KÜRT MUHACİR VE MÜLTECİLER ÖZELİNDE OSMANLI DEVLETİ’NİN GÖÇ POLİTİKASINDA YAŞANAN DEĞİŞİMLER (1876-1918)

Yıl 2024, Cilt: 26 Sayı: 3, 1239 - 1268, 15.09.2024

Ozan Can Akpınar

https://doi.org/10.16953/deusosbil.1459791

Öz

Bu çalışmada II. Abdülhamid döneminden II. Meşrutiyet dönemine miras kalan Osmanlı Devlet’in göç politikası, Kürt muhacir ve mülteciler özelinde karşılaştırmalı bir şekilde değerlendirilmektedir. Buna göre II. Abdülhamid döneminde, yoğun bir Müslüman muhacir topluluğunun Osmanlı topraklarına gelmesine, Müslüman nüfusun artmasına yol açacağı için olumsuz bir nazarla bakılmadığı görülmektedir. Zira çoğunluğunu Kafkasya’dan gelenlerin oluşturduğu bu muhacirler; savaş, kıtlık, Kürt aşiretlerinin saldırıları veya ekonomik sıkıntılardan ötürü çareyi göç etmekte bulan Ermenilerin bıraktıkları topraklara iskân edilecekleri için doğuda daha güvenli bir bölge oluşturulabilecektir. Bu yaklaşım Meşrutiyet’in ilanından bir süre sonra devam etse de zaman içerisinde bazı değişiklikler yaşanmış, özellikle Türkçülük düşüncesinin bürokraside hâkim olması nedeniyle Müslüman muhacirlerin iskânında İslamî bakış açısının yerini daha çok milliyet eksenli bir anlayış almıştır. Öyle ki Birinci Dünya Savaşı’nda savaş mıntıkalarından kaçmak zorunda kalan çok sayıda Kürt mülteci, milliyet ekseninde iskân edilmeye çalışılmıştır. Böyle bir politika izlenmesindeki temel amaç ise göçebe-yarı göçebe bir yaşam sürdüren Kürtlerin, Türklerin çoğunlukta olduğu Anadolu içlerine iskân edilerek yerleşik hayata geçişlerinin sağlanmasıdır. Bu sayede, vergi ve askerlik gibi birtakım mükellefiyetleri yerine getirecekleri planlanmış; kimliklerini, yaşam tarzlarını değiştirmeleriyle birlikte ise faydalı bir unsur olmaları hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Muhacir, Mülteci, Kürtler, II. Abdülhamid, II. Meşrutiyet, İttihat ve Terakki Cemiyeti

CHANGES IN THE OTTOMAN EMPIRE’S MIGRATION POLICY IN THE CONTEXT OF KURDISH MUHAJIRS AND REFUGEES (1876-1918)

Öz

The present study comparatively analyzed the migration policy of the Ottoman Empire inherited from the reign of Abdülhamid II to the Second Constitutional Period, with a special focus on Kurdish muhajirs (migrants, coined from the Arabic word meaning “one who migrated from Mecca to Medina”) and refugees. In this regard, it was observed that the arrival of a significantly large Muslim muhajir group to the Ottoman lands was not viewed negatively during the reign of Abdülhamid II, as it would lead to an increase in the Muslim population. The reason behind this was that these muhajirs, the majority of whom came from the Caucasus, would be settled in the lands left by Armenians who had migrated due to war, famine, attacks by Kurdish tribes, or economic difficulties, and thus a safer region could be created in the east. Although this approach was maintained for an extended period of time after the proclamation of the Constitutional Monarchy, certain changes occurred over time, and the Islamic perspective was replaced by a more nationalist-oriented understanding in the resettlement of Muslim muhajirs, especially as the Turkist idea became dominant in the bureaucracy. Thus, attempts were made to settle many Kurdish refugees fleeing from the war zones during the First World War on the axis of nationality. The main purpose of such a policy was to ensure that the Kurds, who led a nomadic or semi-nomadic life, were settled in Anatolia, where Turks were the majority. In this way, it was envisioned that they would fulfill certain obligations, such as taxation and military service, and that by changing their identities and lifestyles, could become a useful element.

Anahtar Kelimeler

Migrant, Refugee, Kurds, Abdülhamid II, Constitutional Monarchy, CUP

Kaynakça

• Dahiliye Nezareti Dahiliye Kalem-i Mahsus Evrakı (DH.KMS): 41/18.
• Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti İkinci Şube (DH.EUM.2.Şb): 29/6.
• Dahiliye Nezareti Hukuk Müşavirliği Belgeleri (DH.HMŞ): 12/56.
• Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Evrakı (DH.İ.UM): 20/12.
• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT): 1573/73, 1109/45.
• Dahiliye Nezareti Sicill-i Nüfus Tahrirât Kalemi (DH.SN.THR): 82/55.
• Dahiliye Nezareti Şifre Evrakı (DH. ŞFR)
• İrade Hususi (İ.HUS): 85/117.
• İrade Meclis-i Umumi (İ.MLU): 12/41.
• Maliye Nezareti Emlak-ı Emiriye Müdüriyeti (ML.EEM): 1200/20.
• Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Evrakı (A.MKT.MHM): 609/29, 679/21.
• Taşra Evrakı Halep Vilayeti (TŞR.HL): 3/140.
• Yıldız Esas Evrakı (Y.EE): 132/13.
• Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat (Y.PRK.ASK): 175/30, 111/18.
• Yıldız Perakende Evrakı Umumi (Y.PRK.UM): 33/89, 18/93.
• Yıldız Sadaret Hususi Evrakı (Y.A.HUS): 314/14.
• American Consulate, Harput, Turkey, October 13, 1904. August 25, 1904 - October 22, 1904. No. 136. MS Turkey: Records of the U.S. Department of State, 1802-1949: Despatches From U.S. Consuls in Harput, Turkey, 1895-1906. National Archives (United States). Archives Unbound, Gale.
• Armenia and Kurdistan (1920). London: H.M Stationery Office.
• Lynch, H. F. B. (1901). Armenia-travels and sudy. Vol II. Longmans, Green, and Co. London: 39 Paternoster Row, New York and Bombay.
• Menatık-ı Harbiyeden Vürud Eden Mültecilerin Sevk, İskân, İaşe ve İkdarlarını Mübeyyin Talimatname (1332). Aşair ve Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi, Dersaadet: Matbaa-yı Osmaniye.
• Salnâme-i Vilâyet-i Bitlis, H. 1310
• Salnâme-i Vilâyet-i Bitlis, H. 1316.
• Serbesti (30 Nisan 1919). Kürd muhâcirîni hakkında bir vesîka-ı kat‘iyye-i ihsâiyye. 481, İstanbul.
• The Missionary Herald (1902). The Armenians in America. XCVIII (XI), November.
• Ahmed, K. M. (1992). Birinci Dünya Savaşı yıllarında Kürdistan. M. Düzgün (Çev). Ankara: Berhem Yayınevi.
• Akpınar, O. C. (2023). II. Abdülhamit döneminde Vilâyât-ı Sitte’de devlet-toplum ilişkileri: yönetsel Sorunlar, Hamidiye Alayları ve isyanlar (1876-1908). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya.
• Arvas, T. Z. (2015). Osmanlı belgelerinde Nasturi-Kürt aşiret anlaşmazlıkları (1856-1914). Karefad, 5 (3), 65-86.
• Asan, H. (2016). Kırım ve Kafkasya'dan Diyarbakır ve çevresine göçler (1876-1914): Elazığ, Malatya, Mardin ve Diyarbakır örneği. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Bingül, Ş. (2018). XIX. yüzyılın ikinci yarısında Van. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Bozkurt, S. (2013). Bir toplumsal mühendislik kurumu olarak ‘Aşâir ve Muhâcirîn Müdîriyyet-i Umûmiyyesi’. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Bozkurt, S. (2022). Son dönem Osmanlısında aşiretlerle ilgili yapılan kanuni düzenlemelere dair bir bilanço denemesi. T. Şur & Y. Çakmak (Der.), Aktör, Müttefik, Şakî Kürt Aşiretleri içinde (s. 51-74). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bozkurt, S. (2023). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e süregelen bir mesele: Kürt mültecileri. A. Işık vd. (Der.), Kürtler ve Cumhuriyet içinde (s. 719-726). Ankara: Dipnot Yayınları.
• Bozkurt, U. (2021). II. Abdülhamid dönemi (1876-1909) göç hareketlerinin iktisadî hayata yansımaları. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• Chochiev, G. & Koç, B. (2006). Migrants from the North Caucasus in Eastern Anatolia: some notes on their settlement and adaptation (second half of the 19th century-beginning of the 20th century). Journal of Asian History, 40 (1), 80-103.
• Çelik, G. (1999). Osmanlı Devleti’nin nüfus ve iskân politikası”. Divan, I, 49-110.
• Çiftçi, E. (2022). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e hayalî bir cemaat olarak Heyderan aşireti ve değişimi. T. Şur & Y. Çakmak (Der.), Aktör, Müttefik, Şakî Kürt Aşiretleri içinde (s. 257-272). İstanbul: İletişim Yayınları
• Deringil, S. (2017). 19. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nde ihtida ve irtidad. A. Anadol, T. U. Belge (Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Duguid, S. R. (1970). Centralization and localism: aspects of Ottoman policy in Eastern Anatolia 1878-1908. (Unpublished MA Dissertation). Simon Fraser University, Vancouver, Canada.
• Dündar, F. (2013). Kahir ekseriyet: Ermeni nüfus meselesi (1878-1923). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Dündar, F. (2002). İttihat ve Terakki’nin Müslümanları iskân politikası (1913-1918). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Dündar, F. (2008). Modern Türkiye’nin şifresi İttihat ve Terakki’nin etnisite mühendisliği (1913-1918). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Erdem, U. (2018). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e muhacir komisyonları ve faaliyetleri (1860-1923). Ankara: TTK Yayınları.
• Erkan, S. (1993). Kırım Kafkasya ve Doğu Anadolu göçleri (1878-1908). (Doktora Tezi). Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun.
• Georgeon, F. (2018). Sultan Abdülhamid. A. Berktay (Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Günay, N. (2021). Aşiretler, muhacirler, mübadiller ve mültecilerin iskânı. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Hakan, S. (2019). Türkiye kurulurken Kürtler (1916-1920). İstanbul: İletişim Yayınları.
• İpek, N. (1991). Kafkaslar’dan Anadolu’ya Göçler (1877-1900). Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 6 (1), 101-138.
• İpek, N. (1995). Anadolu’dan Amerika’ya Ermeni göçü, OTAM, 6(6), 257-280.
• İpek, N. (2022). Memalik-i Şahanede Muhaceret. Ankara: TTK Yayınları.
• Karaca, A. (1993). Anadolu ıslahâtı ve Ahmet Şâkir Paşa (1838-1899). İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Karaman, F. (2020). Mehmed Memduh Pasha: an imperial biography from Tanzimat to Republic. (Unpublished Phd Dissertation). Humanities and Social Sciences of İstanbul Şehir University, İstanbul.
• Kaya, E. (2007). Birinci Dünya Savaşı ve Milli Mücadele’de vilâyât-ı şarkiyye ve Aydın vilayeti mültecileri (1915-1923). Ankara: Ebabil Yayıncılık.
• Lazarev, M.S., Mıhoyan, Ş.X., Vasilyeva, A.I., Gasratyan, M.A. & Jigalina, O.I. (2010). Kürdistan tarihi. Lazarev, M.S. & Mıhoyan, Ş.X. (Der.). İ. Kale (Çev.). İstanbul: Avesta Basın Yayın.
• Muhammed Emin Zeki Beg (2012). Kürtler ve Kürdistan tarihi. M. A. Avni, V. İnce, M. Dağ, R. Adak & Ş.Aslan (Çev.). İstanbul: Nubihar Yayınları.
• Öğün, T. (2004). Unutulmuş bir göç trajedisi vilayât-ı şarkiye mültecileri (1915-1923). Ankara: Babil Yayıncılık.
• Özdemir, H. (2019). Osmanlı Ermenilerinin göçünün fotoğrafını çekmek: terk-i tâbiiyet ve pasaport politikaları. Toplumsal Tarih. Nisan, 304, 82-90.
• Özkan, K. (2020). İmparatorluktan ulus-devlete geçişte göçlerin rolü (1918-1923). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• Özkan, S. H. (2019). Bitlis’ten Amerika’ya Ermeni Göçü ve Amerika’da Ermeni Diasporasının Faaliyetleri (1878-1915). M. İnbaşı, M. Demirtaş (Haz.), Tarihî ve Kültürel Yönleriyle Bitlis (I. Cilt) içinde (s. 527-536). Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları.
• Polatel, M. (2017). Armenians and the land question in the Ottoman Empire, 1870-1914. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Atatürk Institute for Modern Turkish History of Boğaziçi University, İstanbul.
• Sasuni, G. (1992). Kürt Ulusal Hareketleri ve 15. Yüzyıldan Günümüze Ermeni Kürt İlişkileri. B. Zartaryan, M. Yetkin (Çev.). İstanbul: Med Yayınları.
• Temel, C. (2023). I. Dünya Savaşı yıllarında 1916 Kürt tehciri ve İttihat-Terakki’nin, iskân ve nüfus politikaları (1913-1918). İstanbul: İsmail Beşikci Vakfı Yayınları.
• Termen, R. İ. (2013). 1907 yılında Van, Bitlis ve Diyarbakır vilayetlerine yapılan araştırma gezisinin raporu. Tiflis, Genel Kurmay Başkanlığı Kafkasya Askerî Bölgesi Tiflis Matbaası, 49-88. M. Bashanov (Der.), Türkiye’de Ermeni meselesi (Rus Genelkurmay Başkanlığı Belgeleri). İ. Kemaloğlu (Çev.). Ankara: TTK Yayınları.
• Üngör, U. Ü. (2015). Felaketlerle dolu on yıl: (1915-1925) Ermeniler ve Kürtler. J. Jongerden, J. Verheij (Haz.), Osmanlı Döneminde Diyarbekir’de Toplumsal İlişkiler (1870-1915) içinde (s. 269-298). A. Gür (Çev.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Yüksel, H. (2007). Ulus inşasında zorunlu göç unsuru: tek parti dönemi (1923-1945) iskan kanunları. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.