Belagatin Türkçeleştirilmesinde Önemli Bir Adım: Celâlzâde Sâlih Çelebi’nin (ö.973/1565) Sanâyi’-i Şi’riyye Bahsindeki Muhtasarı

Yıl 2022, Cilt: 29 Sayı: 29, 1367 - 1395, 30.12.2022

Sadık Yazar

Öz

Kendisini bir söz mucizesi olarak gören Kur’an’ın i’câz yönünü belirgin kılmak amacıyla tefsir ilmi ile yakın bir ilişki içinde neşv ü nema bulan belagat ilmindeki birikim, İslam dinini benimseyen birçok millete mensup âlimler tarafından daha ziyade Arapça olarak oluşturulmuştur. Bununla birlikte 12. yüzyılla birlikte Farsça olarak da yazılan belagat bilgisi 15. yüzyıldan itibaren Türkçe ile de yazılmaya başlanmıştır. Bugüne kadar yapılan bilimsel araştırmalarla belagat sahasındaki birçok Türkçe eser tespit edilmiş olmakla birlikte bu sürecin tamamlanmış olduğunu söylemek güçtür; zira hâlâ diğer disiplinlerde olduğu gibi belagat ilminde de bazı Türkçe eserler tespit edilip gün yüzüne çıkarılmaktadır.
Bu makalede de; 16. yüzyılda yaşamış olup şair, münşî ve mütercim kimlikleriyle öne çıkan Celâlzâde Sâlih Çelebi tarafından yazılan bir Türkçe belagat eseri ele alınacaktır. Kazvînî’nin (ö.739/1338) Telhîsü’l-Miftâh’ının üçüncü bölümü olan bedî kısmı ile Reşîdüddîn Vatvât’ın (ö. 577/1177) Hadâ’iku’s-Sihr fî Dekâ’iki’ş-Şi’r adlı eseri kaynak alınarak yazılan ya da bu iki eserin mezcedilmesi ile oluşturulan bu eser, şimdilik tespit edilen tek nüshasına göre üç bölüm ve bir hatime üzere teritp edilmiş olup Fenn-i Sâlis der-Sanâyi’i-i Şi’riyye şeklinde isimlendirilmiştir. Mana, lafız ve hatta dair toplam otuz üç adet edebi santın tanımlandığı bu eserin asıl önemli yönü ele alına her bir sanatın devrin padişahı Kanûnî Sultan Süleyman’ın övgüsünde yazılan ve tamamı Türkçe olan şiirlerle örneklendirilmiş olmasıdır. Makelde daha evvel bir çalışmaya konu olmadığı tespit edilen bu eser öncelikle muhteva ve yöntem açısından incelenecek akabinde 16. üzyılın sonuna kadar yazılan Türkçe belagat eserleri ile mukayese edilerek Türkçe belagat literatürüne yaptığı katkı üzerinde durulmaya çalışılacaktır

Anahtar Kelimeler

Belagat, Türkçe belagat literatürü, Celâlzâde Sâlih Çelebi, Fenn-i Sâlis der-Sânâyi’i-i Şi’riyye, 16. Yüzyıl, kaside-i masnûa

Kaynakça

• Akdağ, Ahmet (2019), Telhîsü'l-Miftâh'ın Türkçe Tercümeleri ve Mütercimi Bilinmeyen Türkçe Bir Tercümesi (metin-inceleme), Doktora Tezi, Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi.
• Aktaş Polat, Neslihan (2021), Celâl-zâde Sâlih Çelebi'nin Kıssa-i Fîrûz Şâh tercümesi (2. cilt-tenkitli metin ve inceleme), Doktora Tezi, İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Aksoyak, İ.Hakkı (1999), “Hafız Divanındaki İlk Beytin Osmanlı Edebiyatına Etkisi”, Bilig, 8 (Kış), 99-104.
• Bakırcı, Selami ve Çöğenli, M. Sadi (2005), El-Endelüsî ve Aruzla İlgili Eseri, Ekev Akademi Dergisi, 25 (9), 265-284.
• Celâlzâde, Sâlih Çelebi, Fenn-i Sâlis der-Sanâyi’-i Şi’riyye, Vahid Paşa İl Halk Ktp. (Kütahya), 597, 51a.
• Ceyhan, Adem (1997), Bedr-i Dilşâd’ın ″Murâd-nâme’″si, İstanbul: MEB Yayınları.
• Ciğa, Özkan (2020), Deneysel Edebiyat Yönüyle Müstakil Bir Şiir Risâlesi: Cemâlî’nin (Bâyezid) Er-Risâletü’l-‘Acîbe fi’s-sanâyi’ ve’l-Bedâyi’ Adlı Eseri, Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8 (16): 431-480
• Demir, Gökhan (2019), “Mustafa İsâmeddîn’in Et-Tansîsü’l-Muntazar Fî Şerhi Ebyâti’t-Telhîs ve’l-Muhtasarının Telhîs ve Muhtasar Şerhleri Arasındaki Önemi”, Turkish Studies 14/2: 457-474.
• DİA (1993), “Celâlzâde Sâlih Çelebi”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, C. 7, 262-264.
• Duman, M. Akif (2019), Retorikten Belâgate Mecâzdan Metafora, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• Egüz, Esra (2021), “Cemâlî’nin Yedi Vezinle 98 Şekilde Okunan Bir Beyti”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi [Journal Of Old Turkish Literature Researches], 4(1). 1-34.
• Egüz, Esra (2021), “Cemâlî’nin Risâletü’l-‘Acîbe’sinin Yeni Bulunan Bir Nüshası”, Litteraturca Journal of Turkish Language and Literature, 7. 68-71.
• Eğri, Sadettin (2013), “Edebiyatta Bedî’îiyyeler ve Bir Kasîde-i Masnû’a İncelemesi”, Bilig, 65. 151-164.
• Ferrard, Christopher (1979), Ottoman Contributions to Islamic Rhetoric, Doktora Tezi, Edinburgh: The University of Edinburgh.
• Gündoğdu, Ebubekir (1997), Dîvân-ı Sâlih Çelebi ve Dürer-i Nesâyih (Tenkidli Metin-İnceleme), Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Güleç, İsmail (2013), Sürûrî’nin Şehzade Mustafa Medhiyyesi yahut Kasîde-i Masnû’a, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Kaçar, Mücahit (2012), Hadîkatü’l Fünûn, Türkçe Telif Edilmiş Bir Belâgat Kitabı, İstanbul: Okur Akademi.
• Kaçar, Mücahit (2021), “Osmanlı Dönemi Türkçe Belâgat Çalışmaları, Başlangıçtan Tanzîmat Dönemine Kadar”, Osmanlı’da Ulûm-ı Arabiyye, İstanbul: İSAR Yayınları, 97-109.
• Kaytaz, Fatma (2014), “Târih-i Sefer-i Zafer-Rehber-i Alaman Adlı Eserinin Yayınlanması Dolayısıyla Celâlzade Salih’in Süleymannâme’si Hakkında Bazı Yeni Çıkarımlar”, Osmanlı Araştırmaları, 43, 145-163.
• Köksal, M. Fatih (2013), “Sâlih Çelebi, Celâlzâde”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/salih-celebi-celalzade.
• Kütük, Rıfat (1995), Celâl-zâde Sâlih Çelebi Leylâ vü Mecnûn (Tenkitli Metin - İnceleme), Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Karakaş, Mahmut (2012), Bir Mutasavvıf Şair Ömer Nüzhet ve Eserleri, Konya: Şanlıurfa Valiliği.
• Saraç, M. Ali Yekta (2004), “Osmanlı Döneminde Belâgat Çalışmaları”, Journal of Turkish Studies, Harvard University: XXVII. 311-344.
• Şafak, Yakup (1991), Süruri'nin Bahrü'l Meârif’i ve Enîsü'l-Uşşâk ile Mukayesesi, Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Şan, Funda (2017), Şeyhî’nin Hüsrev ü Şîrîn’i (İnceleme-Metin-Çeviri-Dizin/Sözlük), Doktora Tezi, İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Topal, Seyit Ali (2008), Celalzâde Salih Çelebi’nin Tarih-i Sultan Süleyman İsimli Eseri, Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Topal, Ahmet (2017), Klasik Türk Şiirinde Kasîde-i Masnû’a ve Nağzî’nin Masnû’ Kasideleri, Erzurum: Fenomen Yayıncılık.
• Tökel, Dursun Ali (2010), Deneysel Edebiyat Yönüyle Divan Şiiri, Ankara: Hece.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı (1958), “Onaltıncı Asır Ortalarında Yaşamış Olan İki Büyük Şahsiyet: Tosyalı Celâl Zâde Mustafa Salih Çelebiler”, Belleten XXXII/87: 391-441.
• Yazar, Sadık, (2022), “"Nihâl-İ Hayâl (Fetih-Nâme-i Zigetvar Ve Kasîde-i Masnû'a-i Seyfî) (Seyfî)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/nihal-i-hayal-fetih-name-i-zigetvar-ve-kaside-i-masnu-a-i-seyfi-seyfi-tees-1457. [Erişim Tarihi: 12 Ekim 2022].
• Yetiş, Kazım (2006), Belagatten Retoriğe, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Yurdaydın, H. Gazi (1967), “Celâl-zâde Sâlih’in Süleymân-nâme’si”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14, 1-12.