Bir Anlatım Aracı Olarak Hikâye ve 16. Yüzyıl Ahlak Mesnevilerinde Yer Alan Hikâyelerin Anlatılış Amaçları

Yıl 2024, , 628 - 655, 30.06.2024

Harun Kırkıl

https://doi.org/10.15247/devdergisi.1456657

Öz

İslam dininin inanç ve ibadet esaslarını, incelik ve hakikatlerini, güzel ve üstün kabul ettiği ahlâki davranışlar kadar, çirkin ve kötü olarak reddettiği ahlâki davranışları da insanlara öğretmek amacıyla Türk İslam Edebiyatı’nda çok sayıda şair tarafından ahlak mesnevileri kaleme alınmıştır. Bu eserlerin en dikkat çekici tarafı, ele alınan her bir konudan sonra “hikâye”, “latîfe”, “temsîl”, “rivâyet” ya da “dâstân” başlığı altında, o mevzuyla alakalı bir ya da birden fazla hikâyenin anlatılıyor olmasıdır. Anlatılan bu hikayeler ile insanlara konuyla ilgili olumlu ya da olumsuz tutum, davranış, duygu, düşünce ve kişi örnekleri verilmiştir.
Ahlak mesnevilerinde yer verilen hikayelerin hangi maksatlarla anlatıldığını tespit edebilmek amacıyla 16. Yüzyıl’da yaşamış 8 müellif tarafından yazılan 13 mesnevi incelenmiştir.
Ahmed Rıdvan’ın Rıdvâniyye; Güvâhî’nin Pend-nâme; Taşlıcalı Yahya’nın Gencîne-i Râz, Gülşen-i Envâr ve Kitâb-ı Usûl; Şemseddîn Sivâsî’nin İbret-nümâ ve Mir'âtü'l-Ahlak; Za'îfi’nin Kitâb-ı Bâğ-ı Behişt; Cinânî’nin Riyâzü'l-Cinân ve Cilâu'l-Kulûb; Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Riyâzü’s-Sâlikîn ve Tuhfetü’l-Uşşâk’ı ile Vizeli Ramazan Behiştî’nin Heşt Behişt isimli mesnevîlerinden seçilen 723 hikâye incelenmiş, anlatılış amacı ve anlatıldığı konuyla alakası değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân Kıssaları, hikaye, mesnevî, ahlak, ahlak mesnevileri, inanç, ibadet, sosyal hayat

Kaynakça

• AKKAYA, Nevin (2011), Mesnevi’den Seçme Hikayelerin Eğitim Yönünden İncelenmesi, Ankara, Kültür Evreni: Üç Ayda Bir Yayımlanan Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, Universe of Culture: Quarterly Social Education Journal Subject to International Peer Review, Cilt 3, Sayı: 9, s. 122-132.
• AKSOYAK, İ. Hakkı (2018), Tuhfetü’l-Uşşâk Gelibolulu Mustafa Âlî, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, ISBN: 978-975-17-3338-2. Ana Yayın Numarası: 3126, Kültür Eserleri Dizisi-448.
• ALKAYA, Mehmet Âkif (1996), Taşlıcalı Yahyâ Kitâb-ı Usûl, Malatya, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Yüksek Lisans Tezi.
• ARSLAN, Mehmet, İ. Hakkı Aksoyak (2018), Riyâzü’s-Sâlikîn Gelibolulu Mustafa Âlî, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, ISBN: 978-975-17-3425-9, Ana Yayın Numarası: 3205 Kültür Eserleri Dizisi-456.
• BİLKAN, Ali Fuat (2001), Masal Estetiği, İstanbul, Timaş yayınları; 690. Akademi; 1. Edebiyat araştırma; 1. s.144. BORGES, Jorge Luis (2020), Şu Şiir İşçiliği, Chares Eliot Norton Konferansları, İstanbul, KETEBE Yayınları, çev: Mukadder Erkan, 1. Baskı.
• BUHÂRÎ, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail (1422/2001), el-Câmiʿu’s-sahîḥ, nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım.
• BÜYÜKER, Nilgün (2017), 16. Yüzyıl Şairlerinden Rumelili Zaîfî ve Manzum Bûstân Tercümesi: Kitâb-ı Bâğ-ı Behişt (Metin-Nesre Çeviri-İnceleme), İstanbul Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı, Doktora Tezi.
• CARRİER, Ch ve Ozouf R (1964), Yaşanmış Pedagoji, Ankara, çev. Nejat Yüzbaşıoğulları, Öğretmen kitapları; 105, s. 587, Milli Eğitim Bakanlığı.
• ÇINAR, Bekir (2010), Taşlıcalı Yahya Bey Gencîne-i Râz (İnceleme Tenkitli Metin İndeks), Niğde, Niğde Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Sonuç Raporu. PROJE NO: SOB 2010/2.
• ÇÖM, Erol (2007), 16. Yüzyıl Ahlâkî Mesnevîleri ve Şemseddîn‐i Sivâsî’nin İbret‐Nümâ Adlı Mesnevîsi (İnceleme‐Metin), Konya, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı, Doktora Tezi.
• HENGİRMEN, Mehmet (1990), Pend-nâme, (Öğütler ve Atasözleri) Güvâhî, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 549, 1000 Temel Eser Dizisi, 99, İsbn 975-15-0726-9.
• HORATA, Osman, Evliya Çelebi Seyahatnamesi’ndeki Manzum Kısımlar, Türkbilig, Sayı: 3, s. 34-44.
• MEVLANA Celaleddin-i Rumi, Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin (1995), Mesnevi, Ankara, Göz. geç. Abdülbaki Gölpınarlı. Trc. Veled Çelebi İzbudak. 6 Cilt. Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı Yayınları; 770. Şark İslam Klasikleri; 98. Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı.
• MÜSLİM, Ebü'l-Hüseyin el-Kuşeyri en-Nisaburi Müslim b. el-Haccac (1955-1956/1374-1375), el-Câmiʿu’s-sahîh, Kahire, nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī, 5 Cilt, Dâru İhyai'l-Kütübi'l-Arabiyye.
• NASR, Seyyid Hüseyin (2002), Tasavvufî Makaleler, XII Sûfîlikte Şiirden Hikâyeye, İstanbul, terc. Dr. Adnan Aslan, 1. Baskı, s. 191-207.
• ÖZGÜL, M. Kayahan (2013), Kandille İskandil, İstanbul, Kitabevi Yayınları, 1. Baskı, s.282.
• ÖZKAN, Mustafa, Cinânî Cilâü’l-Kulûb (Giriş – İnceleme – Metin – Sözlük), Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 3125 Kültür Eserleri 408, Isbn 978-975-17-3337-5.
• PESESCHKİAN, Nossrat (1997), Doğu Hikayeleriyle Psikoterapi, İstanbul, Oriental Stories as Tools in Psychotheraphy. Çev. Hürol Fışıloğlu, Sistem yayıncılık; 110. s. 208.
• RİTTER, Hellmut (2011), Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi, İstanbul, Karşılaştırmalı Edebiyat Metinleri, Editör: Mehmet Kanar, Ayrıntı Yayınları, 1. Baskı, s. 240.
• SAĞLAM, Ayşe (2016), Taşlıcalı Yahyâ Bey ve Hamse’si, Diyarbakır, Dicle Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Ortaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Ana Bilim Dalı Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bilim Dalı, Doktora Tezi.
• SİMMONS, Annette (2012), Hikayenin Gücü, İstanbul, Çeviri: Gökçesu Tamer, Mediacat Kitapları, Isbn: 978-9944-383-70-7, 2. Baskı, s.260.
• ŞANVER, Mehmet (2001), Kur’an’da Tebliğ ve Eğitim Psikolojisi, İstanbul, s. 187.
• ŞARLI, Mahmut (2017), Cinânî, Riyâzu’l-Cinân [Cennetlerin Bahçeleri] İnceleme - Metin – Çeviri, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları: 1246, s. 760.
• TOKER, Birgül (2003), Şemseddin Sivâsî’nin Mir’âtü’l-Ahlâk Adlı Mesnevîsinin Tenkitli Metni ve İncelemesi, Konya, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı, Doktora Tezi.
• TOSUN, Necip (2017), Doğunun Hikaye Kuramı, İstanbul, Büyüyen Ay. s.432.
• UYGUR, Selda (2005), Türlerarası İlişkiler Açısından Ziya Osman Saba’nın Şiir ve Öyküleri, İstanbul, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yeni Türk Edebiyatı Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi.
• YENİTERZİ, Emine (2007), Anadolu Türk Edebiyatında Ahlakî Mesnevîler, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 5 Cilt. Sayı: 10. s. 433-468.
• YENİTERZİ, Emine (2018), Behiştî’nin Heşt Behişt Mesnevîsi (İnceleme-Metin), Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, ISBN: 978-975-17-3336-8 Ana Yayın Numarası: 3124 Kültür Eserleri Dizisi-407.
• YILMAZ, Nebi (2006), Ahmed-i Rıdvân ve Rıdvâniyye si, Ankara, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Türk Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi.