BİRİNCİ TBMM DÖNEMİ’NDE İSTANBUL HÜKÜMETLERİNİN YASAMA FAALİYETLERİ VE TBMM’DE ÖRNEKLERLE BUNA İLİŞKİN YAŞANAN MEŞRUİYET TARTIŞMALARI

Yıl 2024, Cilt: 26 Sayı: 4, 1791 - 1817, 12.12.2024

Hasan Kendirci

https://doi.org/10.16953/deusosbil.1524777

Öz

Kurtuluş Savaşı sürecinde, 12 Ocak 1920’de açılan son Osmanlı Mebusan Meclisi 16 Mart 1920’de İstanbul’un işgal edilmesiyle çalışamaz hale gelmiş ve Padişah Vahdettin tarafından 11 Nisan 1920’de feshedilmiştir. İstanbul yönetimi feshedilen parlamentonun yerine yenisini açmak yerine 1876 Anayasası’nın, parlamentonun toplanamadığı zamanlara mahsus olarak hükümete verdiği geçici kanun yapma yetkisini kullanma yoluna gitmiştir. Hükümetlere verilmiş olan geçici yasama yetkisi işgal İstanbul’undaki hükümetler eliyle kalıcı hale getirilerek parlamentoya gereksinim duyulmayacak biçimde kullanılmıştır. Bu yetkiyi kullanan hükümetler siyasal, ekonomik ve sosyal içerikli yüzlerce geçici kanun çıkarmışlardır. Meclis-i Mebusan’ın olmadığı bir ortamda 23 Nisan 1920’de Ankara’da açılacak olan TBMM ise temsil yetkisini İstanbul’dan bağımsız bir şekilde üstlenerek idareyi aşama aşama ele geçirmeye başlamıştır. TBMM bir yandan da çalışmalarına başladığı ilk günlerden itibaren yeni rejime geçişi mümkün kılacak bir meşruiyet zemini oluşturmaya çalışmıştır. Bu arayış doğrultusunda İstanbul hükümetlerinin, geçici kanun düzenlemelerini de kapsayan her türlü tasarrufunu yok sayma yoluna gitmiştir. Bu konuyla ilgili çıkaracağı kanunda İstanbul’un işgali dolayısıyla buradaki siyasi iradenin artık bağımsız olmadığını bu nedenle işgalin başlangıcı olan 16 Mart 1920 tarihinden itibaren gerçekleştirdiği her türlü tasarrufun yok sayılacağını belirtmiştir. TBMM, uzun tartışmalardan sonra kararlaştırdığı 16 Mart 1920 tarihini, saltanatın kaldırıldığı günlerde Osmanlı Devleti’nin bitiş noktası olarak da işaretlemiştir. Çalışmamızın amacı buraya kadar özetlediğimiz süreci hukukî ve tarihsel yönleriyle ayrıntılı olarak değerlendirmektir.

Anahtar Kelimeler

Meclis-i Mebusan, Muvakkat Kanun, Kanun-u Esasî, Kurtuluş Savaşı, Türkiye Büyük Millet Meclisi, 1921 Anayasası

LEGITIMACY DEBATES REGARDING THE LEGISLATIVE ACTIVITIES OF THE ISTANBUL GOVERNMENTS AND RELATED EXAMPLES IN THE FIRST PERIOD OF THE GRAND NATIONAL ASSEMBLY OF TURKEY (TBMM)

Öz

During the War of Independence, the last Ottoman Chamber of Deputies, which was inaugurated on 12 January 1920, ceased to function after the occupation of Istanbul on 16 March 1920 and was abolished by Sultan Vahdettin on 11 April 1920. Instead of setting up a new parliament to replace the abolished one, the Istanbul administration preferred to use the temporary legislative powers granted to the government by the Constitution of 1876 for periods when parliament could not be convened. The temporary legislative power conferred to the governments was turned into a permanent power by the governments in occupied Istanbul and used in such a way that there was no need for a parliament. Governments have enacted hundreds of temporary political, economic and social laws using this power. The Grand National Assembly of Turkey (TBMM), which was established in Ankara on 23 April 1920 in the absence of a Chamber of Deputies, assumed the representative authority independent of Istanbul and gradually began to take over the administration. From its earliest days, the Grand National Assembly of Turkey (TBMM) was also concerned with the building of a legitimacy base for the transition to the new regime. In line with this pursuit, it has decided to ignore all the acts of the governments in Istanbul, including the temporary law regulations. In a law passed on this issue, it declared that due to the occupation of Istanbul, the political will here was no longer independent and therefore any kind of action taken by it since 16 March 1920, the beginning of the occupation, would be ignored. After long deliberations, the Turkish Grand National Assembly decided to mark 16 March 1920, which coincided with the abolition of the Sultanate, as the end of the Ottoman Empire. The aim of our study is to provide a detailed assessment of the process that has been summarised so far in terms of its legal and historical aspects.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Chamber of Deputies, Temporary Law, Constitution of the Ottoman, War of Independence, Grand National Assembly of Turkey, Constitution of 1921

Kaynakça

• 16 Mart 1336 Tarihinden İtibaren İstanbul Hükûmetince Akdedilen Bilcümle Mukavelat, Uhudat Vesairenin Keenlemyekün Addi Hakkında Kanun (1337, 14 Şubat). Ceride-i Resmiye (S. 2).
• Atatürk, M. K. (1999). Nutuk (C. I-II). İstanbul: Yenigün Haber Ajans Basın ve Yayıncılık.
• Düstur – Tertib-i Sani, C. 12 (25 Cemâziyelâhir 1338 – 14 Rebîülevvel 1341) (16 Mart 1336 – 4 Teşrinisani 1338). (1927). İstanbul: Evkaf Matbaası.
• Hadisat-ı Siyasiye-i Dahiliyeden Dolayı Vefat Eden Bazı Zevat Ailelerine Hizmet-i Vataniye Tertibinden Maaş Tahsisi Hakkında Kararname (1336, 1 Haziran). Takvim-i Vekayi (S. 3868).
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre: 3, İçtima Senesi: 3, C. 1, Onüçüncü İnikad (3 Kânunuevvel 1332), s. 149. (1332). https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/MECMEB/mmbd03ic03c001/mmbd03ic03c001ink013.pdf (Erişim tarihi: 10.01.2024).
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre: 4, İçtima Senesi: 1, C. 1, İçtimâ-ı Fevkalade, Yirmidördüncü İnikad 18 Mart 1336 (1920), ss. 496-497. (1920). https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/MECMEB/mmbd04icf01c001/mmbd04icf01c001ink024.pdf (Erişim tarihi: 08.01.2024).
• Meclis-i Mebusan’ın Feshi Hakkında İrade-i Seniyye (1338, 23 Receb / 1336, 13 Nisan), Takvim-i Vekayi (S. 3826).
• TBMM Zabıt Ceridesi C. 1., D: 1, S: 1, İ: 11, Celse: 2, 4 Mayıs 1336. (T. Y.). Ankara: Büyük Millet Meclisi Matbaası.
• TBMM Zabıt Ceridesi C. 1., D: 1, S: 1, İ: 12, Celse: 1, 6 Mayıs 1336. (T. Y.). Ankara: Büyük Millet Meclisi Matbaası.
• TBMM Zabıt Ceridesi C. 1., D: 1, S: 1, İ: 7, Celse: 2, 29 Nisan 1336. (T. Y.). Ankara: Büyük Millet Meclisi Matbaası.
• TBMM Zabıt Ceridesi C. 2., D: 1, S: 1, İ: 25, Celse: 7, 7 Haziran 1336. (T. Y.). Ankara: Büyük Millet Meclisi Matbaası.
• Türkiye Büyük Millet Meclisinin, Hukuku Hâkimiyet ve Hükümraninin Mümessili Hakikisi Olduğuna Dair (1338, 30 Teşrinisani). https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc001/karartbmmc001/karartbmmc00100308.pdf (Erişim tarihi: 30.04.2024).
• Akandere, O., & Polat, H. A. (2011). Damat Ferit Paşa hükümetlerinin Millî Mücadele karşıtı politikaları. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Akın, R. (2001). TBMM devleti (1920-1923) Birinci Meclis Döneminde devlet erkleri ve idare. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Akın, R. (2014). İttihat ve Terakki Hükümetleri’nin Divan-ı Harb-i Örfi’de yargılanması ve Malta sürgünleri (1918-1921). Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1 (1), 59-120.
• Akşin, S. (1992). İstanbul hükümetleri ve Milli Mücadele C. 2: son meşrutiyet 1919-1920. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Akşin, S. (2002). Siyasal tarih (1908-1923). S. Akşin (Ed.), Türkiye tarihi – C. 4: çağdaş Türkiye tarihi (1908 – 1980) içinde (ss. 27-123). İstanbul: Cem Yayınevi.
• Akşin, S. (2010). İç savaş ve Sevr’de ölüm. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Arslan, A. (1995). Anadolu Fevkalade Müfettişi-i Umumiliği - IV. ve V. Damat Ferit hükümetlerinin Anadolu'daki yönetimi Büyük Millet Meclisi'nden geri alma teşebbüsü (1920). Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 4 (16), 443-450. https://doi.org/10.1501/Tite_0000000031
• Ateş, F. (2018). II. Meşrutiyet sonrası kurşunla sansür geleneği bir muhalefet tasfiyesi örneği olarak Ahmet Samim cinayeti. Aksaray Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2 (2), 89-104. https://doi.org/10.38122/ased.486548
• Bağy. (T.Y.) Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/bagyi
• Başabaş Dirier, A. (2021). Kuvayı İnzibatiye / Hilafet Ordusu. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 8 (3), 968-983. https://doi.org/10.46868/atdd.153
• Çetin, N. (2015). Son sadrazam Ahmet Tevfik Paşa. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Çoker, F. (1994). Türk parlamento tarihi – Milli Mücadele ve T.B.M.M. I. Dönem 1919-1923 C. 1. Ankara: TBMM Vakfı Yayınları.
• Çoker, F. (1995). Türk parlamento tarihi – Milli Mücadele ve T.B.M.M. I. dönem 1919-1923 C. 3. Ankara: TBMM Vakfı Yayınları.
• Demirel, A. (2017). İlk meclisin vekilleri – Milli Mücadele Döneminde seçimler. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Erdem, T. (1982). Anayasalar ve seçim kanunları (1876 – 1982). İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Gazel, A. A. (2022). Osmanlı Devleti’nde parlamento fesihleri (1877-1920). Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 18 (35), 67-101.
• Girit, K. (2017). Dönemin olayları ışığında Resneli Niyazi Bey. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon.
• Göl, H. (2021). Belgelerle Mahmut Şevket Paşa suikastı. Tarih & Gelecek Dergisi, 7 (1), 334-362. https://doi.org/10.21551/jhf.892783
• Güneş, İ. (1985). Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin düşünsel yapısı (1920 – 1923). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Güneş, İ. (1998). Türk parlamento tarihi – I. ve II. Meşrutiyet, C. 2. Ankara: TBMM Vakfı Yayınları.
• Hudson, M. O. (1927). Law reform in Turkey. American Bar Association Journal, 13 (1), 5-8.
• İba, Ş., & Bakırcı, F. (2021). Türk Hukukunda “geçici kanun” ve “geçici madde” kavramları üzerine. Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, 9 (17), 271-302. https://doi.org/10.18771/mdergi.957901
• Koylu, Z. (2010). Eskişehir Mutasarrıfı Hilmi Bey’in öldürülmesi. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 12 (46), 425-455. https://doi.org/10.1501/Tite_0000000331
• Küçük, C. “Bâbıâli Baskını”, https://islamansiklopedisi.org.tr/babiali-baskini (Erişim Tarihi: 16.09.2024).
• Kütükoğlu, M. S. (T. Y.). İrâde-i seniyye. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/irade-i-seniyye#:~:text=Arap%C3%A7a%20bir%20kelime%20olan%20ir%C3%A2de,emir%20kar%C5%9F%C4%B1l%C4%B1%C4%9F%C4%B1%20kullan%C4%B1lan%20bir%20tabirdir (Erişim tarihi: 10.01.2024).
• Örsten Esirgen, S. (2017). Osmanlı Devleti’nde kanun yapma geleneği ve Cumhuriyet Döneminde uygulanan Osmanlı kanunları. Ankara: Turhan Kitabevi.
• Örsten Esirgen, S. (2022). Türk hukuk tarihinde kanun-ı muvakkat kavramı ve uygulaması. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 71 (1), 477-513. https://doi.org/10.33629/auhfd.1061340
• Starr, J.,. & Pool, J. (1974). The impact of a legal revolution in rural Turkey. Law & Society Review, 8(4), 533-560. https://doi.org/10.2307/3052883
• Şahin, A. M. (2021). Muvakkat kanunlar ve İttihat ve Terakki Cemiyeti. İstanbul Medipol Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 8 (2), 445-473. 10.46547/ imuhfd.2021.08.02.11
• Tanör, B. (2014). Osmanlı-Türk anayasal gelişmeleri (1789-1980). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tekin, Y., & İba, Ş. (2020). Görüşme ve yasama yöntemi bağlamında 1921 Anayasasının kanunlaşma süreci. Amme İdaresi Dergisi, 53 (2), 1-18.
• Tunaya, T. Z. (1998). Türkiye’de siyasal partiler – C. 1: İkinci Meşrutiyet Dönemi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Tunaya, T. Z. (2003). Bağımsız Türkiye kurucusu Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin 50. yıldönümünde. Türkiye’de Siyasal Gelişmeler (1876-1938) C. 2 içinde (ss. 83-115). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Tunaya, T. Z. (2004). Hürriyetin ilânı – İkinci Meşrutiyet’in siyasi hayatına bakışlar. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Tunaya, T. Z. (2007). Türkiye’de siyasal partiler C: 3: İttihat ve Terakki – bir çağın, bir kuşağın, bir partinin tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Turan, Ş. (1992). Türk devrim tarihi 2. Kitap: Ulusal direnişten Türkiye Cumhuriyeti’ne. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Ünlü, T. B. (2019). II. Meşrutiyet ve Erken Cumhuriyet Dönemlerinde İttihatçı bir fedai ve milletvekili Atıf Kamçıl. (Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi). Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, İstanbul.
• Yılmaz, E. (1986). Hukuk sözlüğü. Ankara: Seçkin Kitabevi.
• Yiğit, Y. (2014). İttihat ve Terakki Fırkası içinde parti içi muhalefet: Hizb-i Cedit Hareketi. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 14 (28), 103-125.
• Zevkliler, A. (1989). Medeni hukuk. Ankara: Savaş Yayınları.
• Zülfikar, H. (2016). Yok hükmünde. Türk Dili – Dil ve Edebiyat Dergisi, 110 (771), 38- 42.
• Zürcher, E. J. (2003). Milli Mücadelede İttihatçılık. (Çev. Salihoğlu, N.). İstanbul: İletişim Yayınları.