ATÎK ŞİKÂYET DEFTERLERİ’NDE URFA (RUHA) VAKIFLARIYLA İLGİLİ SORUNLAR

Yıl 2024, Cilt: 26 Sayı: 4, 1818 - 1838, 12.12.2024

Abdullah Ekinci , Berna Torkak

https://doi.org/10.16953/deusosbil.1397607

Öz

Bu çalışma, 1649-1837 yılları arasında Atik Şikâyet Defterleri’nde Urfa vakıflarıyla ilgili sorunları ele almaktadır. İslam devletlerinde asırlar boyunca derin tesirler bırakan vakıflar dinî, sosyal, kültürel ve hukukî bir müessesedir. Bu müessese bilhassa Osmanlı Devleti’nde büyük bir gelişim göstermiştir. Toplumun hemen hemen bütün ihtiyaçlarına cevap veren vakıflar, devletin içinde bulunduğu duruma da bağlı olarak zaman içerisinde bozulmaya başlamıştır. Bu da vakıflarda çeşitli sıkıntı ve problemlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Urfa’daki vakıflarda yaşanan temel sorun yönetim, gelir, sosyal hizmet ve hizmetlilerden kaynaklanmaktadır. Şehir sakinlerinin Divan-ı Hümayun’a ilettikleri şikâyetlerde vakıfların eski fonksiyonunu kaybettiği müdahale, rencide, taaddi ve gadr kelimelerinden anlaşılmaktadır. Şikâyetlerdeki bu retorik söylemler tevliyeti, geliri ve hizmeti ele geçirmeye çalışanların haksızlığına işaret etmektedir. Vakıflarda gelir ve hizmet gaspında bulunan kişiler askerî ve maliye beratlarını öne sürmekteydi. Müşteki ve müştekanın meşrulaştırma aracı sayılan bu beratlara karşı Divan, defterlere müracaat ederek adaletsizliği ortadan kaldırmaya çalışmıştır. Dolayısıyla bu çalışma Urfa vakıflarıyla ilgili adalet denetim mekanizmasına iletilen şikâyetlerdeki problemlere odaklanmaktadır. Bu doğrultuda Osmanlı Arşivi’nde bulunan Atik Şikâyet Defterleri, Evkaf Defterleri, Urfa Şer’iyye Sicilleri ve bireysel belgelerden istifade edilerek alandaki mevcut literatüre katkı sağlanması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Urfa (Ruha), Vakıf, Atik Şikâyet Defterleri, Divan-ı Hümayun.

PROBLEMS RELATED TO THE FOUNDATIONS OF URFA (RUHA) IN THE ATİK ŞİKAYET DEFTERS

Öz

This study deals with the problems related to the foundations of Urfa in the Atik Şikayet Defters between 1649 and 1837. Foundations are a religious, social, cultural and legal institution that left a deep impact on Islamic states for centuries. This institution showed a great development especially in the Ottoman Empire. The foundations, which responded to almost all the needs of the society, started to deteriorate and degenerate over time depending on the situation of the state. This led to the emergence of various difficulties and problems in foundations. The main problems in the foundations in Urfa stemmed from management, income, social services and servants. In the complaints submitted to the Divan-ı Hümayun by the inhabitants of the city, it is understood from the words interference, offense, taaddi and gadr that the foundations lost their former function. These rhetorical discourses in the complaints point to the injustice of those who tried to seize the trusteeship, income and services. Those who extorted income and services from the foundations claimed military and fiscal certificates. Against these certificates, which were considered a means of legitimizing the complainant and the complainant, the Divan tried to eliminate injustice by resorting to the ledgers. Therefore, this study focuses on the problems in the complaints submitted to the judicial oversight mechanism regarding the foundations of Urfa. In this direction, it is aimed to contribute to the existing literature in the field by utilizing the Atik Şikayet Defters, Evkaf Defters, Urfa Shar'iyye Registers and individual documents in the Ottoman Archive.

Anahtar Kelimeler

Foundation, Atik Şikayet Defters, Divan-ı Humayun

Kaynakça

• A.{DVNSAHK.CZRKD. d. (Bab-ı Asafî-Cezair ve Rakka Ahkâm Defterleri)24.
• A.{DVNSŞKT. d. (Bab-ı Asafî-Atîk Şikâyet Defterleri) 4; 13; 18; 39; 41; 42; 44; 51; 80; 88; 104; 105; 109; 111; 112; 113; 114; 115; 116; 120; 125; 126; 132; 149; 152; 154; 163; 170; 177; 193.
• AE. SAMD. IIII. (Ali Emiri-III. Ahmed)84/8444.
• C. EV. (Cevdet-Evkaf)145/7224; 255/13009; 469/23726; 512/25864.
• EV. d. (Evkaf Defterleri) 12373; 12979; 14164; 15803; 16232; 17350; 18256; 22052.
• MŞH. ŞSC. d. (Urfa Şer’iyye Sicilleri) 8820; 8822; 8823; 8830; 8832; 8835; 8843.
• Akdağ, M. (2020). Türkiye’nin iktisadî ve içtimaî tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Akgündüz, A. (1984). İslam hukukunda ecr-i misil müessesesi ve günümüz hukukuna te’sirleri. Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 2 (2), 339-375.
• Akipek, Ş. & Altaş, H. (1988). Vakıflarda evladiye davaları. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 47 (1), 145-151.
• Akpınarlı, F. (1996). Şanlıurfa cülha dokumacılığı. Şanlıurfa: Şanlıurfa İli Kültür Eğitim Sanat ve Araştırma Vakfı Yayınları.
• Aktaş, N. (1991). Atik Şikâyet Defteri. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. IV, 68. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Alkan, M. (2007). Osmanlı vakıf sisteminde bozulma üzerine bazı düşünceler. Türk Dünyası Araştırmaları. 166, 67-83.
• Alkan, M. (2014). Adana vakıfları insan, vakıf ve şehir. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Arslanboğa, K. (2018). Osmanlı Devleti’nde vakıf yönetiminde tevliyet: İstanbul örneği. Yönetim Bilimleri Dergisi. 16 (32), 551-558.
• Barkan, Ö. L. (1942). Osmanlı İmparatorluğunda bir iskân ve kolonizasyon metodu olarak vakıflar ve temlikler I istilâ devirlerinin kolonizatör Türk dervişleri ve zaviyeler. Vakıflar Dergisi. 2, 279-386.
• Barkan, Ö. L. (1980). Türk-İslâm toprak hukuku tatbikatının Osmanlı İmparatorluğu’nda aldığı şekiller. Türkiye’de Toprak Meselesi 1. İstanbul: Gözlem Yayınları.
• Birecikli, İ. B. (2012). Medine-i Urfa şer’iyye sicillerine (204, 205, 218, 225 no’lu) göre Urfa Kazası’nda vakıflar 1845-1899. Vakıflar Dergisi. 37, 245-264.
• Bizbirlik, A. (2002). 16 yüzyıl ortalarında Diyarbekir Beylerbeyliği’nde vakıflar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Cin, H. & Akgündüz, A. (2011). Türk hukuk tarihi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• Cula, B. (2017). 227/2 numaralı Şanlıurfa şer’iyye sicili transkripsiyonu ve değerlendirilmesi (H. 1303-1305/M. 1886-1887). (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa.
• Çoban, H. (2018). 206/3 numaralı Urfa şer’iyye sicili’nin transkripsiyon ve değerlendirilmesi (367-602). (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa.
• Devellioğlu, F. (1999). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lügat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Durma, A. (2015). Evliyalar şehri Urfa. Şanlıurfa: Erol Matbaası.
• Ekinci, A. & Asoğlu, İ. (2018). Karaköprü kariyesinin Şazeli Şeyh Ali Dede’ye temlîkine dair fermân. Abdullah Ekinci (Ed.) Osmanlı Urfası 2. 189-195. İstanbul: Urfa Okulu Yayınları.
• Ekinci, A. & Paydaş, K. (2008). Taş devrinden Osmanlıya Urfa tarihi. Şanlıurfa: Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Ekinci, A. & Polat, M. (2022). Memlüklülerden Osmanlı’ya Mencek Bin Abdullah vakfı, vakfiye’ye göre Ruha ve Ruha’da vefâîlik. Süreyya Eroğlu Bilgin, Seçil Çokoğullu, Muharrem Oral (Ed.) Bir Ömür Urfa: A. Cihat Kürkçüoğlu Armağanı. 17-59. Ankara: Gece Kitaplığı.
• Ekinci, A. & Torkak, B. (2022). Osmanlı döneminde Karaköprü. Abdullah Ekinci (Ed.), Karaköprü Tarih ve Kültür Atlası 1. 185-207. Şanlıurfa: Karaköprü Belediyesi Kültür Yayınları.
• Ekinci, A. & Torkak, B. (2022). Urfa ve Birecik’te zulmün öznesinde iki isim Rakka Beylerbeyleri Dilaverler. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 22 (2), 589-610.
• Ekinci, A. & Torkak, B. (2023). Rumiye Şeyhi Mahmud Urmevî’nin evlatlarına ait temliknâme sureti. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 58, 41-54
• Ekinci, A. & Torkak, B. (2023). Urfa’da mistik bir mekan: Hindiye Tekkesi. ŞURKAV Şanlıurfa Kültür Sanat Tarih ve Turizm Dergisi. 44, 105-114.
• Ekinci, A. (2018). Şehrin aynası kapılar: Urfa şehir kapıları. Abdullah Ekinci (Ed.) Osmanlı Urfası 1. 67-77. İstanbul: Urfa Okulu Yayınları.
• Emecen, F. (2005). Osmanlı divanının ana defter serileri: Ahkâm-ı Mîrî, Ahkâm-ı Kuyûd-ı Mühimme ve Ahkâm-ı Şikâyet. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. 3 (5), 107-139.
• Günay, H. M. (2012). Vakıf. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XLII, 475-479. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Işık, H. (2019). Bir kamu hizmeti birimi olarak vakıfların Osmanlı toplum yaşamındaki rolü. Akademik Bakış. 16, 1-10.
• İnalcık, H. (1959). Osmanlılar’da raiyyet rüsumu. Belleten. 23 (92), 575-610.
• İnalcık, H. (2009). Devlet-i ‘Aliyye Osmanlı İmparatorluğu üzerine araştırmalar-1. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İnalcık, H. (2017). Osmanlı’da devlet, hukuk ve adâlet. İstanbul: Kronik Kitap.
• İnalcık, H. (2018). Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomik ve sosyal tarihi-1 (1300-1600). (Çev. Halil Berktay). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İpşirli, M. (2011). Temliknâme. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XL, 430-431. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kahraman, Ş. (2016). 214 nolu Urfa şer’iyye sicilinin (H.1287-H.1288/M.1870-1871) 1-163. sayfaları arası transkripsiyon ve değerlendirilmesi. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa.
• Kaya, M. (2017). İslâm hukukunda ve Osmanlı tatbikatında aile vakıfları. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
• Kaya, P. H. & Koca, M. (2020). Osmanlı’dan günümüze vakıf sisteminin gelişimi. Al Farabi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi. 5 (2), 146-160.
• Kaya, S. (2014). Osmanlı hukukunda icâreteyn. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Kazıcı, Z. (1999). Osmanlılar’ın Haremeyn’e bakışları. İslâmî Araştırmalar Dergisi. 12 (3-4), 237-242.
• Kırçıl Akkoç, F. (2010). Mahkeme sicillerine göre XVI. yüzyılın ikinci yarısında (1550-1565) Bursa vakıfları. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
• Kovacs, N. E. (2013). 17. yüzyılda Divan-ı Hümayun’un şikâyet defterleri. Mehmet Yıldırır, Songül Kadıoğlu (Haz.) Osmanlı Coğrafyası Kültürel Arşiv Mirasının Yönetimi ve Tapu Arşivlerinin Rolü Uluslararası Kongresi 1. (21-23 Kasım İstanbul). 273-284. Ankara: Korza Basım.
• Köprülü, F. (2005). İslâm ve Türk hukuk araştırmaları ve vakıf müessesesi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Küçükaçar, İ. (2017). 213 numaralı Şanlıurfa şer’iyye sicili’nin (176-349 sayfaları arası) transkripsiyon ve değerlendirmesi (H. 1290-1292/M. 1873-1875). (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa.
• Kürkçüoğlu, A. C. (1990). Ruha’dan Urfa’ya: 1780-1980. Ankara: Şanlıurfa Belediyesi Kültür ve Eğitim Müdürlüğü.
• Kürkçüoğlu, A. C. (2013). Şanlıurfa ili camileri. Ankara: Şanlıurfa Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayınları.
• Kütükoğlu, M. S. (1988). Osmanlı belgelerinin dili (diplomatik). İstanbul: Kubbealtı Neşriyâtı.
• Majer, H. G. (1984). Das osmanische registerbuch der beschwerden (Şikâyet Defteri) vom Jahre 1675. Wien: Österreichische Akademie der Wissenschaften.
• Mumcu, A. (2020). Divan-ı Hümayun. Ankara: Phoenix.
• Öğüt, T. (2013). 18-19. yy’da Birecik sancağında iktisadi ve sosyal yapı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öztürk, M. (2020). 216/2 numaralı Urfa şer’iyye sicili’nin transkripsiyon ve değerlendirmesi (H. 1315-1317/M. 1897-1899). (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa.
• Öztürk, N. (2006). Mütevelli. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XXXII, 217-220. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Raymond, A. (1995). Osmanlı döneminde Arap kentleri. (Çev. Ali Berktay). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Singer, A. (2004). Osmanlı’da hayırseverlik (Kudüs’te bir haseki sultan imareti). (Çev. Dilek Şendil). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Şahin Allahverdi, R. (2016). Zürrî vakıfların idaresinde yaşanan sorunlar. The Journal of Academic Social Science Studies. 43, 313-323.
• Şemseddin Sami. (2004). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Şensoy, F. (2016). Osmanlı İmparatorluğu’nda vakıfların ekonomi boyutları. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi. 10, 41-63.
• Taşkesen, M. Ö. (2017). Osmanlı döneminde sosyal refah sistemi olarak vakıflar. İş ve Hayat. 3 (5), 57-66.
• Teber, Ö. F. (2002). Osmanlı toplumunda bir sosyal kurum olarak vakıf çeşitleri ve işleyişi. Dini Araştırmalar. 4 (12), 197-205.
• Tekin, H. (2019). 219 numaralı Urfa şer’iyye sicili’nin transkripsiyon ve değerlendirmesi (H. 1311-1312/M. 1893-1895). (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa.
• Torkak, B. (2023). Atik Şikâyet Defterlerinde Ayntab, Diyarbekir ve Ruha (1649-1837). (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa.
• Tuğ, B. (2023). Namus siyaseti: 18. yüzyıl Osmanlı Anadolusu’nda ırz, şiddet, hukuk. (Çev. Gülbin Akgün). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Tuğluca, M. (2016). Osmanlı devlet-toplum ilişkisinde şikâyet mekanizması ve işleyiş biçimi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tunç, M. N. (2020). Hurufat defterlerine göre vakıf kurumlarında yaşanan sıkıntılar: Adıyaman vakıfları örneği. Vakıflar Dergisi. 53, 101-114.
• Turan, A. N. (2012). XVI. yüzyılda Ruha (Urfa) sancağı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Turgut, B. (2020). Urfa vakıfları (1850-1900). İstanbul: Arı Sanat Yayınevi.
• Yediyıldız, B. (2003). XVIII. yüzyılda Türkiye’de vakıf müessesesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yediyıldız, B. (2012). Vakıf. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XLII, 479-486. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yıldırım, M. (2020). 206/4 (603-815) numaralı Urfa şer’iyye sicili’nin transkripsiyonu ve değerlendirmesi. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa.
• Yıldız, A. (2010). 204 numaralı şer’iyye sicili defterine göre Urfa’da ekonomik sosyal ve kültürel hayat. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.