AN EVALUATION OF THE NATURE AND FUNCTION OF DREAMS IN THE TREATISES OF THE IKHWÂN AL-SAFÂ

Year 2025, Volume: 27 Issue: 3, 1370 - 1391, 15.09.2025

Nusret Taş

https://doi.org/10.16953/deusosbil.1670160

Abstract

The subject of this study is the nature and function of the concept of dream discussed in the Treatises of the Ikhwân al-Safâ written in the 10th century. The aim of the study is to evaluate the views of the Ikhwân, who were among the early Muslim philosophers, on the nature and function of the concept of dream and the relationship of this concept with the concept of the soul. The main source of our study is the Treatises of the Ikhwân al-Safâ. The qualitative research method was applied in our study. The Arabic originals and Turkish translations of the treatises were carefully examined, the opinions on the subject were determined and classified and evaluated under appropriate headings. According to the data obtained as a result of the study, the Ikhwân evaluates dreams as a function of the human (natika) soul. According to their idea, dreaming is a phenomenon that occurs during physical sleep through the powers of contemplation and imagination, which are the inner powers of the soul. Some of the dreams are manifestations of physical temperaments or daily activities. Some of them are the inspiration of angels or the whisperings of devils. Some of them are divine warnings or glad tidings, and some of them are the means of reaching revelation. The Ikhwân resort to some rational and traditional evidence for the reality of dreams, and they severely criticize those who deny the reality of dreams.

Keywords

Philosophy of Religion , Ikhwân al-Safâ , Sleep; Dream , Soul

Ethical Statement

Ethics committee approval was not required for this article.

Supporting Institution

There is no supporting institution.

Thanks

The authors have no acknowledgments to declare.

İHVÂN-I SAFÂ RİSALELERİNDE RÜYANIN MAHİYETİ VE FONKSİYONU ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Abstract

Bu çalışmanın konusu, X. yüzyılda kaleme alınan İhvân-ı Safâ Risaleleri’nde ele alınan rüya kavramının mahiyeti ve fonksiyonudur. Çalışmanın amacı, ilk dönem Müslüman filozoflar arasında yer alan İhvân’ın rüya kavramının mahiyeti ve fonksiyonu ile bu kavramın nefs kavramıyla ilişkisi hakkındaki görüşlerini değerlendirmektir. Çalışmamızın temel kaynağı İhvân-ı Safâ Risaleleri’dir. Çalışmamızda nitel araştırma metodu uygulanmıştır. Risalelerin Arapça asılları ve Türkçe çevirileri dikkatle incelenmiş, konuyla ilgili görüşler tespit edilerek uygun başlıklar altında tasnif edilmiş ve değerlendirilmiştir. Çalışma neticesinde elde edilen verilere göre İhvân, rüyaları, insanî (nâtıka) nefsin bir fonksiyonu olarak değerlendirmektedir. Onların düşüncesine göre rüya, bedensel uyku esnasında nefsin bâtınî kuvveleri olan tefekkür ve tasavvur kuvveleri vasıtasıyla gerçekleşen bir olgudur. Rüyaların bir kısmı bedensel mizaçların veya günlük meşgalelerin tezahürleridir. Bir kısmı, meleklerin ilhamı veya şeytanların vesveseleridir. Bir kısmı ilahi uyarı veya müjdeleri, bir kısmı ise vahyin ulaşım yollarıdır. İhvân, rüyaların hakikat olduğuna dair aklî ve naklî birtakım kanıtlara başvurmakta, rüyaların hakikatini inkâr edenleri ağır bir şekilde eleştirmektedir.

Keywords

Din Felsefesi , İhvân-ı Safâ , Uyku , Rüya , Nefs

Ethical Statement

Bu makale için etik kurul onayı gerekmemektedir.

Supporting Institution

Destekleyen kurum bulunmamaktadır.

Thanks

Yazarların beyan edecek bir teşekkür notu bulunmamaktadır.

References

• Aslan, R. (2017). İhvân-ı Safâ ve hadis. Araştırma Yayınları.
• Aydın, H. (2017). İslam felsefesinde rüya kuramı, işlevleri ve kimi sorunları. OMÜ İlahiyat Fak. Dergisi, 23 (23), 165-178.
• Bayat, A. H. (2016). Tıp tarihi. Zeytinburnu Belediyesi.
• Çakmak, C. (2005). Herakleitos’ta uyku ve rüyalar-I. İnsancıl Dergisi, 4 (174), 1-7.
• Çelebi, İ. (2008). Rüya. İçinde Diyanet İslam Ansiklopedisi (C. 35, ss. 306-309). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Çığ, M. İ. (1966). Sümerli ludingirra. Kaynak Yayınları.
• el-Kindî, Y. b. İ. (2015). Felsefi risâleler (M. Kaya, Çev.). TYEK Başkanlığı.
• Fârâbî. (1995). Ârâu ehli’l-medîneti’l-fâḍileti ve müḍâdâtihâ. Mektebetü’l-Hilâl.
• Freud, S. (1978). Rüyalar ve yanılgılar psikolojisi (A. Seden, Çev.). Altın Kitaplar Yayınları.
• Freud, S. (1996). Düşlerin yorumu: C. I (E. Kapkın, Çev.). Payel Yayınları.
• Gazzâlî. (1989). El-Munkızu min-ad-dalâl (H. Güngör, Çev.). MEB Yayınları.
• Gazzâlî. (2002). İhyâu ulûmi’d-dîn: C. IV (A. Serdaroğlu, Çev.). Bedir Yayınları.
• Günce, E. (2003). Doğa bilimleri üzerine. Morpa Kültür Yayınları.
• Güney, H. B. (2019). Modern psikolojinin ve İslam düşünürlerinin rüya anlayışlarının karşılaştırılması [Yüksek Lisans Tezi]. ÇOMÜ SBE.
• İbn Haldun. (2007). Mukaddime: C. I (S. Uludağ, Çev.; 5. bs). Dergâh Yayınları.
• İbn Haldun. (2009). Mukaddime: C. II (S. Uludağ, Çev.; 6. bs). Dergâh Yayınları.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. (1992a). er-risâletü’l-hâmiseti ve’s̱-selâs̱în: Fî’l-ʿakl ve’l-mʿakûl. İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ: C. III (ss. 231-248). Dâru’l-İslamiyye.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. (1992b). er-risâletü’l-hamsîn: Fî keyfiyeti envâʿi’s-siyâsâti ve kemiyyetihâ. İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ: C. IV (ss. 250-272). Dâru’l-İslamiyye.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. (1992c). er-risâletü’’l-ʿişrîn: Fî mâhiyyeti’t-tabîʿa. İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ: C. II (ss. 132-149). Dâru’l-İslamiyye.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. (1992d). er-risâletü’r-râbiʿati ve’l-erbeʿîn: Fî beyâni iʿtiḳâdi İḫvâni’ṣ-Ṣafâ ve mezhebi’r-rabbâniyyîn. İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ: C. IV (ss. 14-40). Dâru’l-İslamiyye.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. (1992e). er-risâletü’ṣ-sâbiʿa: Fî ’s-sanâiʿi’l-ʿilmiyyeti ve’l-ġaraḍi minhâ. İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ: C. I (ss. 258-275). Dâru’l-İslamiyye.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. (1992f). er-risâletü’s-sâbiʿati ve’el-erbeʿîn: Fî mâhiyeti’l-nâmûsi’l-ilâhî ve şerâiti’n-nübüvve. İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ: C. IV (ss. 124-144). Dâru’l-İslamiyye.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. (1992g). er-risâletü’s-sâdiseti ve’el-erbeʿîn: Fî mâhiyeti’l-îmân ve hiṣâli’l-mü’minîn. İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ: C. IV (ss. 61-123). Dâru’l-İslamiyye.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. (1992h). er-risâletü’s̱-sâlise: el-mevsûmetu bi’l-usṭrunûmyâ fi’l-ʿilmi’n-nücûm ve terkîbi’l-eflâk. İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ: C. I (ss. 114-157). Dâru’l-İslamiyye.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. (1992i). er-risâletü’s̱-sâliseti ve’l-ʿişrîn: Fî terkîbi’l-cesed. İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ: C. II (ss. 378-395). Dâru’l-İslamiyye.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. (1992j). er-risâletü’s̱-sâliseti ve’s̱-selâs̱în: Fi’l-mebâdiyyi’l-ʿakliyye ʿalâ re’yi İḫvâni’ṣ-Ṣafâ. İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ: C. III (ss. 199-211). Dâru’l-İslamiyye.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. (1992k). er-risâletü’s̱-sâniyeti ve’l-erbeʿîn: Fi’l-ârâi ve’d-diyânâti fi’l-ʿulûmi’n-nâmûsiyyeti’l-ilâhiyyeti ve’ş-şerîʿa. İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ: C. III (ss. 401-538). Dâru’l-İslamiyye.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. (1992l). er-risâletü’s̱-sâniyeti ve’l-hamsîn: Fî mâhiteti’s-siḥr ve’l-ʿazâim ve’l-ʿayn. İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ: C. IV (ss. 283-469). Dâru’l-İslamiyye.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. (1992m). er-risâletü’s̱-selâsîn: Fî hâṣiyeti’l-leẕẕâti ve hikmeti’l-hayâti ve’l-mevti ve mâhiyyetihâ. İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ: C. III (ss. 52-83). Dâru’l-İslamiyye.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. (1992n). er-risâletü’t-tâsiʿa: Fî beyâni’l-aḫlaḳ ve esbâbi iḫtilafihâ ve envaʿi ʿilelihâ. İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ: C. I (ss. 296-389). Dâru’l-İslamiyye.
• Kızıleniş, G. (2020). İhvân-ı Safâ’da mizaç teorisi çerçevesinde huyların değişiminin imkanı. Eskiyeni, 41, 515-540.
• Koyuncu, Z. (2019). Ahlât-ı erbaa/humoral patoloji teorisi ve divan şiirinde Hakkânî örneğinde işlenişi. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi, 5 (10), 75-97.
• Osmanoğlu, Ö. (2017). Aristoteles’in rüya teorisi ve “rüyalar üzerine” adlı eserinin çevirisi. Üsküdar Üniversitesi SBE Dergisi, 3 (4), 139-172.
• Ögel, B. (1993). Türk mitolojisi: C. I. TTK Basımevi.
• Reis, B. (2017). Gazâlî’ye göre bir bilgi kaynağı olarak marifet. Dergiabant (AİBÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi), 5 (9), 1-40.
• Tan, A. (2023). Bir din felsefesi problemi olarak Gazali’de dinî tecrübe. Gece Kitaplığı.
• Taş, N., & Dölek, H. (2017). X. yüzyılın bilimler akademisi: İhvân-ı Safâ teşkilatı. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22 (1), 271-286.
• Taş, N., & Dölek, H. (2023). İhvân-ı Safâ felsefesinde insanın mahiyeti ve nefs-beden İlişkisi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 33 (1), 413-426.
• Yakar, R. K. (2021). Klasik ve modern dönemde rüyalar: İbn Sînâ ve Sigmund Freud karşılaştırması [Yüksek Lisans Tezi]. Sakarya Üni. SBE.
• Yavuz, Y. Ş. (2003). Levh-i mahfûz. İçinde Diyanet İslam Ansiklopedisi (C. 27, s. 151). Türkiye Diyanet Vakfı.