali. (1997). Kitâbu's-Sülûk li-Ma'rifeti'd-Düveli'l-Mülûk. Muhammed ‘Abd el-Kâdir Atâ (Tah.). Beyrut: Dârü'l- Kutubi'l-Mısriyye.
• el-Makrîzî, Takiyyü'd-Dîn Ahmed b. 'Ali. (1998). el-Mevâ'izü'l-İ'tibâr bi-Zikri'l-Hıtat ve'l-Asâr. Muhammed Zeynuhum - Medîha eş-Şerkâvî (Tah.). Kâhire: Mektebetü Medbûlâ.
• el-Yûnînî, Kutbüddîn el-Ba'lbekî el-Hanbelî. (1954). Zeylu Mi'rati'z-Zamân. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Ma’arifi’l-Osmâniyye.
• en-Nüveyrî el-İskenderânî, Muhammed b. Kâsım b. Muhammed. (1969). Kitâbu’l-İlmâm bi’l-İ’lâm. ‘Azîz Sûryal ‘Atiyye (Tah.). Haydarabad: Dâiretü’l-Ma’arifi’l-Osmâniyye.
• en-Nüveyrî, Ahmed b. ‘Abd el-Vahhâb. (2004). Nihâyetü’l-Ereb fî Funûni'l-Edeb. Mufîd Kameyuha (Tah.). Beyrût: Dârü'l-Kutubi'l-'İlmiyye.
• Erdem, M. (1997). Kıpti kilisesi üzerine bir araştırma. AÜİFD, (XXXXVI), 143-178.
• Erol, B. G. (2012). Memlûk deniz kuvvetleri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• es-Sayrafî, el-Hatîb el-Cevherî ‘Ali b. Dâvud. (1971). Nüzhetü'n-Nüfûs ve'l-Ebdân fî Tevârîhi’z-Zamân. Hasan Habeşî (Tah.). Kahire: Dâru’l- Kutub, el-Meclisü’l-A’lâ li’ş-Şu’uni’l-İslâmiyye.
• es-Sehâvî, Şemsüddîn Muhammed b. ‘Abdirrahmân b. Muhammed. (1995). Vecîzü’l-Kelâm,fî’z-Zeyli ‘Ala Duveli’l-İslâm. Beşâr ‘Avvâd Ma’rûf, Assâm Fâris el-Herestânî, Ahmed el-Hatîmî (Tah.). Lübnan: Müessesetü’r-Risâle.
• es-Suyûtî, Celâlü'd-Dîn 'Abdu'r-Rahman b. Ebî Bekr. (1968). Hüsnü'l-Muhâdara Fî Tarîhi Mısr ve'l-Kâhire. Muhammed Ebû'l Fadl İbrâhîm (Tah.). Dâru İhyâi-Kutubi'l-'Arabiyye.
• Fayda, M. (2006). Hz. Ömer zamanında gayrimüslimler. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Fayda, M. (2013). Zımmî. DİA, (Cilt 44) İstanbul. 428-434.
• Güzel, A. (2016). İslâm geleneğinde birlikte yaşama tecrübesi: Hulefâ-yı râşidîn örneği. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, (27), 29-56.
• İbn Aybek ed-Devâdârî, Ebûbekir b. Abdullah b. İzzeddîn. (1982). Kenzü'd-Dürer fî Câmi'i'l-Ğurer, (Cilt 8). Birend Radka (Tah.). Kâhire,
• İbn Dokmak, İbrahim b. Muhammed b. Aydemir. (1982). el-Cevherü’s-Semîn fî Siyer el-Hulefâ ve el-Mulûk ve es-Selâtîn. Saîd ‘Abd el-Fettâh Âşûr (Tah.). Riyad: Câmia’tu Ümmi’l-Kura.
• İbn Habîb el-Halebî. (1986). Tezkiretü'n-Nebîh fî Eyyâmi’l-Mansûr ve Benih, Muhammed Muhammed Emîn (Tah.). Kahire: Matba’atu Dâri’l- Kutub.
• İbn Hacer el-‘Askalânî, Ebu’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed. (1980). ed-Dürerü’l-Kâmine fî A’yâni’l-Mi’eti’s-Sâmine. Beyrût: Dâru İhyâ’i’t-Turâsi’l-‘Arabî.
• İbn Hacer el-'Askalanî, Ebu’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed (1969). İnbâu'l-Ğumr bi-Ebnâi'l-'Umr. Hasan Habeşî (Tah.). Kâhire.
• İbn Haldun, Abdurrahman b. Muhammed. (Tarihsiz). Tarihu İbn Haldun. Ebû Süheyb el-Keremî (Tah.). Ummân: Beytu'l-Efkâri'd-Düveliyye.
• İbn İyâs, Muhammed b. Ahmed. (1984). Bedâ'u'z-Zuhûr fî Vakâi'i'd-Duhûr. Muhammed Mustafâ (Tah.). Kâhire: el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-‘Amme l’l- Kitâb.
• İbn Kâdî Şuhbe, Takiyyüddîn Ebî Bekr b. Ahmed. (1994). Tarihu İbn Kâdî Şuhbe, (Cilt 3). Adnan Dervîş (Tah.). Dımaşk: el-Ma’hedu’l-Ferensi Li’d-Dirâsâti’l-‘Arabiyye.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ’. (1998). el-Bidâye ve’n-Nihâye. Abdullah b. ʼAbdu’l-Muhsin et-Türkî (Tah.). Cîze: Dâru Hecer.
• İbn Tagrıberdi, Ebû'l-Mehâsin Cemâlü'd-dîn Yûsuf. (1992). en-Nücûmu'z-Zâhire fÎ Mülûki'l-Mısr ve'l-Kâhire. Muhammed Kemâlü'd-Dîn 'İzzü'd-Dîn (Tah.). Lübnan: Dârü'l-Kutubi'l-'İlmiyye.
• İbnu’l-‘İmâd, ‘Abdu’l-Hayy b. Ahmed b. Muhammed. (1986). Şezerâtü’z-Zeheb fî Ahbâri min Zeheb. ‘Abdü’l-Kâdir el-Arnâût, Muhammed Arnâût (Tah.). Beyrut: Dâru İbn Kesîr.
• Kallek, C. (1998). Hisbe. DİA, (Cilt 18). İstanbul. 133-143.
• Keleş, B. (2002). Memlûkler döneminde idarî yapı. Türkler Ansiklopedisi, (Cilt 5), 589-609.
• Kenanoğlu, M. M. (2004). Osmanlı millet sistemi, İstanbul: Klasik Yayınları.
• Kopraman, K. Y. (1989). Mısır Memlükleri tarihi Sultan al-Malik al-Mu’ayyad Şeyh al-Mahmûdî devri (1412-1421). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kopraman, K. Y. (1992a). Barsbay. DİA, (Cilt 5). İstanbul. 84-85.
• Kopraman, K. Y. (1992b). Memlûklerde insanî değerler ve hukuka saygı. Türklerde İnsanî Değerler ve İnsan Hakları (Başlangıçtan Osmanlı Dönemine Kadar-1). İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı.
• Lane-Poole, S. (1901). A History of Egypt in The Middle Ages. London.
• Lewis, B. (1984). The Jews of İslâm. Princeton: Princeton University Press.
• Little, D. P. (1976). Coptic Conversion to Islam under The Bahri Mamluks, 692-755 / 1293-1354. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, 39 (3), 552-569.
• Lutfi, H. (1998). Coptic Festivals of The Nile: Aberrations Of The Past?. The Mamluks in Egyptian Politics and Society. Thomas Philipp / Ulrich Haarmann (Ed.). Cambridge. 254-282.
• Mufaddal b. Ebî’l-Fadâil, Mufaddal b. Ebî’l-Fadâil b. Ebi’l-Mufaddal el-Kıbtî el-Mısrî. (2017). en-Nehcü’s-Sedîd ve’d-Dürrü’l-Ferîd fîmâ Baʿde Târîḫi İbni’l-ʿAmîd. Muhammed Kemâleddîn ‘İzeddîn ‘Ali es-Seyyid (Tah.). Dımaşk: Dâru Sa’dü’d-Dîn.
• Mutçalı, S. (1995). Arapça-TürkçesSözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları.
• Nedkoff, B. C. (1944). Osmanlı İmparatorluğunda Cizye. Şinasi Altundağ (Çev.). Belleten, (VIII). Ankara. 599-652.
• Özaydın, A. (1997). Halîl b. Kalavun, DİA, (Cilt 15). İstanbul. 319-320.
• Özcan, A. (1998). Hoşkadem. DİA, (Cilt 18). İstanbul. 249-250.
• Özcan, A. (1999). Istabl, DİA, (Cilt 19). İstanbul. 203-206
• Özkan, M. Medine Vesikası. DİA, (Ek-2). İstanbul. 212-215.
• Perlmann, M. (1942). Notes on Anti-Christian Propaganda in the Mamluk Empire. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, (Vol. 10), (No. 4). 843-861.
• Sağlam, A. (2011). Tolunoğullarının kuruluşundan İhşîdîlerin yıkılışına kadar Mısır’da gayrimüslimler. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa.
• Sağlam, A. (2015). Memlûk Sultanı Muhammed b. Kalavun’un siyasi faaliyetleri (684-741 / 1285-1341). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa.
• Seyyid Muhammed es-Seyyid. (1995). Feyyûm. DİA, (Cilt 12). İstanbul. 514-515.
• Seyyid, Eymen Fuâd. (2001). Kalyûb. DİA, (Cilt 24). İstanbul. 270.
• Şeşen, R. (2018). Sultan Kalavun ve Oğlu. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• T.K. (2002). Kıptîler. DİA, (Cilt 25). İstanbul.424-426.
• Tomar, C. (2010). Şam. DİA, (Cilt 38). İstanbul. 311-315.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1998). Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Yakut el-Hamavî Ebû 'Abdillah Şihâbüddîn Yakut b. 'Abdillah el-Hamavî er-Rûmî el-Bağdâdî. (1977). Mu'cemu'l-Buldân. Beyrut: Dâru Sâdır.
• Yaman, A. (2013). Zımmî / Fıkıh. DİA, (Cilt 44). İstanbul. 434-438.
• Yılmaz, H. (2017). Dımaşk’ın en zor yılı: Şehrin Moğollar tarafından işgali (658/1260). İslâm Araştırmaları Dergisi, (37), 71-99.
• Yiğit, İ. (2015). Memlûkler. İstanbul: Kayıhan Yayınları.
• Zengin, M. (2018). Melikü’l-Mansûr Ebî Bekr b. Muhammed dönemi Memlûk Türk Devleti tarihi (Elli Dokuz Günlük Saltanat), (Nisan 2018) (10), 257-270.
• Zengin, M. (2019). Sultan Selâhaddin Sâlih döneminde Memlükler. Tarih Okulu Dergisi, (Nisan 2019) (39), 313-332.
• Zeydân, A. (1988). Ahkâmu'l-Zimmîyyîn v'el-Mustâmînîn fî'd-Dâri'l-İslâm. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
• Zeydan, A. (1994). İslâm hukukuna göre zimmîler. H. Güleç (Çev.). D.E.Ü. İlahiyat Fak. Dergisi, (8), 431-440.