ON THE ETYMOLOGY OF THE WORD YALĞAN “LİE”

Year 2025, Volume: 27 Issue: 3, 1230 - 1249, 15.09.2025

Fecri Yavi

https://doi.org/10.16953/deusosbil.1675367

Abstract

Turkic vocabulary has evolved in a way that has remained open to change, from the earliest sources written in various Turkic dialects across different historical periods to the present day. The fact that Turkic has a rich word derivation system has led to the words being exposed to many phonetic and morphological changes during their formation stages and sometimes to the generation of new words that have a different appearance from the root from which they were derived. This situation makes it difficult to draw definitive and clear inferences about the origins of the oldest words. One of these words is yalğan (meaning “lie”), which has been attested since Old Uyghur Turkic. Although various inferences have been made about the origin of the word to date, in most of these studies the word has either been based on a hypothetical verb root or associated with words belonging to different conceptual fields. This situation has led to the inability to make a definitive etymological analysis of the word’s origin. In this study, a connection based on the semantic similarity between the words yalğan (meaning “lie”) and al (meaning “deception, trickery”) has been established, and suggestions regarding the etymology of the word have been made. Indeed, the word al “trickery, deception” and its derivatives are based on the meaning of deceiving and reflect the lexical field associated with the word “yalan”. The stages of formation and phonetic changes of the word yalğan “lie” have been attested with examples from historical and contemporary Turkic dialects and it has been related to other derivatives made from the word al “trickery, deception”. In this study, a new perspective on the origin of the word has been presented with the aim of contributing to future etymological dictionaries.

Keywords

Turkic , Etymological , The Word “Yalan” , Phonetic Changes

YALĞAN “YALAN” SÖZCÜĞÜNÜN ETİMOLOJİSİNE DAİR

Abstract

Türkçe söz varlığı, farklı dönemlerde ve çeşitli Türk lehçeleriyle yazılmış en eski kaynaklardan günümüze kadar değişime açık bir şekilde gelişim göstermiştir. Türkçenin zengin bir sözcük türetme sistemine sahip olması, sözcüklerin oluşum aşamalarında pek çok ses ve şekil değişimine maruz kalmasına, kimi zaman türetilmiş olduğu kökten farklı görünüşe sahip yeni sözcükler türetilmesine yol açmıştır. Bu durum, en eski sözcüklerin kökenleriyle ilgili kesin ve açık çıkarımlarda bulunmayı güçleştirmektedir. Bu sözcüklerden biri de eski Uygur Türkçesinden itibaren tanıklanan yalğan “yalan” sözcüğüdür. Bugüne kadar sözcüğün kökeniyle ilgili çeşitli çıkarımlarda bulunulmuş olmasına rağmen bu çalışmaların çoğunda sözcük, ya farazi bir fiil köküne dayandırılmış ya da farklı kavram alanlarına ait sözcüklerle ilişkilendirilmiştir. Bu durum, sözcüğün kökeniyle ilgili kesin bir etimolojik çözümlemenin yapılamamasına neden olmuştur. Bu çalışmada yalğan “yalan” sözcüğü ile al “hile, kandırma” sözcüğü arasında anlam yakınlığına dayalı bir bağ kurulmuş ve sözcüğün etimolojisine dair önerilerde bulunulmuştur. Nitekim al “hile, kandırma” sözcüğü ve türevlerinin temelinde kandırmak anlamı yatmakta ve yalan sözcüğüne ait kavram alanını yansıtan söz varlığı bulunmaktadır. Yalğan “yalan” sözcüğünün oluşum aşamaları ve geçirdiği ses değişimleri tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinden örneklerle tanıklanarak al “hile, kandırma” sözcüğünden yapılmış diğer türevlerle ilişkilendirilmiştir. Çalışmada, sözcüğün kökenine dair yeni bir bakış açısı sunularak hazırlanacak etimolojik sözlüklere katkıda bulunulması amaçlanmıştır.

Keywords

Türkçe , Etimoloji , “Yalan” Sözcüğü , Ses Değişimleri

Ethical Statement

Etik kurul izni bulunmamaktadır.

Supporting Institution

Destekleyen Kurum Bulunmamaktadır.

Thanks

Teşekkür bulunmamaktadır.

References

• Alibekiroğlu, S. (2013). Türkçede ön seste ‘y’, Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 8 (1) Winter, 685-710.
• Akalın, Ş. H. vd. (Haz.) (2019). Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Alkaya, E. (2021). Sibirya Tatar Türkçesi. Kesit Yayınları.
• Altaylı, S. (2018). Azerbaycan Türkçesi sözlüğü 1. Cilt A-K. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Argunşah, M., Sağol Yüksekkaya, G., & Tabaklar, Ö. (2011). Karahanlıca, Harezmce, Kıpçakça dersleri. Kesit Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe sözlük. Akçağ Yayınları.
• Arıkoğlu, E., Alimova, C., Askarova, R., & Selçuk, B. K. (2023). Kırgızca-Türkçe sözlük 1. cilt A-J. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arıkoğlu, E., & Tosun, İ. (2024). Tuvaca –Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (1997). Ḳıṣaṣü’l-enbiyā (peygamber kıssaları) Ⅰ (giriş-metin-tıpkıbasım). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bayat, F., & Aliyeva Çınar, M. (2020). Eski Türkçe sözlük. Ötüken Neşriyat.
• Baskakov, N. A., Zayonçkovskogo, A., & Şapşala, S. M. (Red.) (1974). Karaimskogo-rusko-polskiy slovar.
• Caferoğlu, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Enderun Kitabevi.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century turkish. Oxford University Press.
• Deniz, S. (2023). Türkçede az- / yaz- fiili ve türevleri. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20(3), 1248-1258.
• Doerfer, G. (1965). Türkische und mongolische elemente im neupersischen-unter besonderer berücksichtigung älterer neupersischer geschichtquellen, vor allem der mongolen- und timuridenzeit (band 2). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH.
• Doğru, A., & Kaynak, İ. (1991). Gagauz Türkçesinin sözlüğü. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Eckmann, J. (2009). Çağatayca el kitabı (çeviren: Günay Karaağaç). Kesit Yayınları.
• Exmetyanov, R. G. (2015). Tatar tělěněñ etimologik süzlěgě, İkě Tomda, II. Tom M-Ya. Megarif-Vakıt Neşriyatı.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (2000). Türk dil bilgisi. Bayrak.
• Ergönenç, D., & Bulgarova, M. (2024). Nogay Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin grameri (çeviren: Mehmet Akalın). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ganiyev, F. (2013). Bugünkü Tatar Türkçesi söz yapımı. (çeviren: Murat Özşahin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü I-II. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, S. (2016). Karay Türklerinin dili (troki diyalekti). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güner, G. (2013). Kıpçak Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güzel, F. (2015). Türkiye Türkçesi ağızlarında söz yapımı Yayımlanmamış doktora tezi. Elazığ Fırat Üniversitesi.
• Xisamitdinova, F. G. (Red.) (2011-2018). Başqort tělěněñ aqademik hüźlěgě (1-10 tom). Kitap.
• Januzak, T. vd. (Red.) (2011). Qazaq ädebi tiliniñ sözdigi (on bes tomdıq). Til Bilimi İnstitutı.
• Kanar, M. (2018). Eski Anadolu Türkçesi sözlüğü. Say Yayınları.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1994). Kıpçak Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koç, K., Bayniyazov, A., & Başkapan, V. (2019). Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2017). Türkiye Türkçesi grameri -şekil bilgisi-. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Maxmutova, L. T. (Red.) (1969). Tatar tělěněñ dialektologik süzlěgě. Tataristan Kitap Neşriyatı.
• Maşkaraoğlu, S. (2023). Kırım Tatar Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Necipoviç Necip, E. (2013). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü (Rusçadan Çeviren: İklil Kurban). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öner, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pekarskiy, E. K. (1959). Slovar yakutskogo yazıka t. 1. Akademiya Nauk SSSR.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Sevortyan, E. V. (1974). Etimologiçeskiy slovar’ Tyurkskiy yazıkov I. İzdatel’stvo Nauka.
• Sevortyan, E. V. (1989). Etimologiçeskiy slovar’ Tyurkskiy yazıkov. obşçetyurkskiye i mejtyurkskiye osnovi na bukvi “Dž”, “Ž”, “J” (Redaktör: L. S.Levitskaya). Akademiya Nauk SSSR İnstitut Yazıkoznaniya.
• Şemsettin Sami (1317/1899). Kâmūs-ı Türkî. İkdam Matbaası.
• Şen, S. (2024). Eski Türkçe “yala”, çağdaş Türkçe “yalan” sözcükleri üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 77 (Haziran), 177-198.
• Tarama Sözlüğü Ⅰ A-B (2019). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tavkul, U. (2020). Karaçay–Malkar Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Ş. (2001). İştikakçının köşesi Türk dilinde kelimelerin ve eklerin hayatı üzerine denemeler. Simurg.
• Tekin, T. (1994). Türk dillerinde ön seste y türemesi. Türk Dilleri Araştırmaları 4, s. 51-66.
• Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z., & Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe sözlük. Simurg.
• Toparlı, R., Vural, H., & Karaatlı, R. (2019). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü VI, U-Z-Ekler (2019). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uyğur, C. V. (2018). Karakalpak Türkçesi grameri -fonetik, morfoloji, sentaks-. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uyğur, C. V. (2019). Karakalpak Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünlü, S. (2012). Karahanlı Türkçesi sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Üşenmez, E., Boltabayev, S., & Tuğlacı, G. (2016). Özbekçe-Türkçe sözlük. Türk Dünyası Vakfı.
• Vámbéry, H. (1878). Etymologisches wörterbuch der Turko-Tatarischen sprachen. F. A. Brockhaus.